Экология и естественные науки

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
88
 ~ 
 
сферу деятельности» - уточнил Президент Нурсултан Абишевич Назарбаев, уделяя 
особое внимание  развитию субъектов малого и среднего предпринимательства. 
 
Summary 
The article considers the modern position of industrial innovative development of 
the  Republic  of  Kazakhstan."We  have  to  increase  considerably  a  share  of  small  and 
medium business in formation of economy and bring to level in averages the developing 
European  countries.  Only  then  we  should  overcome  easily  crisis  cycles.  For  each 
Kazakhstan citizen has to be opportunity to master new business, to open new business 
or to expand the field of activity" - President Nursultan Abishevich Nazarbayev specified 
paying special attention to development of subjects of small and average business. 
 
 
 
УДК 330.33 
Г. Сатыбалдықызы  
Университет Международного Бизнеса (UIB), г.Астана 
 
ОСОБЕННОСТИ МОТИВАЦИОННОГО МЕНЕДЖМЕНТА В МАЛОМ И СРЕДНЕМ БИЗНЕСЕ 
КАЗАХСТАНА  
"Главное - не наказать, а заставить действовать". 
А.П. Лукошин 
Аннотация 
Эффективность  работы  организации,  будь  то  организация  малого  бизнеса 
или  среднее  предприятие,  зависит  от  того,  насколько  эффективна  работа  по 
управлению  фирмы,  от  мобильности  руководства  и  интенсивного  и  качественного 
труда  всех  сотрудников,  а  также  от  конкурентных  преимуществ  данного  малого 
бизнеса по сравнению со средним, а тем более крупным. 
Ключевые  слова:  мотивация  персонала  компании,  мотивационный 
менеджмент, управление, менеджер, предприниматель. 
 
 
Мотивация 
персонала 
компании 
– 
важное 
условие 
управления 
сотрудниками,  повышающее  готовность  работников  трудиться  в  интересах  своей 
организации.  Мотивация  является  функцией  руководства  предприятия,  основная 
задача  которой  состоит  в  стимулировании  сотрудников  к  труду,  изменении  их 
интересов с целью побуждения трудиться с полной отдачей на благо компании.  
 
Различают следующие мотивационные методы[1]: 
 
применение  различных  форм  поощрения  труда  работников,  добившихся 
высоких показателей труда; 
 
демонстрация  одобрительного  отношения  руководства  компании  к 
передовикам производства; 
 
обеспечение здорового морального настроя в коллективе. 
 
Мотивационный 
менеджмент 
призван 
обеспечить 
добросовестное, 
качественное  выполнение  всеми  членами  организации  возложенных  на  них 
обязанностей. Функция мотивации тесно связана с другими функциями управления 
производством – контролем, планированием, оценкой принятия решений. 
 
С  помощью  планирования  руководитель  обязан  направить  усилия 
работников  компании  в  одном  направлении,  которое  способно  привести 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
89
 ~ 
 
предприятие  к  выполнению  поставленной  задачи.  Цель,  которая  ставится  перед 
сотрудниками, должна быть реальной и достижимой. 
 
Мотивационный 
менеджмент 
включает 
в 
себя 
организацию 
производственного  процесса,  который  должен  быть  направлен  на  слаженное 
взаимодействие всех уровней предприятия, от руководителей до подчиненных. 
 
Для  организации  с  глубокой  структурой  управления  характерны  развитая 
иерархия,  медленное,  но  скоординированное  решение  возникающих  трудностей, 
отдаленность  высших  руководителей  от  исполнителей  на  местах,  пассивность 
персонала.  Именно  пассивность  персонала,  инерционность  мышления  работников, 
низкие  показатели  труда  можно  преодолеть  при  правильном  применении 
мотивационного менеджмента. 
 
Для организаций, имеющих небольшое количество управленческих уровней, 
мотивация  персонала  направлена  на  проявление  инициативы,  самостоятельности, 
активных  действий,  совершаемых  для  достижения  поставленной  задачи. 
Мотивационный  менеджмент  в  таких  организациях  основывается  на  потребности 
людей  в  признании  их  труда,  в  самовыражении,  возможности  самостоятельно 
решать небольшие возникающие производственные проблемы. 
 
Положительная  оценка  руководством  качественно  выполненной  работы 
также  оказывает  на  сотрудников  мотивирующее  воздействие,  стимулирует  их  к 
добросовестному выполнению возложенных обязанностей. 
Организация контроля на всех этапах производства позволяет выявить недостатки в 
работе, определить качество проделанной работы, на основании чего определяется 
мера поощрения или наказания работника. 
Управление - это умение добиваться поставленных целей, направляя труд и 
интеллект  работников  и  создавая  мотивацию  поведения  людей,  работающих  в 
организации [2]. Осознание роли менеджмента совпадает по времени с выделением 
предпринимательской 
способности 
как 
важного 
объединяющего 
фактора 
производства. К факторам производства относятся те ресурсы, которые необходимы 
для  осуществления  процесса  производства  (труд,  капитал,  земля  и  другие 
природные  ресурсы,  информация).  Особый  фактор  производства,  соединяющий  в 
процессе 
производства 
все  остальные  факторы 
в 
единую 
систему, 
- 
предпринимательство (рисунок 1).  
Предприниматель  и  менеджер  (так  же  как  и  предпринимательство,  и 
менеджмент)  не  синонимы.  Многим  предпринимателям  одновременно  приходится 
быть  и  менеджерами.  Однако  даже  удачные  предприниматели  могут  оказаться 
посредственными управляющими, а предприимчивый, профессиональный менеджер 
может  добиваться  эффективных  изменений.  Предприимчивость  требуется  на 
каждом уровне управления, и если на среднем или нижнем уровнях менеджеры не 
могут  или  не  хотят  рисковать,  реализовывать  новые  идеи  (технологии),  то  это  в 
значительней  мере  снижает  предпринимательский  потенциал  предприятия. 
Организационно-управленческая  деятельность  требует  наличие  у  менеджера 
профессиональных  знаний,  навыков  и  опыта  работы.  Если  личностные  и 
профессиональные 
качества 
предпринимателя 
отвечают 
требованиям, 
предъявляемым к менеджеру, то он может успешно выполнять функции менеджера 
и  быть  предпринимателем.  В  противном  случае  предприниматель,  будучи 
собственником  (хозяином  или  держателем  контрольного  пакета  -  акций), передает 
функции 
управления 
профессиональному 
менеджеру. 
Мировая 
практика 
подтверждает,  что  людей,  склонных  к  предпринимательству,  не  выше  7-8%  всех 
работающих. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
90
 ~ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 1 - Соединение факторов производства [3] 
 
Задача предпринимателя в малом и среднем бизнесе - не столько контроль 
над  подчиненными  людьми,  сколько  формирование  команды  единомышленников. 
Полное  отсутствие  регламентации  инициативы,  интенсивное  неформальное 
общение, которое и становится формой, а также основой контроля - отличительные 
черты  управления  в  малом  предприятии.  Сердцевина  его  -  работа  на  взаимном 
доверии,  взаимопонимании.  Работников  малого  предприятия  определяет  общее 
стремление  добиться  успеха,  избежать  банкротства.  Руководителю  фирмы  нужны 
люди,  с  которыми  он  мог  бы  посоветоваться,  обсудить  все  основные  решения,  на 
кого  он  мог  бы  положиться  полностью.  Поэтому  представители  малого  бизнеса 
стремятся 
привлечь 
людей, 
способных 
к 
инновационным 
идеям, 
к 
предприимчивости.  Сформировалось  мнение,  что  новые  технологии,  новые 
технические идеи, изобретения внедряются до коммерческого выполнения быстрее 
на  небольших  предприятиях,  нежели  это  происходит  в  крупных  корпорациях  и 
концернах.  Это  обусловлено  в  основном  именно  простотой  формы  управления, 
немногочисленностью  штата.  Собственник  фирмы,  как  правило,  все  руководство 
осуществляет сам, весь риск принимает на себя и ориентируется только на новое.  
Благодаря отсутствию формальных структур предельно упрощается система 
принятия  управленческих  решений,  возрастает  степень  личного  участия 
руководителей в деятельности всех работников фирмы. Глава предприятия нередко 
сам  занимается  бухгалтерским  учетом,  анализом  коммерческой  деятельности, 
финансами, снабжением и сбытом, ценами и рекламой. В случае, если собственных 
знаний  и  опыта  не  хватает,  обычно  прибегают  к  услугам  специалистов-
консультантов. Но главная особенность - стремление к коллективному труду, общая 
совместная  заинтересованность  в  максимальном  результате  работы  сообща, 
обусловленная участием в прибылях фирмы и желанием сохранить занятость.  
Данные  проведенных  исследований  позволяют  сделать  следующие  выводы 
об  особенностях  мотивационного  менеджмента  в  малом  и  среднем  бизнесе 
Казахстана [4]:  
 
Обычно директором, менеджером является сам владелец.  
 
Руководство,  как  правило,  не  считает  нужным  иметь  в  штате 
высокопрофессионального менеджера, поскольку менеджер — дорогой работник. 
Многие  полагают,  что  в  маленькой  фирме  все  основное  способен  делать  сам 
владелец.  На  деле  же  владелец-директор  чаще  всего  оказывается  неумелым 
Факторы 
Труд 
Земля и другие 
природные ресурсы 
Информация 
Предпринимательская
 
способность 
Организация и управление 
факторами производства 
Капитал 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
91
 ~ 
 
руководителем,  хотя  при  этом  он  нередко  является  хорошим  профессионалом  в 
области, в которой ведет свой бизнес.  
 
Очень  часто  персонал  комплектуется  из  числа  знакомых  и  родственников 
без  учета  их  деловых  качеств,  соответствующего  образования  и  навыков  в 
работе.  Сложилось  мнение,  что  свой  не  предаст  и  не  подведет.  При  этом  не 
просчитываются  урон,  нанесенный  некомпетентностью,  а  также  сложности  в 
отношениях, когда смешиваются деловые и родственные связи.  
 
Заработная  плата  чаще  всего  четко  фиксирована,  оговорена  при  приеме  и 
не  связана  с  результатом  деятельности  предприятия.  Это  объясняется 
невозможностью,  оценить  реальный  вклад  каждого  работника  в  результат 
деятельности 
предприятия, 
нежелание 
руководства 
платить 
достойную 
заработную плату наемным работникам.  
 
Получение  быстрой  выгоды  —  основная  цель  владельца.  В  числе  причин 
называются  неуверенность  в  завтрашнем  дне,  нестабильность  действующего 
законодательства,  бремя  налогов,  неудовлетворительная  работа  кредитно-
денежной системы и отсутствие долгосрочных планов фирмы на будущее.  
 
Отсутствие  достоверной  информации  о  деятельности  фирмы  (даже  у 
владельцев). Такое положение связывается с тем, что бухгалтерская информация 
не  содержит  необходимых  достоверных  данных  (до  бухгалтерии  часть 
информации  просто  не  доходит,  а  другая  часть  сознательно  искажается  в  целях 
уменьшения  налогов).  На  полную  информационную  картину  в  компьютере  чаще 
всего  руководство  не  решается  в  целях  безопасности.  Полноценная  же 
информация для расчетов планов и рентабельности просто отсутствует.  
 
Практическое  отсутствие  многих  форм  планирования  (краткосрочного, 
среднесрочного,  долгосрочного).  Чаще  всего  просчитывается  каждая  сделка  по 
принципу «затраты — прибыль».  
 
Неоправданная продолжительность рабочего дня. Это объясняют нехваткой 
кадров,  низкой  квалификацией  работников,  плохой  организацией  труда, 
неудовлетворительным  оборудованием  рабочих  мест  (например,  даже  если 
купили дорогостоящие компьютеры, то нет хорошего программного обеспечения, 
либо низкая квалификация сотрудников не дает ожидаемого эффекта).  
 
Отсутствие, как правило, юриста и грамотного бухгалтера часто приводит к 
плохим последствиям. Иногда очередная проверка налоговых органов приводит к 
прекращению  деятельности  фирмы  только  потому,  что  хозяйственная  операция 
отражена неправомерно или договор составлен неграмотно и т.д.  
 
Частая  смена  кадров  из-за  длительности  рабочего  дня,  недостаточной 
оплаты  за  труд,  невозможности  профессионального  роста,  неуверенности  в 
завтрашнем дне.  
 
Слабые  позиции  фирмы  в  конкурентной  борьбе  (например,  появляется  на 
рынке  компания  покрупнее  с  более  дешевым  подобным товаром,  а  у  фирмы нет 
даже ситуационных планов) и др. 
 
Список литературы 
1.  Кошанов  А.К.,  Мухамеджанов  Б.Г.,  Бектемисова  С.Т.  Формирование  частного 
предпринимательства  в  условиях  перехода  к  рынку  (на  примере  Республики 
Казахстан).  Алматы:  Институт  экономики  ПАН  РК,  Конгресс  предпринимателей 
Казахстана, - Алматы, 1995. 
2.  Гайнутдинов  Э.М.  Основы  предпринимательства.  Минск,  «Высшая  школа», 
2000 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
92
 ~ 
 
3.  Грузинов  В.,  Грибов  В.  Предпринимательство:  формы  и  методы  организации 
предпринимательской деятельности // Экономика предприятия.   - М., 1996 
4.  Мамыров Н.К. Основы предпринимательства. Алматы, Экономика, 1997. 
 
Түйіндеме 
Осы  мақалада  автор  Қазақстандағы  шағын  және  орта  бизнестегі 
мотивациялық менеджменттің ерекшеліктеріне басты назар аударады.  
 
Summary 
In  this  article,  the  author  devotes  great  attention  to  the  peculiarities  of 
motivational management in small and medium business in Kazakhstan 
 
 
 
ӘОК 347.9 
Д.У. Айтмуханова  
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
СОТ ШЕШІМДЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ 
 
Аңдатпа 
Қазақстан  Республикасындағы  азаматтық  іс  жүргізу  қатынастарының 
қорытынды  ретінде  сот  шешімдерінің  қабылдануы  мен  заңдылығының  құқықтық 
негізі  туралы баяндалған. 
Негізгі  сөздер:  судья,  шешім,  дәлелдеу,  дәлелдеме,  айғақ  ,  сараптама, 
талапкер, жауапкер, куә, хаттама 
 
Азаматтық іс жүргізу қатынастарындағы сот шешімдерінің азаматтар мен іске 
қатысушылар  құқықтарын  қорғауда  маңызы  зор.  Қазіргі  таңда  азаматтық  – 
қаржылық  қатынастың  дамуы  қарқынды  өсіп  келе  жатқандықтан,  даулы  мәселе 
туындауы  мүмкін  жағдайлардың  көптеп  кездесуі    материалдық  жауаптылықты 
анықтайтын,  белгілейтін  органды  қажет  етеді.  Бұл  орайда  мемлекет  атынан  құқық 
қорғау  саласында  әлеуметке  қызмет  көрсететін  бірден-бір  орган  бұл  -  Қазақстан 
Республикасындағы Сот жүйесі. Қазақстан Республикасында Сот төрелігін тек судья 
жеке дара тәуелсіз жүзеге асырады. Соттардың шығарған актілері соның ішінде сот 
шешімдері  азаматтық  іс  жүргізуге  қатысушылардың  құқықтық  мәртебесін 
анықтайды. 
Сот  шешімдерін  шығаратын  судья  азаматтық  істердегі  дәлелдемелерді 
анықтап,  зерттеп,  бағалау  арқылы  обьективті  және  заңға  негізделген  шешім 
шығарады.  Істі  мәні  бойынша  шешетін  біріншісатыдағы  сот  қаулысы  шешім 
нысанында  шығарылады.Шешім  кеңесу  бөлмесінде  шығарылады.  Бұл  бөлмеде  өзге 
адамдардың болуына жол берілмейді. Жұмыс уақытының аяқталуына қарай, сондай-
ақ  жұмыс  күні  ішінде  сот  (судья)  кеңесу  бөлмесінен  шығып  демалу  үшін  үзіліс 
жариялауға құқылы. 
          Сот  шешімі  заңды  және  негізді  болуға  тиіс.Сот  шешімді  сот  отырысында 
зерттелген 
дәлелдемелерге 
ғана 
негіздейді.Шешім 
шығарған 
кезде 
сот 
дәлелдемелерге  баға  береді,  іс  үшін  маңызы  бар  қандай  мән-жайлардың 
анықталғанын  және  қандай  мән-жайлардың  анықталмағанын,  тараптардың 
құқықтық  қатынастарының  қандай  екенін осы  іс  бойынша  қандай  заң қолданылуға 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
93
 ~ 
 
тиісті 
екенін 
және 
қойылған 
талаптың 
қанағаттандырылуға 
жататынын 
жатпайтынын айқындайды. 
 
Азаматтық  іс  жүргізу  қатынастарында  шешім  сот  өндірісіне  орай  бірнеше 
топтары  қарастырылады.    Мемлекеттік  органдардың,  жергілікті  өзін-өзі  басқару 
органдарының, 
ұйымдардың 
және 
лауазымды 
адамдардың 
әрекеттері 
(әрекетсіздіктері)  мен  шешімдерін  заңсыз  деп  тану  туралы  талап  қоюды 
қанағаттандыру  кезінде  сот  дауға  түсіп  отырған  әрекетті  (әрекетсіздікті)  немесе 
шешімді  заңсыз  деп  таниды,  азаматтың  талабын  қанағаттандыруды  міндеттейді, 
оған  қолданылған  жауаптылық  шараларын  жояды  не  оның  нұқсан  келтірілген 
құқықтары  мен  бостандықтарын  өзгедей  әдіспен  қалпына  келтіреді.  Нормативтік 
құқықтық  актіні  заңсыз  деп  тану туралы шешімнің қарар  бөлігінде  ол  қабылданған 
кезден  бастап  бұл  акті  қолданылмайды  деп  есептелетіні  көрсетілуі  мүмкін.Соттың 
нормативтік  құқықтық  актіні  заңсыз  деп  тану  туралы  шешімі  немесе  ол  туралы 
хабарлама 
нормативтік 
құқықтық 
акт 
жарияланған 
бұқаралық 
ақпарат 
құралдарында  жариялануға  тиіс.Ақша  сомаларын  өндіріп  алу  туралы  шешім.  Сот 
ақша  сомаларын  өндіріп  алу  туралы  шешім  шығарған  кезде  шешімнің  қарар 
бөлігінде  өндірілетін  ақша  сомасының  мөлшерін  және  валюта  түрін  цифрмен  және 
сөздермен көрсетеді. 
Атқару  құжатының  немесе  өзге  құжаттың  күші  жойылды  деп  тану  туралы 
шешімдер-өндіріп  алу  даусыз  (акцептсіз)  тәртіппен,  оның  ішінде  нотариустың 
атқарушы  жазбасының  негізінде  жүргізілетін  атқару  құжатының  немесе  өзге 
құжаттың  күші  жойылды  деп  тану  туралы  дау  бойынша  талап  арызды 
қанағаттандыру  кезінде шешімнің  қарар  бөлігінде атқарылуға тиісті  емес  құжаттың 
атауы,  нөмірі.  күні  және  есептен  шығарылуға  жатпайтын  сома  көрсетіледі.  Шарт 
жасасу  немесе  өзгерту  кезінде  туындаған  дау  бойынша  қарар  шарт  жасасуға 
мәжбүрлеу  туралы  дау  бойынша  шарттың  түрі  және  тараптар  шарт  жасасуға 
міндетті талаптар көрсетіледі. 
Мүлікті  немесе  оның  кұнын  алып  беру  туралы  шешім-мүлік  заттай  алып 
берген  кезде  сот  шешімде  оның  дербес  -  белгілі  бір  белгілерін  және  егер  шешімді 
орындау  кезінде  алып  берілетін  мүлік  болмай  қалса,  жауапкерден  өндірілуге  тиіс 
мүліктің кұнын көрсетеді. 
Жауапкерді  белгілі  бір  әрекеттер  жасауға  міндеттейтін  шешім-Жауапкерді 
мүлік  немесе  ақша  сомаларын  берумен  байланысты  емес  белгілі  бір  әрекеттер 
жасауға  міндеттейтін  шешім  шығарған  кезде  сот  сол  шешімде,  егер  жауапкер 
шешімді  белгіленген  мерзім  ішінде  орындамаса,  онда  талап  қоюшының  бұл 
әрекеттерді  соттың  ұйғарымы  бойынша  жауапкердің  есебінен  қажетті шығындарды 
өндіріп ала отырып жасауға құқылы екенін көрсете алады.Егер аталған әрекеттерді 
тек  жауапкер  жасай  алатын  болса,  сот  шешімде  шешім  орындалуға  тиіс  мерзімді 
белгілейді. Бірнеше талап қоюшының пайдасына немесе бірнеше жауапкерге қарсы 
шешім.Бірнеше  талапкердің  пайдасына  шешім  шығарғанда  сот  шешімнің  олардың 
әрқайсысына  қандай  үлесі  қатысты  екенін  көрсетеді  немесе  өндіріп  алу  құқығы 
ортақ  болатынын  көрсетеді.  Бірнеше  жауапкерге  қарсы  шешім  шығарғанда  сот  әр 
жауапкердің  шешімнің  қандай  үлесін  орындауға  тиіс  екенін  көрсетеді  немесе 
олардың жауаптылығының ортақ болатынын көрсетеді. 
Дәлелді  шешім  жасау-шешім  іс  қаралғаннан  кейін  дереу  шығарылады. 
Айрықша күрделі істер бойынша дәлелді шешім жасау бес күннен аспайтын мерзімге 
кейін  қалдырылуы  мүмкін,  бірақ  қысқаша  (қысқартылған)  шешімді  сот  істі  қарау 
аяқталған  отырыстың  өзінде  жариялауға  тиіс.  Жарияланған  шешімге  судья  қол 
қойып,  ол  іске  қоса  тіркелуге  тиіс.Шешімдегі  қате  жазулар  мен  айқын 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
94
 ~ 
 
арифметикалық  қателерді  түзету.Іс  жөнінде  шешім  жарияланғаннан  кейін  шешім 
шығарған 
соттың 
оны 
жоюға 
немесе 
өзгертуге 
құқығы 
жоқ.Сот 
өз 
бастамашылығымен  немесе  іскеқатысушы  адамдардың  арызы  бойынша  шешімде 
жіберілген  қате  жазулар  мен  айқын  арифметикалық  қателерді  түзете  алады. 
Түзетулер  енгізу  туралы  мәселе  сот  отырысында  шешіледі.  Іске  қатысушы 
адамдарға сот отырысының уақыты мен орны туралы хабарланады, алайда олардың 
келмеуі түзетулер енгізу туралы мәселені қарауға кедергі болмайды. 
Сот  шешімінің  заңды  күші  аудандық,  облыстық  және  оларға  теңестірілген 
соттардың бірінші сатыда қаралған істер бойынша шығарған шешімдері, егер оларға 
шағым  немесе  наразылық  келтірілмесе,  оларға  апелляциялық  шағымдану, 
наразылық  келтіру  мерзімі  15-күн  өткен  соң  заңды  күшіне  енеді.Қазақстан 
Республикасы  Жоғарғы  Сотының  бірінші  сатыда  қаралған  істер  бойынша  шығарған 
шешімдері  олар  жарияланған  күннен  бастап  занды  күшіне  енеді.Апеллияциялық 
тәртіппен  шағым  немесе  наразылық  берілген  жағдайда,  егер  шешімнің  күші 
жойылмаған болса. апелляциялық сатыдағы сот қаулы шығарған күні заңды күшіне 
енеді. 
Шешім  заңды  күшіне  енгенде  тараптар  және  іске  қатысушы  басқа  да 
адамдар, сондай-ақ олардың құқық мирасқорлары сотта бұрынғы негіздер бойынша 
бұрынғы  талап  қою  талаптарымен  қайтадан  арыздана  алмайды,  соңдай-ақ  сот 
анықтаған  фактілер  мен  құқықтық  қатынастарды  басқа  процесте  даулай 
алмайды.Егер  жауапкерден  мезгіл-мезгіл  төлем  өндіріп  алу  шешімі  занды  күшіне 
енгеннен кейін төлемдердің мөлшерін айқындауға немесе олардың ұзақтығына әсер 
ететін  мән-жайлар  өзгерсе,  тараптардың  әрқайсысы  жаңа  талап  қою  арқылы 
төлемдердің мөлшері мен мерзімдерін өзгертуді талап етуге құқылы. 
Шешім, дереу орындалатын жағдайлардан басқа, ол заңды күшіне енгеннен 
кейін  заңмен  белгіленген  тәртіп  бойынша  орындалады.Сот  шешімі  заңды  күшіне 
енгеннен  кейін  атқару  парағы  жазылады,  ол  өндіріп  алушыға  беріледі  не  оның 
жазбаша өтініші бойынша сот оны аумағы бойынша атқарушылық іс жүргізудің тиісті 
органына орындау үшін жібереді. 
 Азаматтықістерді мәні бойынша шешкен кезде сот кысқаша шешім шығарады, 
ол  кіріспе,  дәлелдеу  және  қарар  бөліктерінен  тұрады.Шешім  заңды  күшіне  енгенге 
дейін  тараптардың  жасаған  жазбаша  өтінімі  бойынша  не  өз  қалауы  бойынша  сот 
кіріспе, сипаттама, дәлелдеу және қарар бөліктерінен тұратын шешім шығарады. 
1.   Шешім Қазақстан Республикасының  атынан шығарылады. 
2.   Шешім кіріспе, сипаттау, дәлелдеу және қарар бөліктерінен тұрады. 
3.  Шешімнің кіріспе бөлігінде шешім шығарылған уақыт пен орын; шешім шығарған 
соттың  атауы;  соттың  құрамы;  сот отырысының хатшысы;  сот приставы;  тараптар; 
іске  қатысушы  басқа адамдар  және өкілдер;  даудың  нысанасы  немесе  мәлімделген 
талап көрсетіледі. 
4.  Шешімнің  сипаттау  бөлігі  талап  қоюшының  талаптарын,  жауапкердің 
наразылығын және іске қатысушы басқа адамдардың түсініктемелерін қамтуға тиіс. 
5.    Шешімнің  дәлелдеу  бөлігінде  істің  сот  анықтаған  мән-жайлары.  құқықтар  мен 
міндеттер  туралы  соттың  қорытындылары  негізделген  дәлелдемелері;  сот 
қабылдамай  тастаған  белгілі  бір  дәлелдемелердің  негіздері,  және  сот  басшылыққа 
алған  заңдар  көрсетіледі.  Жауапкер  талап  қоюды  мойындаған  жағдайда  дәлелдеу 
бөлігінде  талап  қоюдың  танылғаны  және  оны  соттың  қабылдағаны  ғана  көрсетілуі 
мүмкін. 
6. Шешімнің қарар бөлігі талап қоюды қанағаттандыру туралы немесе талап қоюдан 
толық  немесе  оның  бір  бөлігінен  бас  тарту  туралы  сот  қорытындысын,  сот 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
95
 ~ 
 
шығындарының  бөлінуін,  шешімге  шағым  беру  мерзімдері  мен  тәртібін  көрсетуді, 
сондай-ақ  өзге  де  қорытындыларды  қамтуға  тиіс.Сот  шешімді  орындаудың  белгілі 
бір  тәртібі  мен  мерзімін  белгілеген  немесе  шешімді  дереу  орындауға  жіберген 
немесе  оның  орындалуын  қамтамасыз  етуге  шаралар  қолданған  жағдайда,  бұл 
туралы  шешімде  көрсетіледі.Судья  шешімді  жазбаша  түрде  жазады  және  оған  қол 
қояды.  Шешімге  түзету  судьялардың  кол  қоюының  алдында  айтылуға  тиіс.  Сот 
шешімі  кеңесу  бөлмесінде  шығарылады,  онда  судьядан  басқа  бөгде  адамдардың 
болуына рұқсат етілмейді. Жұмыс күнінің соңында егер судья сот шешімін дайындап 
үлгермеген  болса,  оның  кеңесу  бөлмесінен  шығып,  демалу  үшін  үзіліс  жасауға 
құқығы  бар.  Жұмыс  күнінің  барысында  да  кеңесу  бөлмесінен  шығып,  демалу  үшін 
үзіліс жасауға заңмен жол беріледі. 
Кеңесу бөлмесінде судья төмендегілерді іске асыруға тиіс: 
 
тараптар 
ұсынған 
және 
сот 
отырысында 
зерттелген 
барлық 
дәлелдемелерді талдап шығу, бағалау; 
 
іс  үшін  маңызы  бар  қандай  мән-жайлардың  анықталғанын  және 
қайсысының анықталмағанын айқындау; 
 
тараптардың құқықтық қатынастары қандай екенін айқындау; 
 
аталған іс бойынша қандай заңның қолданылуға тиіс екенін айқындау. 
Шешімде  мазмұндалуға  тиісті  соттың  тұжырымдары  аталған  мәселелердің 
анықталуына байланысты болады. 
Сот  АІЖК-нің  сот  шешімінің  заңды  және  негізделген  болуын  көздейтін  218-
бабының талаптарына сүйенуге тиіс. 
Сот  шешімінің  заңдылығы  шешім  іс  бойынша  қолданылуға  жататын 
материалдық  құқық  нормаларына  қатаң  сәйкес  түрде  және  іс  жүргізу  құқығының 
нормалары сақтала отырып шығарылған дегенді білдіреді. 
Нақты  қаралып  жатқан  даулы  қатынастарға  қатысты  материалдық  құқық 
нормаларын қолдана отырып судья төмендегілерді іске асыруға міндетті: 
 
істі  құқықтық  қатынас  пайда  болған  сәтке  қарай  әрекет  ететін  заң 
негізінде шешу; 
 
даулы  қатынастарды  реттейтін  құқық  нормалары  болмаған  жағдайда 
шешімді соларға ұқсас қатынастарды реттейтін заң арқылы негіздеу; 
 
егер  алғашқы  екі  абзацта  көрсетілген  заң  нормалары  болмаған  жағдайда 
дауды заңдардың жалпы негіздері мен мағынасын негізге ала отырып шешу . 
Материалдық 
құқықты 
қолданған 
кезде 
судья 
АІЖК-нің 
3-бабы, 
Конституцияның  жоғары  заң  күші  бар  және  ол  Республиканың  бүкіл  аумағында 
тікелей  қолданылады  дейтін  ережелерді  ескеруге  тиіс.  Бұл,  егер,  азаматтардың 
құқықтарына,  бостандықтарына,  міндеттеріне  қатысы  бар  заңдар,  сондай-ақ  кез 
келген басқа нормативтік құқықтық актілер жалпы жұртшылықтың назарына ресми 
түрде  жарияланбаған  болса,  өзінің  шешімін  оларға  негіздеуге  соттың  құқығы  жоқ 
дегенді  білдіреді;  Конституцияның  4-бабының  1-тармағына  сәйкес,  халықаралық 
шарттар  Қазақстан  Республикасының  құқықтық  негізінің  құрамдас  бөлігі  болып 
табылады.  Сондықтан  да  Қазақстан  Республикасы  бекіткен  халықаралық  шарттар 
оның  заңдарының  алдында  басымдыққа  ие  болады  [1].Егер  халықаралық  шартпен 
заңмен  көзделгеннен  басқа  ережелер  көзделген  болса,  онда  халықаралық  шартты 
қолдану  үшін  заң  шығару  қажет  болмаған  жағдайда,  халықаралық  шарттың 
ережелері қолданылады. 
Шешімнің  заңдылығын  айқындау  үшін  іс  жүргізу  құқығының  нормаларын 
ұстану  төмендегіні білдіреді: 
 
іс сотқа ведомстволық бағынысты болса ; 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
96
 ~ 
 
 
іс соттылық ережелері сақтала отырып өндіріске қабылданса;  
 
іске  қатысушы  адамдар,  олардың  өкілдері,  сондай-ақ  куәлар,  сарапшы, 
маман  және  аудармашы  іс  талқыланатын  күн,  сағаты  мен  орны  туралы  тиісінше 
хабарландырылса; 
 
іс азаматтық сот ісін жүргізудің ережелері сақтала отырып қаралған болса, 
атап айтқанда:  
 
барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі; 
 
сот ісін жүргізу тілі; 
 
тараптардың айтысуы мен тең құқықтылығы; 
 
Сот талқылауының жариялылығы. 
Шешімнің  негізделген  болуы  азаматтық  істің  нақты  жағына  қатысты  болады. 
Шешім тек сот отырысында зерттелген дәлелдемелерге ғана негізделеді.  
Егер  шешімде  іс  үшін  маңызы  бар,  сот  отырысында  жан-жақты  әрі  толық 
анықталған  барлық  мән-жайлар  мазмұндалса  және  істің  анықталған  мән-жайлары, 
тараптардың  құқықтары  мен  міндеттері  туралы  тұжырымдарды  растайтын 
дәлелдемелер келтірілсе, шешімді негізделген деп санау керек [2]. 
Істің  мән-жайлары  сот  тексерген  дәлелдемелер  арқылы  расталады. 
Дәлелдемелер олардың қатыстылығы мен жарамдылығы туралы заңның талаптарын 
қанағаттандыруға  немесе  дәлелдеуді  қажет  етпейтін  жалпыға  белгілі  мән-жайлар 
болуға тиіс.Дәлелдемелердің қатыстылығы: 
Дәлелдеменің  қатыстылығы  туралы  норманың  орындалуы  бірқатар  іс  жүргізу 
кепілдіктерімен  қамтамасыз  етілген.  Қаралатын  іске  қатысы  бар  дәлелдемелерді 
(нақты  деректерді)  сот  осы  көзқарас  тұрғысынан  оларды  сот  отырысында  зерттеу 
барысында зерделейді және олар төмендегілер арқылы анықталады: 
 
іске  қатысушы  адамдардың,  талапкердің  және  үшінші  тұлғалардың 
түсініктемелері; 
 
куәлардың айғақтары; 
 
заттай дәлелдемелер; 
 
сараптама қорытындысы; 
 
іс жүргізу әрекеттерінің хаттамалары; 
 
басқа  құжаттар  –  іс  үшін  маңызы  бар  мән-жайлар  туралы  мәліметтерді 
қамтитын актілер, құжаттар, іскерлік немесе жеке сипаттағы хаттар.  
Дәлелдемелерге жол беру: 
Егер іс бойынша дәлелдемелер 
 
Азаматтық іс жүргізу кодексімен көзделген тәртіпте алынған болса; 
 
тек  заңмен  ғана  көзделетін  дәлелдемелермен  расталатын  болса,  олар 
жарамды деп саналады.  
Жарамсыз дәлелдемелер: 
Заң  талаптарын  бұза  отырып,  іске  қатысушы  тұлғалардың  заңмен  кепілдік 
берілген  құқықтарынан  айыру  немесе  оларды  ығыстыру  арқылы  немесе  істі  сотта 
қарауға  дайындау  кезінде  немесе  сотта  қарағанда  азаматтық  процестің  өзге  де 
ережелерін бұза отырып алынған, нақты деректердің растығына әсер еткен немесе 
әсер  етуі  мүмкін  болған  жарамсыз  дәлелдемелер  болып  табылады.  Мұндай 
дәлелдемелерге соның ішінде төмендегі жолдармен алынған дәлелдемелер жатады: 
 
күш  қолдану,  қорқыту,  алдау,  сол  секілді  өзге  де  заңсыз  іс-әрекеттерді 
қолдана отырып; 
 
іске  қатысушы  адамға  өз  құқықтары  мен  міндеттерін  түсіндірмеудің, 
оларды  толық  немесе  дұрыс  түсіндірмеудің  салдарынан  туындаған  осы  адамның 
жаңылуын пайдалана отырып; 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
97
 ~ 
 
 
осы  азаматтық  іс  бойынша  іс  жүргізуді  жүзеге  асыруға  құқығы  жоқ 
адамның іс жүргізу әрекетін жүргізуіне байланысты; 
 
қарсылық  білдіруге  жататын  адамның  іс  жүргізу  іс-әрекетіне  қатысуына 
байланысты; 
 
 іс жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлықтай бұза отырып; 
 
белгісіз  көзден  немесе  сот  отырысында  анықтала  алмайтын  көзден 
алынған болса; 
 
дәлелдеу  барысында  қазіргі  ғылыми  білімге  қайшы  келетін  әдістерді 
қолдана отырып алынған болса. 
 
Сот  нақты  деректерді  дәлелдемелер  ретінде  пайдалануға  жол  бермеу 
туралы  шешімді  не  өзінің  бастамасы  бойынша  немесе  іске  қатысушы  адамдардың 
өтінімі бойынша қабылдайды.  Бұл туралы сот отырысында өтінім мәлімделген кезде 
әдетте  сот  не  аталған  өтінімді  қарайды  және  дәлелдемені  шығарып  тастау  туралы 
бөлек  ұйғарым  қабылдайды  немесе  істің  мәні  бойынша  шығарылған  шешімде  осы 
дәлелдемеге баға береді. 
 
Заңды бұзу арқылы алынған дәлелдемелер: 
 
заңдық күші жоқ; 
 
іс үшін маңызы бар кез келген мән-жайды дәлелдеу кезінде пайдаланыла 
алмайды;  
 
заңның  бұзылу фактісін және оны  бұзуға  жол  берген  тұлғаның  кінәлілігін 
растай алады [3]. 
Дәлелдемелердің  жарамсыздығы  туралы  ережелер  көбінесе  даулы  қарым-
қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормаларын қолдануға байланысты жеке 
істер  бойынша  қолданылады.  Судья  дәлелдемелерді  осы  тұрғыдан  бағалаған  кезде 
пайда  болған  даудың  құқықтық  сипатын  айқындауға,  содан  кейін  материалдық 
құқық нормаларын қолдануға міндетті. 
Азаматтық  іс  жүргізу  қатынастарындағы  сот  шешімдерін  орындау  міндеттері 
атқару  парағы  толтырылғаннан  кейін  сот  орындаушыларына  және  оларға 
көмектесетін  мемлекеттік  органдарға  міндеттеледі.  Атқарушылық  іс  жүргізу туралы 
заңына  сәйкес  атқарушылық  іс жургізу  органдарына  сот орындаушылары,  уәкілетті 
органның  аумақтық  органдары  мен  бөлімдері  (орталық  мемлекеттік  орган  және 
облыстардағы,  Астана  мен  республикалық  маңызы  бар  қалалардағы  соттардың 
әкімдері),  сот  приставы  және  өзге  органдар,  ұйымдар  мен  лауазымды  адамдар 
(прокуратура,  ішкі  істер  мен  қаржы  полициясы  қызметкерлері,  екінші  деңгейдегі 
банктер  және  банктік  емес  қаржылық  мекемелер).  Атқарушылық  іс  жүргізу  туралы 
заңына  сай,  сот  орындаушысы  -  мемлекеттік  қызметте  тұратын  және  сот  актілері 
мен басқа да органдардың (прокурордың, заңдарда көзделген жағдайларда өзге де 
органдардың)  актілерін  орындау  бойынша  өзіне  заңмен  жүктелген  міндеттерді 
орындайтын  лауазымды  адам.  Сот  актілері  мен  басқа  да  органдардың  актілерін 
орындау  жөніндегі  сот  орындаушысының  қоятын  талаптары  барлық  органдар, 
ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін міндетті [4]. 
Азаматтық  қоғамда  заңдылықтың  үстем  болуына  кепілдік  ретінде 
азаматтардың  құқықтары  мен  мүдделерін  қорғауды  басты  назарда  ұстау  үшін 
соттардың  шығарған  заңға  негізделген  шешімдері  мен  оларды  орындауды  жүзеге 
асыру органдарының қызметіне тікелей байланыстылығынан көруге болады. Барлық 
нормативтік  құқықтық  актілер  заңдылық  пен  әділеттілікке  бағытталуы  тиіс  екенін 
қоғамдық –құқықтық тұрғыда дәлелденді деуге болады. 
 

жүктеу/скачать 52,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: