Әлеуметтік-экономикалық дамуды салықтық реттеудің шетелдік тәжірибесі

Осы мәліметтерге сүйене отырып көптеген дамыған елдерде салық жүйесі мемлекеттің қажеттіліктерін шаруашылық субъектілері жасайтын ЖҰӨ-нің үлесінің 30-40 пайыздан алмай қамтамасыз ету керек. Швецияның салық жүйесінде мысалы, салық жүктемесі көрсеткішінің ұлттық экономикаға әсері 50 пайыздан асып кетеді екен. Бірақ бұл елде жиналған салықтардың есебінен

Аумағының басым көпшілігі жазық жер болғанына қарамастан, Жамбыл облысы табиғатының әртүрлілігімен ерекшеленеді. Шу өзенінің солтүстік бөлігі - сазды немесе тасты Бетбақдала шөлі. Шу өзенінің оңтүстігіне қарай айдар-айдар, жон- жон болған құмдары бар Мойынқұм құмы жатыр. Облыстың оңтүстік-батысында Қаратау сілемдері (биіктігі 1600 м.) бар. Шығысы мен оңтүстік-шығысында Іле Алатауына барып бітетін Кіндіктас тауы (биіктігі 1503 м.) орналасқан. Облыстың климаты континентальды, бұл температураның барынша құбылмалылығына және жауын-шашын көлемінің аздығына алып келеді. Қаңтардағы орташа температура жазық жерлерде - 15°С, таулы жерлерде -6 -8°С; шілдеде тиісінше +16°С и +24 +25°С. Жауын-шашынның жылдық көлемі жазық жерлерде 300 мм-ге дейін, таулы аймақтар мен тауларда 500-700-ден 1000 мм-ге дейін. Таулы аймақтар мен жазық жерлердегі вегетациялық кезең – 205-225 күн. Өңірде су объектілері өте көп: Балқаш көлі, Көккөл көлі, өзендер, сарқырамалар, Тасөткел және Теріс Ащыбұлақ су қоймалары.

Облыста 10 аудан, облыстық мәндегі Тараз қаласы және аудандық мәндегі Қаратау, Жаңатас, Шу сияқты үш қала бар. Облыс халқы 1079,6 мың адам немесе Республика халқының 6,4%-ын құрайды. Әкімшілік орталығы – Тараз қаласы.

Облыстың инвестициялық тартымдылығын минералдық-шикізат ресурстары көлемінің көптігі мен оңды табиғи-климаттық жағдайларының болуы белгілейді, бұл өнеркәсіп дамуының дәстүрлі бағыттарымен бірге жаңа өндіріс орындарын ашуға да жағдай жасайды.

Жамбыл облысында пайдалы қазбалардың бай қорлары бар: олар – фосфориттер, плавиктік - шпаттық шикізат, алтын, Амангелді кен орнындағы газ. Облыста сонымен бірге төмендегідей пайдалы қазбалар қоры бар:

-түсті металл (мыс, молибден, алтын, күміс, селен, теллур, қорғасын және мырыш және т.б.);

-уран;

-барит (Шығанақ кен орны);

-көмір (Шу көмір бассейні, Құлан кен орны);

-әрлеу, көркемдеу және техникалық тастар (гранит, амазонитті гранит, мәрмәрлар, әктас, техникалық және түсті халцедон, үлгілік шикізаттар, гематит-қантас, хлорит-анартастар);

-құрылыс материалдары (асбест, тальк, слюда, құмтас, цементтік және керамзиттік шикізаттар, гипс және ангидрит және т.б.);

-газ;

жерасты сулары[7].

Облыс аумағынан ТРАСЕКА көлік дәлізі өтеді. Сондай-ақ, 2018 жылы «Батыс Европа – Батыс Қытай» автобанынының құрылысы аяқталған болатын. Бұл жоба облыс арқылы өтетін тасымалдаудың 300 млн. тоннаға дейін жетуіне мүмкіндік берді.

Жамбыл облысының жалпы өңірлік өнімі 2017 жылы ағымдағы бағамен 760,3 млрд. теңгені, 2018 жылы – 876,7 млрд. теңгені, 2019 жылы – 979,6 млрд. теңгені, 2020 жылы - 1014,5 млрд. теңгені құрады. Бұл ретте Жамбыл облысының ЖӨӨ-нің нақты өзгеру индексі 2017 жылы алдыңғы жылға 107,6%-ды, 2018 жылы – 112,9%-ды, 2019 жылы - 109,8%-ды, 2020 жылы - 103,5% -ды құрады (ҚР -106,0%).

Халықтың жан басына шаққандағы ЖӨӨ көрсеткіші бойынша Жамбыл облысы ҚР-ның өзге өңірлерінен арасында 15-16 орындарда тұр. Халықтың жан басына шаққандағы ЖӨӨ 2017 жылы 429,0 мың теңгені және 2018 жылы – 603,3 мың теңгені, 2019 жылы - 718,7 мың теңгені, 2020 жылы – 817,6 мың теңгені құрады, орташа республикалық халықтың жан басына шаққандағы ЖӨӨ 2017 жылы 1336,5 мың теңгені, 2018 жылы – 1665,1 мың теңгені, 2019 жылы -1807,3 мың теңгені, 2020 жылы - 2070,7 мың теңгені құрады.

Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өніміндегі Жамбыл облысының ЖӨӨ-нің үлес салмағы 2017 жылы 2,1%-ды, 2018 жылы – 2,3%-ды, 2019 жылы – 2,5%-ды, 2020 жылы - 2,5%-ды құрады. Жамбыл облысының ЖӨӨ-нің төмен үлес салмағы өңірдің табиғи-өндірістік әлеуетіне, сонымен бірге ауыл шаруашылығындағы өз бетінше жұмыспен қамтылудың басымды үлесіне (онда еңбек өнімділігің өсімі қиындатылған), мұнай және газ ірі кен орындарының жоқтығына (Маңғыстау және Атырау облыстарымен салыстырғанда) байланысты.

Төмендегі кестені талдайтын болсақ, онда ЖӨӨ құрылымында 2017 жылы өнеркәсіп үлесіне 17,6%, 2018 жылы – 18,5%, 2019 жылы - 15,8%, 2020 жылы - 17,5%, ауыл шаруашылығының үлесіне тиісінше – 9,8%, 9,5%, 8,9% және 9,6%, саудаға – 9,9%, 12,0%, 11,2% және 9,9%, көлікке – 10,3%, 10,7%, 11,1% және 11,7%, байланысқа – 1,4%, 0,8%, 0,9% және 0,8%, құрылыстың үлесіне – 9,2%, 8,8%, 12,2% және 12,6%, басқа салаларға - 41,8%, 39,7%, 39,9% және 38,3% сәйкес келді.

ЖӨӨ құрылымында 2017 жылдан бастап көлік және сауда қызметтерінің өсімі байқалуда. Аталған өсімге мемлекеттік және жеке секторлардағы тұтынудың өсімімен қамтамасыз етілген ішкі нарықтағы тауарларға және қызметке сұраныстың ұлғаюы, халық кірісінің өсімі, әкімшілік кедергілердің қысқаруы, кәсіпкерлер белсенділігінің іскерлік өсімі, Кедендік Кеңес елдерімен өзара сауда себеп болды. Сауда саясатын тиімді жүргізу өңірді аумақтық дамытудың, халықтың тұрмысын жақсартудың маңызды бөлігі болып табылады. Жамбыл облысы Қазақстан Республикасындағы жалпы экспорттың 0,2%-ын және импорттың 1,4%-ын құрайды. Жамбыл облысының импорты мен экспорты шамамен 52,7%-ы ТМД елдеріне келеді. Маңызды сауда серіктестері – Қырғызстан, Швейцария, Үндістан, Түркия, Өзбекстан. Әсіресе Қытай елімен сауда айналымы жылдам өсуде[8].

