Әлиакбарова айгерім тілесбекқызы

73
 
 
етті.  Осылайша  басқа  тілдерден  енген  антропонимдер  арқылы  қазақ 
антропонимиялық қоры байып отырды.  
Кісі  есімдерін  қарастыратын  антропонимияны  ғылымын  зерттеуші 
ғалымдар  тарих,  этнография,  археология  ғылымдарымен  байланыста 
қарастырады. 
В.А. Никонов  антропонимияны  тарихтан  сыр  шертетін  құнды  дереккөз 
ретінде қарастырады: «Антропонимия может служит драгоценным источником, 
помогая выяснить былой этнический состав и миграции населения в прошлом, 
датировать,  локализовать  письменные  памятники  и  т.д.»  [20,  c.  56]. 
Антропонимдер  халықтың  өткен  тарихы  мен  бүгінгі  қалпын  сипаттайтын 
белсенді тіл құралдары болып есептеледі. 
Антропонмиялық 
сөздіктер 
негізінде 
кісі 
тектерінің 
тілдік 
қатысымдылығы айқындалды. 
Көне  түркі  тіліндегі  кісі  тектері:  Әжібай,  әжі  –  аға  +  бай  [136,  32  б.]; 
Көбеген – жас бала [136, 80 б.]; Қожбан – өте ірі, дәу [136, 86 б.]; Ешбай (эш – 
дос,  ашна  +  бай)  [136,  66  б.];  Жабағыбай  «яғбу»  –  1)  патшаның,  қағанның 
орынбасары: 2) бір жасар құлын + бай [136, 66 б.]. 
Қазақ  тіліндегі  кісі  тектері:  Ағабек  (аға  +  бек)  –  жас  жағынан  немесе 
лауазым жағынан үлкен, жоғары [136, 16 б.]; Алтынсары (алтын + сары) – бала 
қымбатты, қадірменді болсын деген тілекпен қойылған есім [136, 24 б.]; Байзақ 
– баланың өмір жасы ұзық болып, көп жасасын деген тілекпен қойылған [136, 
38 б.]; Бидайбек – бала астыққа кенелсін деген тілекпен қойылып отырған [136, 
49 б.]; Еламан – ел-жұрт жаудан аман, сау болсын; Жайлаубай – жайлау сияқты 
кең, жайлы [136, 67 б.]; Жақсыбай – көпке жағымды, жұртқа сүйкімді [136, 67 
б.]; Көлбай – көлдің жағасында отырғанда туған балаға қойылған [136, 80 б.]. 
Араб тілінен енген кісі тектері: Ахмет – мақтаулы, мақтауға лайық [136, 
27  б.];  Әбдіжаппар  (ғабд + джәббар)  –  құдіретті, күшті  [136, 28 б.];  Әбдікәрім 
(ғабд  +  карим)  –  1)  қолы  ашық,  жомарт  [136,  28  б.];  2)  ақкөңіл,  кең  пейіл, 
сүйкімді,  әдемі;  Ғалиакбар  –  (ғали)  қымбатты  +  (акпар)  үлкен,  зор,  құрметті, 
жоғары мәртебелі [136, 52 б.]; Қадыр (хадр) – күшті, құдіретті, қабілетті, икемді 
[136, 81 б.].  
Парсы  тілінен  енген  кісі  тектері:  Аспандияр  //  Спандияр  –  иран  жыл 
санауындағы ай аты [136, 26 б.]; Баттал (баттол) – батыл, өткір, өжет [136, 42 
б.]; Дүйсен (ду + шамбә) – әуел баста аптаның бірінші күні туған балаға осылай 
ат қойылған [136, 58 б.]; Бейсенбі (бес + шамбә) – күнтізбе бойынша аптаның 
төртінші күні [136, 44 б.]; Жексен (йек + шамбә) – жексенбі күні туылған балаға 
қойылған  есім  [136,  73  б.];  Сембі  (шамбә)  –  алтыншы  күн,  сол  күні  туылған 
балаға қойылған есім [136, 118 б.]. 
Қазақ  антропонимдік  жүйесіндегі  монголизмдерді  Т. Жанұзақов екі  топқа 
бөліп қарастырады. Бірінші топқа монғол үстемдігінің (ХІІІ  – ХV) ықпалынан 
енген  антропонимдерді,  екінші  топқа  монғол-түрік,  қазақ  тілдеріндегі 
параллельді  түрде  қолданылатын  антропонимдерді  жатқызады.  Мысалы:  Бура 
(монғ. бугура «бура»), Құнанбай (монғ. гунан «үш жасар жылқы»), Бұқа (монғ. 
бух-а  «бұқа»),  Бота  (монғ.  ботугу,  ботго  «түйенің  баласы»),  Тайлақ  (монғ. 

74
 
 
тайлаг «екі жастағы түйе баласы»), Дөненбай (монғ. донун, донон «төрт жасар 
жылқы»)  т.б.  [138,  с.  39].  Өз  кезегінде  монғолдар  бұл  есімдерді  тунгус-
маньчжур тілдерінен қабылдаған [160, с. 601-708]. 
Монғол тілінен енген кісі тектері: 
Баянды – монғ. баян + ды – қосымша [136, 43 б.]; Дөненбай (доно) – төрт 
жасар  өгіз  [136,  58  б.];  Құрал  (хурал)  –  жиын,  жиналыс  [136,  87  б.];  Сайын 
жақсы, оңды [136, 113 б.]; Сарман – ай туды деген мағынаны білдіреді [136, 115 
б.]; Сатай (садан) – туыс, туысқан, жақын [136, 115 б.]. 
Гибридті антропонимдер: 
-  араб-қазақ  тілі  сөздерінің  бірігуінен  жасалған  есімдер:  Амангелді  (ар. 
аман + қаз. келді) – бала дүниеге аман-сау келді, өлмей тірі туды [136, 24 б.]; 
Әлиасқар  (ар.  ғали  +  қаз.  асқар)  –  құдіретті  Әли  деген  мағына  [136,  33  б.]; 
Дәулеткелді (ар. дәулет + каз. келді) – бақ-дәулеті мол, бай болсын [136, 55 б.]; 
-  қазақ-араб  тілді  сөздерінің  бірігуінен  жасалған  есімдер:  Байділда  (каз. 
бай + ар. дилла) – алтын, алтын ақшаға бай болсын [136, 37 б.]; Бекмұхамбет 
(каз. бек + ар. Мұхамед) – күшті Мұхамед [136, 46 б.]; Ержұман (каз. ер + ар. 
жұман)  –  қымбат бағалы  зат  [136, 62 б.];  Ерназар  (каз.  ер  +  ар.  назар)  – рухы 
күшті батыр [136, 63 б.];  
-  араб-парсы  тілі  сөздерінің  бірігуінен  жасалған  есімдер:  Жұманияз  (ар. 
джумга  +  ир.  нияз)  –  жұма  күні  туған  сыйлы,  үміт  артар  бала  [136,  75  б.]; 
Нұрпейіс (ар. нұр + ир. пейиш) – ұжмақ, пейіштің сәулесі, нұры [136, 102 б.]. 
-  парсы-араб  тілі  сөздерінің  бірігуінен  жасалған  есімдер:  Базаралы  –  ир. 
базар + ар. ғали // әлі [136, 36 б.]; Досәлі – ир. дос + ар. ғали // әлі [136, 57 б.]; 
Жанғабыл (ир. жан + ар. қабыл) – жан біткеннің қабілеттісі [136, 69 б.]; Серғали 
(ир. сер + ар. ғали) – басшы Ғали [136, 119 б.]; 
-  парсы-қазақ  тілі  сөздерінің  бірігуінен  жасалған  есімдер:  Базарбай  (ир. 
базар  +  қаз.  бай)  –  өмірі  қуаныш  пен  қызыққа  бай  болсын  деген  тілекпен 
қойылған есім [136, 36 б.]; Жанарыстан – ир. жан + каз. арыстан [136, 69 б.]; 
Мейірбек – ир. мейір + каз. бек [136, 93 б.]; Мырзабай  – ир. мырза + каз. бай 
[136, 97 б.]; 
- қазақ-парсы тілдері сөздерінің бірігуінен жасалған есімдер: Байжан (каз. 
бай  +  ир.  жан)  –  үйде  бала  көп  болсын,  адам  саны  көбейсін  [136,  37  б.]; 
Баймырза – каз. бай + ир. мырза [136, 39 б.]; Тұрсынқожа – каз. тұрсын + ар. 
қожа [136, 127 б.]; 
-  монғол-қазақ  тілі  сөздерінің  бірігуінен  жасалған  есімдер:  Сармантай  – 
монғ.  сарман +  каз.  тай  [136,  115  б.]; Құралбек  –  монғ.  хурал  +  каз.  бек,  яғни 
жиын, үлкен жиналыс бастығы деген мағынада  [136,  87 б.];  Түменбай –  монғ. 
тумэн + каз. бай [136, 126 б.]; 
-  көне  еврей-қазақ  тілдеріндегі  сөздерінің  бірігуі  арқылы  жасалған 
есімдер:  Жүнісбай  –  к.  евр.  йона  +  каз.  бай  [136,  75  б.];  Жүсіпбек  –  к.  евр. 
Иосиф + каз. бек [136, 76 б.]; Исахан – к. евр. Иесус + каз. хан [136, 78 б.]. 
Қазақ  қоғамында  орын  алған  әлеуметтік  өзгерістерді  сипаттайтын 
неологизм есімдер: Кеңес, Мэлс, Октябрь, Сайлау; Совет, Социал, Съезд, т.б. 

75
 
 
Антропонимдерге тілдік  қатысымдылығы  сипатталды.  Көне  түркі 
заманынан  бастауын  алған  қазақ  антропонимиялық  қоры  түрлі  тарихи 
кезеңдерде  байып,  молайып  отырды.  Араб  және  парсы  тілдерінен  енген 
есімдердің  үлесі  айтарлықтай  көп  екендігі  айқындалды.  Сонымен  қатар  қазақ 
есімдер  қорында  монғол,  орыс,  батыс  еуропалық  тілдерден  енген  есімдер 
қатары да кездеседі.  

жүктеу/скачать 4,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: