Электронная библиотека сайта

Электронная библиотека сайта 

http://info-space.ucoz.net/

 Березовской школы «Онлайн читалка» 

Приятного чтения! 

 

 

 

Өмірі  туралы  мәліметтер  аз  сақталған.  философиа,  математика,  медицина,  астрономия, 

астрология,  өнертану,  әдебиеттану,  тіл  білімі,  тағы  басқа  ғылым  салаларының  дамуына 

зор  үлес  қосқан.  Жүсіп  Баласағұнидің  есімі  әлемдік  әдебиет  пен  мәдениет  тарихында 

"Құтадғу  білік"  ("Құтты  білік")  дастаны  арқылы  қалды.  Жүсіп  Баласағұни  бұл  дастанын 

хижра  есебімен  462  жылы,  қазірғі  жыл  санау  бойынша  1070  жылда  жазып  бітірген. 

Дастанды "хандардың ханы" - Қарахандар әулеті мемлекетінің (942 - 1210) негізін салушы 

Сүлеймен  Арслан  ханға  (908  -  955)  тарту  етеді.  Сол  үшін  хан  өз  жарлығымен  Жүсіп 

Баласағұниға  "хас  хажиб"  -  "бас  уәзір"  немесе  "ұлы  кеңесші"  деген  лауазым  берген. 

Дастанның  бізге  жеткен  үш нұсқасы  бар.  Біріншісі,  Герат  қаласындағы  1439  жылы  көне 

ұйғыр жазуымен (қазір  ол Вена қаласындағы  Корольдік кітапханада сақтаулы), екіншісі, 

14  ғасырдың  1-жартысында  Египетте  араб  әрпімен  (Каирдың  Кедивен  кітапханасы 

қорында)  көшірілген.  Ал  Наманған  қаласынан  табылған  үшінші  нұсқа  12  ғасырда  араб 

әрпімен қағазға түсірілген. Бұл қолжазба Ташкенттегі Шығыстану институтының қорында 

сақтаулы  тұр.  Ғалымдар  осы  үш  көшірме  нұсканың  әрқайсысына  тән  өзіндік 

ерекшеліктерді  жинақтай  отырып,  "Құтты  білік"  дастанының  ғылымының  негізделген 

толық  мәтінін  жасап  шықты.  Венгер  ғалымы  Герман  Вамбери  (1832  -  1913)  "Құтты 

біліктің"  бірнеше  тарауын  неміс  тіліне  аударып,  1870  жылы  Инсбрук  қаласында  жеке 

кітап  етіп  бастырып  шығарды.  Бұл  шығарманы  зерттеу,  ғылымының  мәтінін  дайындау 

және  аударма  жасау  ісімен  орыс  ғалымы  В.В.  Радлов  (1837  -  1918)  жиырма  жыл  бойы 

(1890-  1910)  айналысқан.  Түркия  ғалымдары  1942-43  жылдары  "Құтты  біліктің"  үш 

нұсқасын  да  Стамбұлдан  үш  том  кітап  етіп  шығарды.  "Құтты  білік"  дастаны  орта 

ғасырларда  бүкіл  түркі  әлеміне  түсінікті  болған  Карахан  әулеті  мемлекеті  түріктерінің 

тілінде жазылған. Оны Қаримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс 

тіліне  (1983),  А.Егеубаев  қазақ  тіліне  (1986),  бір  топ  аудармашылар ұйғыр  тіліне (1984) 

тәржімалаған.  "Құтты  білік"  дастаны  белгілі  бір  мағынада  елдегі  Ата  заң  (Конституция) 

қызметін  атқарған.  Дастанның  басты  идеясы  төрт  принципке  негізделген.  Біріншісі, 

мемлекетті  дұрыс  басқару  үшін  қара  қылды  қақ  жаратындай  әділ  заңның  болуы.  Автор 

әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күн туды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, 

яғни елге күт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі 

арқылы жырға қосылған.

[1]

 

Құтты білік дастаны 

“Құтты  білік” дастаны  орта  ғасырларда  бүкіл  түркі  әлеміне  түсінікті  болған Қарахан 

әулеті мемлекеті  түріктерінің  тілінде  жазылған.  Жүсіп  Баласағұн  «Құтты  білікті» 1069-

1070 жылдары  Баласағұн  қаласында  бастап,  он  сегіз  айдың  ішінде  Қашқар  қаласында 

аяқтаған. Оны Қ.Каримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне 

(1983), А.Егеубаев қазақ  тіліне  (1986),  бір  топ  аудармашылар  ұйғыр  тіліне  (Пекин,  1984) 

тәржіма  жасады.  Қарахан  әулеті  билік  жүргізген  дәуің  тілген.  Кезінде  “Құтты  білік” 

дастаны  Шығыстың  әр  елінде  әр  түрлі  аталып  кеткен.  Бір  елде  –  “Айнак  ул-мамлакат” 

(“Мемлекет  тәртібі”),  екіншісінде  –  “Панунаман  мулук”  (“Әкімдерге  насихат”), 

үшіншісінде  –  “Адаб  ул-мулук”  (“Әкімдердің  әдептілігі”)  деген  атпен  мәлім.  Бұл 

атаулардың  бәрі  –  “Құтты  білік”  дастаны,  негізінен,  мемлекетті  басқару  мәселесіне 

арналған  шығарма  екенін  растай  түседі.  Дастанның  басты  идеясы  төрт  принципке 

негізделген.  Біріншісі,  мемлекетті  дұрыс  басқару  үшін  қара  қылды  қақ  жаратындай  әділ 

заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. 

Екіншісі,  бақ-дәулет,  яғни  елге  құт  қонсын  деген  тілек.  Бақ-дәулет  мәселесі  патшаның 

уәзірі  Айтолды  бейнесі  арқылы  жырға  қосылған.  Үшіншісі,  ақыл-парасат.  Ақыл-

парасаттың  қоғамдық-әлеум.  рөлі  уәзірдің  баласы  Ұғдүлміш  бейнесінде  жырланады. 

Төртіншісі,  қанағат-ынсап  мәселесі.  Бұл  мәселе  дастанда  уәзірдің  туысы,  дәруіш 

Ордгүрміш  бейнесі  арқылы  әңгіме  болады.  Ортағасырлық  Шығыс  ойшылдарына  тән 

үйлесім  –  танымды  көркем  және  ғылыми  әдістермен  ұштастыра  қолдану  Жүсіп 

Баласағүни  ғибратында  суреткерлік,  ойшылдық,  ғұламалық,  философтық  қасиеттердің 

үйлесім  табуынан,  ғылым  даналығының  біртұтастығынан  көрінеді.  Түркі  мәдениетінің 

нәрлі  бұлағынан  сусындап,  мұсылман  өркениетінің  қуатты  ықпалымен  толысқан  ойшыл 

өз шығарм-ғында адамның қоғамдағы орны мен қызметін түсінуге ұмтылып, мінсіз қоғам 

жайындағы  өзінің  биік  филос.  мұраттарын  баяндайды.  Жүсіп  Баласағүниның  “Құтты 

білігінде” өмір мәні пайымдалып, жалпыадамзаттық рухани байлықтар – мұрат, дін, этика, 

өнер және даналықтың мәні сараланған. Жүсіп Баласағүни ақиқатқа жету жолын адам мен 

әлемнің, ұлы ғалам мен микроғаламның үйлесімді болуы туралы қағидаға негіздейді. Төрт 

құдірет – от, су, ауа, жер жайлы ежелгі дәуірдің философиялық түсінігіне сүйене отырып, 

ойшыл  әлем  осы  төрттағанның  үйлесімінен  жаралған  деп  санайды.  Осындай  тағы  бір 

төрттаған Жүсіп Баласағүниның қоғам туралы ойларында, яғни қазіргі түсініктегі әлеум. 

философиясында  әділет,  бақыт,  ақыл  және  қанағат  ретінде  бейнеленіп,  “Құтты  біліктің” 

төрт  кейіпкерінің  бойына  жинақталған.  Ғалам  мен  микроғаламның  тұтастығы, 

барабарлығы туралы ой Жүсіп Баласағүни дүниетанымының өне бойынан байқалады. Бұл 

жалған  дүниені  ақыл  тезіне  салып  түзетуге  болатынына  да  сенген  ғұлама  әлемдік 

үйлесімділік негізінде әділетті адамзат қоғамын құруды армандады. Сондықтан ол ғылым 

мен  білімге  зор  мән  берген.  Жүсіп  Баласағүни  жалпыға  ортақ  парасаттың  танымның 

нәтижесі  ретіндегі  білімге  көшуі  адам  мүмкіндігінің  жүзеге  асуы  деп  біледі.  Ғұлама 

білімнің  туа  бітетіндігі  жайлы  пікірге  қарсы  шығып,  оған  парасатты  іс-әрекеттің 

нәтижесінде қол жеткізуге болатынына сенеді. Білімге молынан сусындаған адам ғана көп 

нәрсеге  қол  жеткізе  алады.  Оның  пікірінше,  білім  –  даналық,  денсаулық  және  жан 

толысуы.  Жүсіп  Баласағүнидің  ойынша,  қоғам  құрылымындағы  кемелдіктің  өлшемі 

әлеум. тәртіп бұзылғанда ғана көзге түсе бастайды. Сол кезде жаңа мұраттар мен ұрандар 

пайда  болып,  халық  қолдауына  ие  болады.  Ол  қоғамдық  құрылымның  кемелдігін  жеке 

адамның  бостандығы,  тәуелсіздігі  анықтайды  деп  санады.  Жүсіп  Баласағүни  өзінің 

әлеуметтік философиясында қоғамдағы кемелдіктің негіздері мен іс жүзіндегі көріністерін 

өзара  тығыз  байланыста  қарастырады.  Танымдағы  кемелдік  –  білік,  оның  іс  жүзіндегі 

көрінісі – укуш деп біледі ол. Жүсіп Баласағүни өз еңбегінде зердеге айрықша тоқталған. 

“Құтты білікте” ол, ең алдымен, даналық яғни қазіргі түсініктегі теориялық зерде туралы 

ой толғап, даналық табиғатын, оның ерекшелігін, туа біткен қабілеттер мен  кейінгі білім 

жинақтаудағы  адамның  өз  рөлі,  таным  процесінде  ақиқатқа  ұмтылу,  т.б.  мәселелерді 

қарастырады.  Ғұлама  өз  туындысын  Шығыс  перепатизмінің  арнасында,  сопылық 

ағымның  қуатты  ықпалымен  жазып  шыққан.  Ойлау  қызметі  тек  адамға  ғана  тән, 

жануарларда жоқ қасиет деп біледі ол. Егер сезім алдамшы болса, онда оған толық сенуге 

болмайды,  ал  ақыл,  зерде  әрқашан  адамға  қызмет  етеді,  оның  жалғандығы  жоқ.  “Құтты 

біліктің” негізгі  айтар ойы  – адамның адами  жетілуі  мен кісілік кемелденуі,  сол арқылы 

мемлекет пен қоғамды қуатты, мықты, құтты ету. Кісілік кемелдену жолына түскен адам – 

өзінің  қасиетіне,  қалыбы  мен  негізіне  мейлінше  жақындаған  асыл  жан.  Дастан 

оқырманына  құт-берекемен,  бақытқа  өз  адамгершілігін  асыл  етумен  ғана  жетуге 

болатынын  ұқтырады.  Ондағы  “өзіңді  сақтау”,  “өзіңді  ұмытпау”  қағидасы  адамның 

адамшылығын  танытар  қасиеті  –  адамгершілік  пен  кісілікті  жетілдіруге  бағытталған. 

Ақын өтпелі өмір мен өлім жайында терең толғанады. Оның ойынша, өкініштің ең ауыры 

өлшеулі  өмірде  дүние  қызығы  мен  тән  тілегі  жетегінде  кетіп,  діл  тазалығын  сақтай 

алмаудан  туады,  сондықтан  адам  өзінің  кісілік  қасиетімен  бірге  өмірдің  өткіншілігін  де 

ұмытпауы қажет. Мұнан өзге Жүсіп Баласағүни шығармашылығына ізгілікке құштарлық 

пен  іңкәрлік,  сопылық  танымдағы  Алланы  сүю,  әлем  мен  адам  сырына  терең  бойлауға 

ұмтылушылық  белгілер  тән.

[2]

 “Құтты  білік”  дастаны  6520  бәйіттен  (екі  жолдық  өлең) 

тұрады.  Демек  дастанда  13040  өлең  жолы  бар.  Соның  бәрі  85  тарауға  бөлініп  берілген. 

Дастанның кіріспесі  қара сөзбен, ал негізгі  бөлімдері  аруз өлең өлшемінің ықшамдалған 

мутакариб  деп  аталатын  түрімен  жазылған.  “Құтты  білік”  дастанының  сюжеттік  желісі 

негізінен шығарманың бас қаhармандарының өзара әңгімесінен, сұрақ-жауаптарынан, бір-

біріне  жазған  хаттарынан  тұрады.  Төрт  түрлі  ізгі  қасиеттің  символдық  көрінісі  ретінде 

бейнеленген  негізгі  төрт  қаhарман  қоғамның  көкейкесті  мәселелері  туралы  әңгімелеседі. 

Мұндай  сұхбатта  олар  ел  басқарған  әкімдер  қандай  болуы  керектігін,  оқу-білімнің 

қажеттігін,  әдептілік  пен  тәлім-тәрбие  мәселелерін  дидактикалық-филос.  тұрғыдан  сөз 

етеді.  Мәселен,  ақын  әдептіліктің  алуан  түрін  жырлай  келіп,  солардың  ішіндегі  ең 

бастысы  –  тіл  әдептілігі  деген  түйін  жасайды.  “Құтты  білік”  дастанының  авторы 

метафора,  аллегория,  гипербола,  меңзеу,  астарлап  сөйлеу  сияқты  көркемдік  құралдарды 

аса  білгірлікпен  пайдаланады.  Дастанның  әдеби,  тілдік,  тарихи  тұрғыдан  ғыл.  мәні 

ерекше. Бұл дастан бертін келе қазақ халқының этникалық құрамын қалыптастырған ру-

тайпалардың  орта  ғасырлардағы  тұрмыс-тіршілігін,  наным-сенімін,  әдет-ғұрпын,  сөз 

өнерін, тілін, т.б. зерттеп білу үшін аса қажетті, құнды мұра болып табылады. 

 

Жүсіп Баласағұн. 

"Құтты білік" дастанын Қарахан әулетінен шыққан Табғаш Қара Боғраханға арнады. Бұл 

үшін ақынға Хас Хаджиб (сарай министрі) атағы берілді. Поэманы толық көлемінде неміс 

тіліне аударысымен және түпнұсқасымен 1891-1900 жылдары В. В. Радлов ғылым әлеміне 

паш етті. 1896 ж. К. Керимов өзбек тіліне аударды. 1971 жылы Н. Гребнев "Бақытты болу 

ғылымы"  деген  атпен  еркін  аударма  жасады.  1983  жылы  С.  Н.  Иванов  "Благодатное 

знание" деген атпен орыс оқырмандарына ұсынды. Ал 1986 жылы бұл дастанды ақын А. 

Егеубаев қазақ тіліне аударды. 

"Құтты  білік"  поэмасы  энциклопедиялық  шығарма  болып  табылады.  Оны  жазуда  автор 

саяси әуенді басшылыққа алғандығын аңғару қиын емес. Ол қарахандар әулетіне жоғары 

дамыған Мавераннахр, Шығыс  Түркістан тәрізді  аудандарды  басқарудың  жолдарын 

үйретуге  тырысты.  Әрине,  шығарма  тек  саяси  трактат  көлемінде  қалып  қоймай,  орта 

ғасыр  дәуірінің  ғылым,  мәдениет  салаларын  да  қамтиды.  Адам  тағдыры,  өмірінің  мәні, 

орны  мен  әлемдегі  рөлі  жайындағы  мәселелер  де  қаралады.  Сонымен  бірге,  Баласағұн 

философиялық, шамандық, исламдық дүниетанымда болғандығын білеміз. Философияны 

поэзия  арқылы  жеткізу  орта  ғасырлық  шығыстық  үрдіс  еді.  Екінші  бір  қыры  -  исламға 

дейінгі  әр  түрлі  нанымдар.  Шығармадан  шамандық  түсініктер  көрінеді.  Исламдық 

идеология да елеулі  орын алады. Бұл  жайында А. Н. Романов пен С. Н. Иванов: "Жүсіп 

Баласағұнның  "Құтты  білік"  поэмасы  -  ең  алғаш,  ең  көне,  әзірше  жалғыз,  мұсылман 

идеологиясының негізінде, осы идеологияны уағыздаушы ретінде түркі тілінде жазылған 

шығарма",  -  деп  баға  береді.  Кітапқа  көшпенділер  тұрмысы  мен  аңшылық  өнерін 

көрсететін нақыл сөздер, мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері енген 

 

 

Спасибо, что посетили бесплатную электронную библиотеку сайта 

http://info-space.ucoz.net/

 

Березовской школы «Онлайн читалка» 

Оставьте отзывы о работе проекта 

http://info-space.ucoz.net/gb/

 .