Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| «proairetic»
code ) арқылы оқушылар «өздері адамзат тəжірибесінің тектік қорынан бастау алатын əрекеттер тізбегіне атау беруге...» тырысады (204; қараңыз : Bremond, «Logic» 389–390, 406). Пропп орыс ертегілерінің шағын бөлшектерін оқшаулауға талаптанып жатқан кезде немесе Барт құтқару, еліктіру, басқа да желілердің жасалуын көрген кезде тəжірибелік репертуарлар оқушыларға оларды тануға мүмкіндік береді деп санайды. Алайда кейінгі зерттеулер Барттың тəжірибелердің тектік қоры жөніндегі түсінігінің əлдеқайда бай, əлдеқайда өткір тəсілдерін жетілдірді. Ол тəсілдердің бірі – сценарий немесе оқиғалардың стандартты желісі деп аталатын білім құрылымдары. 9 Фредерик Бартлеттің жадыны заманауи тəжірибеге қатысты болжам үлгілерінің ішіндегі бұрынғы тəжірибелердің жиынтығы ретінде талдауына негіздеп (201–14), когнитивті зерттеушілер таптаурын жағдайлар мен оқиғалардың жадыда қалай сақталатынын һəм əлем жайлы түсінік үшін қалай қолданылатынын зерделеді. Мəселен, мен мейрамханада қасыма даяшы келген кезде не істеу керек екенін білемін. Өйткені мен бұрын мейрамханада болғанмын əрі даяшы мен тұтынушының стандартты рөлдері есімде қалған ( Schank and Abelson, 42–46). Егер мен мейрамхананың осыған сəйкес сценарийлерін меңгермесем, мейрамханаға келген əрбір сəтім көптеген когнитивті қорларды қажетсінетін оқиғаға ( adventure ) айналар еді. Роджер Шенк пен Роберт Абельсон сипаттағандай, «кейбір эпизодтар басқаларын еске түсіреді. Эпизодтарды сақтаудың экономикалық өлшемі сияқты қоры толған кезде, олар стандартты жинақталған эпизодтар түрінде есте сақталады. Содан соң біз оларды сценарийлер деп атайтын боламыз» (19; cf. van Dijk, 179–83): «Сценарий – оқиғалардың сəйкес желісін əртүрлі контексте сипаттайтын құрылым. Сценарий бос саңылаулар мен сол қуысты толтыра алатын талаптардан тұрады. Құрылым – өзара байланысқан бірліктер жəне бір саңылаудың ішінде тұрып екінші саңылаудың ішіндегі желіге əсер ете алатын көркем контекст. Сценарийлер қалыптасқан күнделікті жағдайларды өңдейді. Олар айтарлықтай өзгеріске ұшырамайды əрі мүлдем жаңа жағдайларды өңдеуге арналған жабдықтар тудырмайды. 10 Сценарий – белгілі жағдайды анықтайтын əрекеттердің айқын таптаурын желісі» (41; қараңыз : Schank, 7–12). Сценарий ұғымы адамдардың бірқатар мəтіндік немесе тілдік ишаралар негізінде əңгіме жайлы күрделі (семантикалық) түсініктерді қалай тудыра алатынын пысықтап түсіндіру үшін жасалады. Осылайша, мен: 7. «Джон Биллдің туған күн кешіне барды. Билл оның сыйлықтарын ашты. Джон торт жеді де, қайтып кетті» ( Schank and Abelson 39). 8. «Мэри Джектің туған күн кешіне шақырылды. Қыз оның батпырауықты ұнататынын яки ұнатпайтынын білгісі келді» ( Minsky, Society 261). Мен жағдайлар мен қатысушылар туралы қисапсыз тұжырымдар шығарып, əңгімедегі бос тұсты толтыра аламын. Осылай болуы да мүмкін, өйткені желілер бізге белгілі туған күн кеші сценарийінің астарында ашылады. Осы сценариймен байланысты «шектеулер» немесе «саңылаулар» маған үнсіз келісім бойынша нақты ұйғарымдар шығаруға (мəселен, қонақтар туған күн кешінде сыйлықтарын береді), жай ғана қаңқа желілерден əңгімелер құрастыруға мүмкіндік береді. Бірақ сценарийлер жайлы зерттеу 7– 8-нарративтерді құрайтын қандай да бір формалық қасиет іздеудің жаңсақ екенін көрсетеді. Мұның орнына (формалар) желілер мен кеш сценарийі арасындағы байланыс 7–8-мысалдардағы əңгімелер, ең болмағанда, əңгіме бөліктері деген түйсігімді растайды. Сценарий ұғымы бұрынғы нарратологтер оқушылардың əңгіме ішіндегі оқиға желілерін құруға деген талпынысы деп сипаттаған құбылысты суреттеу үшін əлдеқайда əсерлі сөздерді қолданады ( Chatman, 45–46; Scholes 100). Əрбір əңгімелеу əрекеті тыңдаушы немесе оқушының нарративті қозғалыс ішінде өрбітуіне көмектесуі үшін əңгіме тудыруға атсалысу барысында сценарийлерді қолдануын талап ететін тəрізді. Бірақ осы сценарий-əңгіменің интерфейсін қалай сипаттауға болады? Кез келген желі оқушыны əртүрлі сценарийлерді байытуға жетелемеуі мүмкін. Мына желіге ой жүгіртіңіз: 9. «Джон Биллмен кездесуге кетті. Жүрек жалғап, тойлағаннан кейін Джон үйіне қайтты». Егер мен 9-мысалды сізге мүлдем тосыннан айтсам, онда саналы түрде сіздің əңгіме, туған күн кеші жайлы болып жатқанын білуіңізді күтпес едім. Бұған сай, Джон мен Билл туған күн кешінде бас қосты, бəлкім, ата- аналары олардың кешінің өтуін қадағалады, сауық қонақ балалардың ұйқыға жататын уақыты келгенде бітті, тағысын тағы. Желілердің пішіндік көріністері кез келген əңгімеге таңылатын сценарийлер түрін осылайша шектейді. Кейде, керісінше, олар кез келген сценарийге негізделуі мүмкін əңгіме түрлерін де тізгіндейді. Алайда қарастырылған шектеудің табиғатын айқындауға талпыныс баяндаушы мəселесін, нарративті нарратив ететін нəрселер мəселесін көтереді. Желінің формасына келсек, ол осы желінің өңдеу кезіндегі əлемдік білімнің белгілі бөлшектерін белсендіру үшін қажетті əрі жеткілікті шарт бола алмайды ( Wilensky 425; Emmott ). Ата-аналар тобы бір сəтке өз балаларының туған күн кештері жайлы талқылап жатыр делік, сол жерде бір ата-ана былай деді: 10. «Джон Биллдерге барды. Көп жегені сонша – ол ауырып қалды. Сосын Джонның үйге қайтуына тура келді». Басқа ата-аналар, шамамен, 10-мысалда айқын мəтін тұжырымы болмаса да, əңгіме туған күн кеші туралы болып жатқаны жайында ой түйеді. Ишаралардың нақты жиынтығы берілген сценарийді ширата түсу үшін қабылдаушыларға арналған əңгімеге қатыспауы керек. Дискурстың контексі, сұхбат барысында өзгеретін пікірлердің жалпы контексі, өзі құрайтын желілерді дискурстың басқа контекстерінде оқшау қала алмайтын нарратив функцияларымен толтыра алады. Бірақ белгілі бір мəтіндік ишаралардың болмауы сценарийдің іске қосылуының жеткілікті шарты бола алмайды. 8-мысал көптеген контекстерде туған күн сценарийін іске қосқанымен, төмендегі жағдайда ол жарамсыз болып қалады. Мəселен, Джек есімді бас метеоролог зейнетке шығып жатыр, оның əріптесі Мэри батпырауықтарды бақылау бағдарламасы жұмысына басшылық жасайды. Туған күн кештері мысалдары көрсеткендей, нарратив желілерінің өрілуі мен түсіндірілуін реттейтін білім құрылымдарының барынша ортақ сипаты бар. Əрекет пен оқиғаны көрсететін сөйлем жолдары тек барлық ойларды, сөздер мен мінез-құлықтарды топтастыратын жаһандық семантикалық шеңберлерде ұйысқан өлшемде ғана əңгіме ретінде бағаланады. Осыдан шығатын сұрақ: сценарийлер нақты əңгіменің мəтіндік, тілдік немесе, кеңінен айтқанда, семиотикалық өнімін қаншалықты əрі қалай шектейді? Мəселен, 4, 6 жəне 7-мысалдар қай кезде нарратив желілері ретінде қайта құрылу үшін қаңқа қызметін атқара алады? Кез келген жағдайда, қандай ишаралар əңгіме үшін анықтаушы рөлге ие? Ие болса, неліктен ие? Мен бұл сұрақтарды шешу үшін нарратив категориясына қатысты мүшелік өлшемдер мəселесінен нарратив деңгейлеріне, əңгіменің əртүрлі нұсқаларына, оқушы яки тыңдаушыларды азды-көпті нарративтермен жүздестіре алатын тəсілге көшемін. Нарративпен байланысты факторлар, өз кезегінде, нарратив табиғатын ашуға көмектесе алады. Олар деңгей ерекшеліктерінің, түрдегі ерекшеліктерге тиімді айнала алатын өткелі болуы да мүмкін. Бұдан бөлек, желі өте аз мөлшерде болса да, нарративтерді құрай бастауы мүмкін, ең соңында, ол əңгіме ретінде талдауға келмей қалады. жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|