2017-2020 жылдары экономикалық қызмет түрлері бойынша жалпы өңірлік өнімнің құрылымы

Төменгі суретте көрсетілгендей соңғы үш жыл аралығында ия болмаса 2018-2020 жылдарда мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық және салықтық емес түсімдердің жоспары 146837,7 млн.тг. құраса, ал оның нақты орындалуы

3-сурет Жамбыл облысы бойынша мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық және салықтық емес түсімдердің көлемі

Құрылымдағы республикалық бюджетке түскен түсімдер үлесі 2019 жылды 2018 жылмен салыстырғанда 5 процентке өскен, ал 2020 жылды 2019 жылмен салыстырғанда 18 процентке өскен. Жергілікті бюджетке түскен түсімдердің құрылымдылық үлесін талдайтын болсақ, онда 2019 жылды 2018 жылмен салыстырғанда 3 процентке төмендесе, ал 2020 жылды 2019 жылмен салыстырғанда 12 процентке төмендеген.

Жамбыл облысы бойыншы мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық және салықтық емес түсімдердің құрылымы

млн. тг

Атауы	2018ж.			2019ж.			2020ж.
	Нақты	%	Нақты		%	Нақты		%
1	2	3	4		5	6		7
Республикалық бюджет бойынша	13395,4	36	19185,1		38	28869,9		45
Жергілікті бюджет бойынша	23814,1	64	31537		62	34781,8		55
Барлығы	37209,5	100	50722,1		100	63651,7		100
Дерек көзі:[9]

1. Салық жіктемесі

2.  Мемлекеттің салық саясатының мақсаты мен міндеттері, тұрпаттары

1. Салық жіктемесі

-   салық салу объектілері бойынша;

-   салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;

-   пайдалану тәртібі бойынша;

-   объектінің экономикалық белгісі бойынша;

Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді.

Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен алынатын салықтар. Тікелей салықтардың ең соңғы төлеушісі (салық салынушы) болып мүліктің (табыстың) иесі табылады Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б.) салынады. Жеке тікелей салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

Жанама салықтар – бағаға не тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.

Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Бұл салықтардың ең соңғы төлеушісі болып тауарды тұтынушы табылады.

Жанама салық салудың мәні салықтың тауар бағасына (қызмет тарифіне) қосылатындығында. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.

Жанама салықтар салық салу объектісіне қарай төмендегіше бөлінеді:

Жеке жанама салықтар – қатаң түрде белгіленген бір тауар топтарына салынады;

Әмбебап жанама салықтар – негізінен барлық тауарлар мен қызметтерге салынады;

Фискалды-монополиялық жанама салықтар – мемлекеттік құрылымдарда сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады.

Кедендік баж – экспортты-импортты операциялар жасау кезінде тауарлар мен қызметтерге салынады.

Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай  салықтар жалпымемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді.

Жалпымемлекеттік салықтар – барлық элементтері мемлекеттің заңдарымен анықталатын және сол елді жалпыға бірдей біртұтас қолданылатын салықтар. Бұл салықтарды бекітіп, жүзеге асыратын – Парламент. Бұл салықтар ір деңгейдегі бюджеттерге бөлініп отырады.

Жергілікті салықтар – мемлекеттің заңдарына сәйкес жергілікті өкімет органдары жүзеге асыратын салықтар. Олар жергілікті деңгейде қабылданған шешім негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл салықтар толығымен жергілікті бюджетке түсіп отырады.

Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және арнаулы болып бөлінеді.

Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Арнаулы салықтардың нысаналы мақсаты болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).

Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

2. Мемлекеттің салық саясатының мақсаты мен міндеттері, тұрпаттары

Шаруашылық жүргізудің нарықтық  кезеңдерге көшуі басқарудың экономикалық әдістерін қоғамдық өндіріске пайдалануды талап етті, кәсіпорыннан бюджетке түсетін кіріс түсімдерінің жүйесі толық өзгерді. Енді ол – салық төлемдері базасында құрыла бастады; кәсіпорынның бюджетке салықтық формадағы қарым – қатынасы заңмен реттелетін құқықтық негізге көшірілді. Бұл экономикалық процесті макродеңгейде реттеуде салықтарды пайдалану концепциясын әзірлеу қажеттілігіне әкелді.

Сонымен, қаржы саясатының дербес саласы болып салық саясаты бөлініп шықты.

Салық саясаты – мемлекеттің салық салу аясындағы жүргізіп отырған шараларының жүйесі.

Салық саясатының мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік–экономикалық құрылуымен, экономикалық саясатының жалпы бағытымен, сондай–ақ қаржы саясатының нақты әдістерімен сипатталады.

Салық саясатының мақсаты мемлекет қажеттілігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.

Салық саясатын жүргізу нәтижесінде заңды және жеке тұлғалардың табысының бір бөлігі жалпымемлекеттік шығыстарды жабуға тартылады,  яғни салық саясатын жүргізу нәтижесінде заңды және жеке тұлғалардың табысы реттеледі. Сонымен қатар салық саясаты ұдайы өндіріс процесін қамтамасыз етуге бағытталуы қажет. Бұл ұлттық табыс көлеміндегі салықтардың үлесін, салық салудың шегін белгілеуді білдіреді.

ҚР–да салық саясатын жүргізудегі басты мақсат – отандық тауар өндірушілерді мемлекет тарапынан қолдау, мемлекеттің ішкі экономикалық дамуына ықпал ететін саясат жасау, жеке секторлардың жедел дамуына жағдай жасау, шетел инвестициясын тартуда кедергілердің алдын алу, яғни мемлекет пен салық төлеушілердің талап–тілегін ортақтастыру.

Экономикалық негізделген салық саясаты қаржыны салық жүйесі арқылы орталықтандыруды оңтайландыру мақсатын көздейді.

Батыс экономистері салық саясатын бөлек алып қарастырмайды және салықтардың іс–әрекетін мемлекеттің шығыстарының жағдайын зерттеп білмей, қарастырмайды. Оны салықтардың ең алдымен мемлекеттің өз функциялары мен міндеттерін шешуге қызмет етуін қамтамасыз ететіндігімен түсіндіреді.

Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында салық саясатын мемлекет өндіріс құрылымын өзгерту, аумақты экономикалық дамыту, халықтың табыстылық деңгейін көтеру мақсатында ұлттық табысты қайта бөлу үшін пайдаланады.

Салық саясатының міндеттеріне мыналар жатады:

– мемлекетті өз функциялары мен міндеттерін орындау үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;

– жалпы ел шаруашылықтарын реттеуге жағдай жасау;

– нарықтық қатынас процесінде пайда болатын халық табысы деңгейіндегі теңсіздікті деңгейлестіру (тегістеу).

Салық саясатында мемлекетті салыстырмалы дербестігі көрінеді. Салық механизмі арқылы салық саясатын өзгерте отырып, мемлекет экономикалық дамуды ынталандыруға немесе оны ырықтандыруға  мүмкіндік алады. Салықтық реттеу елдің шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық шаралар базистік қарым-қатынасты қондырмаға ықпал ететін басты әмбебап құрал болып табылады. Мұндай реттеудің мақсаты-компанияның ішкі және сыртқы, әсіресе инвестициялық қызметі үшін жалпы салықтық ахуалды жасау және капитал қозғалысының басыңқы салалық және аумақтық бағыттарын ынталандыру үшін пұрсаттылықты салық жағдайын қамтамасыз ету болып табылады.

Қорытынды

Барлық  өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі принциптер бойынша жіктеледі:

-   салық салу объектілері бойынша;

-   салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;

-   пайдалану тәртібі бойынша;

-   объектінің экономикалық белгісі бойынша;

Салық саясаты – мемлекеттің салық салу аясындағы жүргізіп отырған шараларының жүйесі.

Салық саясатының мазмұны мен мақсаты қоғамның әлеуметтік–экономикалық құрылуымен, экономикалық саясатының жалпы бағытымен, сондай–ақ қаржы саясатының нақты әдістерімен сипатталады.