Грамматиканы  оқы туда  ж атты ғу  ж үмы сы ны ң  мөні

теорйнлың  білімдерін  практикада  тез де дөл  қолдана 
алу дағдысына ие болады. Жаттығу арқылы  балалардың 
алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймай- 
ды, сонымен қатар  өз беттерімен жүмыс жасауға, ойлау 
қызметіне  дағдйіланады;  өйткені,  оқушылар  жаттығу 
процесінде үздіксіз анализ-синтез жасайды,  бір түлғаны 
екінш і  түлғамен  салыстырады,  жалпылайды,  сөйтіп 
жаттығу арқылы білім жүйеленеді. Бастауыш сыныпта 
жаттығулар өр түрлі  көркем мөтіндерден түрады. Соңғы 
қазақ тілі оқулықтарының сапасы жақсарып,  өр түрлі 
формадағы жаттығулармен толықтырылды.
Грамматикалық жаттығулар,  оқушылардың қандай 
материалмен  жүмыс  жасауына  қарай,  фонетикалық, 
морфологиялық, синтаксистік, лексикалық болып бөлі- 
неді.
Фонетикалық жаттығулардың міндеті -  балалардың 
айтылған буындар мен  дыбыстарды жақсы айыра алуын 
және оларды балалардың дүрыс, анық айтып берулерін 
ңамтамасыз ету.
Фонетикалық жаттығулар арқылы кейбір балалардьщ 
тілін тістеп сөйлеу,  сақауланып  сөйлеу,  қайсы бір  ды- 
бысты қалдырып кетіп сөйлеу немесе "С" мен "Ш",  ”Р" 
мен  "Л ”,  "Ж "  мен  "3"  дыбыстарын  шатастырып  айту 
сияқты кемшіліктері  жойылады. Мүндай кемшіліктер 
дүрыс  оқуға да, жазуға да зиян келтіретіні сөзсіз. Бас- 
тауыш  сыныптарда фонетикадан жаттығулар тек дүрыс 
жазумен қатар,  "балалардың  әдеби тіліміздің нормала- 
рын  сақтап оқуға үйренулері (орфография) үшін де  пай- 
даланылады.  Оқу сабақтарында,  балалардың  жауапта- 
рында, өңгімелерінде байқалған орфоэпиялық қателер, 
теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі, сөз шекара- 
сындағы дыбыстардың  қүбылуы  ескертіліп  отырады. 
Сонымен  қатар тілімізге басқа тілдерден енген  термин 
сөздердің дүрыс  айтылуы да практикалық  жаттығулар 
арқылы  үйретіледі.
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты -  ана тілі- 
нің жаттығулар қүрылысын оқушыларға  саналы түрде
153

меңгерту.  Мазмүны  жағынан  морфологиялық  жатты- 
рулар екі түрлі болады: 1) Сөз түлғасын оңу барысындағы 
жаттығулар; 2) Сөз таптарын  оқу барысындагы жатты-
рулар.
Сөз түлрасын оқу  барысындағы жаттығулардың сөз- 
дің  морфологиялық  қүрамын,  мағыналы  бөлшектерін 
морфемаларды  саналы  түрде меңгеріп алудың мәні зор. 
Сөздің  морфологиялық  қүрамын  талдау,  көбінесе  сол 
сөздің мөнің дүрыс үғынып  алуға жөрдем етеді,  сөздің 
мағыналы  өрбір  элементі  -   түбір,  жүрнаң,  жалғау-бү- 
лардың әрқайсысы өзінше сөзге мөн береді, ал осы жеке 
мөндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы мағынасын ту- 
дырады. Морфемаларды, соның ішінде жүрнаңты айыра 
білудің балалардың тілін  жетілдіру  үшін  де  мөні  бар. 
Өйткені  бүл  ж аң а  сөздер  ж асауға  ж әне  сол  сөздерді 
орынды жерінде қолдана білуге мүмкіндік береді.
Сөз  түлғасына  байланысты  ж үргізілетін  жаттығу- 
ларға мынадай талаптар қойылады: 1) алдымен, мүмкін- 
дігіне қарай,  негізгі түбірлерді, одан әрі туынды түбір- 
лерді,ең соңында түбірлес  сөздерді  талдайтындай жағ- 
дай жасалады; 2) белгілі бір сөздің ішінен негізгі түбірді 
тапқы зу  үш ін  сол  негізгі  түбірден  ж асалған  туынды 
сөздермен  салыстыру  жүмысы  ескеріледі;  3)  туынды 
сөздер  мен негізгі түбірді ажырату  барысында  мағына 
жағына назар аударылады.
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жатты- 
ғулар сөздерді белгілі  бір  топқа біріктіріп  , жүйелеуге 
үйретеді.  Бүл  жөнінде  К.Д.  Ушинский:  "Баланың  тілі 
шығып,  сана сезімі өсе келе ол  сөйлеуге (сөздерді қол- 
дануға) үйренеді;  оның  ақыл-ойында  түрлі граммати- 
калы қ формалар, сөздер күнделікті төжірибе, үлгі арқа- 
сында  өздігінен-аң грамматикалық топтарға бөлініп ңа- 
лыптаса бастайды;  грамматиканың міндеті -  сол тәжі- 
рибе  нөтижесін  қорытып,  тілдегі  қүбылыс  заңдарын 
жүйемен  беру",  -   деген  болатын.  Ж атты ғу  жүмыста- 
рының барысында оқушылар өрбір сөз табының ерекше- 
ліктерін саналы түсінеді, септік, ж іктік, тәуелдік, көп- 
тік жалғауларын меңгереді, оларды қолдана алады.
154

Се№  табы  бойынш а  ж ү р гізіл етін   ж атты ғулар:  1) 
мөтіннен керекті  сөздерді  танқызу;  2) керекті  сөздерді 
қосып өздіктерінен сөйлемдер немесе әңгіме қүрастыру; 
3) сөздің мағынасын түсініп,  сөйлемдегі қызметін бай- 
қату; 4) сөздің лексикалық жағынан болсын, қалай өзге- 
ретіндігін аңғару; 5) мағына жөне түлға жағынан қандай 
үқсасты қ,  айы рмаш ы лы қ  барын  салыстыру  арқылы

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: