Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| exteriority
) маған қарағанда, əлдеқайда үлкен болмысқа тəуелді. Өйткені «Басқа» мені əлемнің сыртқы пішінінің маңызы саналатын «мен емес» деген категориямен жабдықтайды, менің басқа əлемімді шынайыландыра түседі. Мен бұл қасиет «Басқамен» ортақ болған кезде қиял емес, шынайы болатынын білемін. Сыртқы пішін ( exteriority ), интерсубъективтілік жəне шексіз жауапкершілік жайлы барлық осы айтылғандар барынша күрделі, солай болғандықтан да кейбір мазалайтын мəндерге ие. Алайда мен Левинастың «бұлар Шекспирдің көптеген шығармаларының мəйегін құрайды» деген ойымен келісемін. Əсіресе «Король Лирдің» «іштей өте ұғынықты» (2.2.69) тұлғааралық байланыстарға деген мызғымас бағдары байқалады. Шекспир басқамен қарым-қатынаста болудың əрі басқа үшін жауапкершілік арқалаудың нені білдіретінін зерделейді. Осы сынақты көздейтін ой пьесаның Лир үшін бастау сəті саналатын ең алғашқы көрінісінен орын алған. Бұл – Левинас үшін де «дəл менімен бірдей бола алмайтын басқамен жан ауыртарлық ( traumatic ) жүздесу». Драма басталғанда Лир көздеген ойын қамсыз орындап жатады: өзінің жеке мүддесін іздейді, өз тіршілігін қолдайды, əлемді өзіне қабылдайды һəм бейімдейді. Байлыққа жетуді мақсат еткендіктен, Гонерил мен Реган да жағымпаздануға көшеді. Олар өздеріне жүктелген міндетті жарамсақтана атқарады. Шынайы келбетін жасырып ( otherness ), екіжүзділікке көшеді. Өздерін Лирдің тілалғыш қызметшілері кейпінде көрсетеді. Олардың екіжүзділігі корольдің өз мəртебесі ( self‐sovereignty ) жайлы қиялын күшейтеді. Бір қарағанда, бəрі жөнімен түзу келе жатқандай болады. Бірақ Корделия өзінің жалаңаш «ештеңе» сөзімен осы жасанды ойынды тоқтатады. Гаятри Спивак байқағандай, Корделияның «Сен не дейсің? / Екі апаңа да ұсынбаған / енші етемін ен өлкені» деген сұраққа берген жауабы барлығын – өлшемді де, сəтті де күйретеді. КОРДЕЛИЯ Ештеңе дей алмаймын, тақсыр. [алты үнсіздік буыны] ЛИР Ештеңе? [сегіз үнсіздік буыны] КОРДЕЛИЯ Ештеңе. [сегіз үнсіздік буыны] ЛИР Ештеңе айтпасаң, кетеді есең. Бірдеңе де. (1.1.83–88) 9 (М.Т.) Корделияның Лирдің сұрағына берген жауабы түсініксіз əрі үмітсіз. Король оны өзінің ырқына көндіре алмады. Левинасқа жүгініп, біз Корделия мұнда əкесінің құзырында тұрса да, маңызды өлшем арқылы оның билігіне берілмей тұр дей аламыз. Əрине, жалғыз Лир ғана таңғалған жоқ. Төрт жүз жыл бойы көрермендер, актерлер мен сыншылар Корделияның сөздеріне мазасызданып, ұстамына таңданып, оның махаббат бəсекесінде көрсеткен мінезін ұғынуға тырысып- ақ келеді. Кейбіреулер ол өзінің қолынан келгенін жасады дейді, өйткені ол абыржып қалды немесе өзінің не күтіп тұрғанын білмейтіндей күнəсіз əрі өте аңғал болды. Басқалары оны өз əкесімен жасырынбақ ойнаудан бас тартқан қыңыр не самарқау жанға балайды. Оны түсінуге де болады. Өйткені бұл ойын оны кемсітеді һəм махаббатты құнсыздандырады. Ал үшінші біреулер ол əкесінің менмендігі мен тəкаппарлығын əшкерелеп, əдейі қауіпті қадамға барды деп санайды. 10 Пьесаға бір ғана түсіндірме беруді қиындатып тұрған нəрсе – бəрі бірдей жүгінетіндей көрінетін тəсіл, мұның оксюморон сияқты көрінетіні. Корделияның бір мезетте байсалды, саналы һəм дұшпан жанға айналуы. Алайда бір-біріне қайшы шарт – Левинас «Басқаның» басты тəсілі ( modality ) ретінде анықтаған нəрсесі. «Басқаға» үңілу – бір уақытта үстемдік пен қайғыны көру немесе қайғыдағы үстемдікті көру; маған «Басқаның» орнататын билігі – оның жалаңаштығы, пақырлығы мен кедейлігі. Пьесаның беташар көрінісіндегі Корделияның ахуалы, міне, осындай. Əкесінің алдында бағынбайтын «Басқаның» орнында тұрып, Корделия əкесімен мызғымас əрі қорғансыз, бұйырушы əрі əлсіз кейпінде бетпе-бет келеді. Ол əкесін Левинас «қарсылықсыз қарсылық көрсету – этикалық қарсылық» 11 деп атаған жүздесумен басып тастайды. Гонерил мен Реган өздерін жасыру үшін риторикалық оралымдар мен театр бетперделерін қолданып жатқан кезде Корделия олардай құбылмайды. Əкесіне құрғақ уəде берудің орнына ол өзін ұсынады. Өйткені, қалай болғанда да, Корделияның құр «ештеңесі», біріншіден, ең бастысы, əшкерелеуді білдіруі мүмкін; бұл – өзін корольдің сынағына, ашу- ызасына жəне билігіне беру. Корделия бір сөзбен жауап бермей, былай дегенде ғой: «Сен менен махаббатымды жариялауды сұрадың, бірақ мен өзімнен басқа ештеңе дей алмаймын. Менің жауабым – менің өзім. Мархабат, мен мұндамын». Бұл – риторика емес, бірақ ағынан жарылу. Егер Корделияның жауабы ағынан жарылу болса, бұл орынсыз, өйткені ол корольдің бақылағысы келетін эгоистік сынақты үзіп жібереді. Оның қарапайым мінезі корольдің махаббат бəсекесін құрайтын билік байланыстарын күйрету арқылы бəрінің астан-кестеңін шығарады. Лир басты назарда болу үшін өзінің барлық саяси қорын шығындағанымен, қыздарының шетқақпайына ұшырайды. Биліктен айырылуы, оның осы орынға лайықтығына əлдеқандай күмəн тудырады. Оның ұлылығынан осалдығы басым көрінеді. Мінезінен байқалған бұл əлсіздік патшаны қыздарына қызмет еткізіп қояды. Сонымен бірге осы назар аудару сəтінде Лир өзінің құзырында тұрған біреуге жауапты узурпатор жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|