1.«Қазақстан тарихы» курсының пәні, мақсаты мен міндеттері

Ақ-Орда мемлекеті (XIII ғасырдың соңы – XV ғасырдың басы): тарихы, территориясы, этникалық құрамы

жүктеу/скачать 0,86 Mb. бет 34/156 Дата 02.10.2023 өлшемі 0,86 Mb. #112520

Бұл бет үшін навигация:

• Тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуы.

20. Ақ-Орда мемлекеті (XIII ғасырдың соңы – XV ғасырдың басы): тарихы, территориясы, этникалық құрамы. Орта ғасырлы монғол шежіреші Рашид ад-Дин: «Орда Жошы ханның әскері жартысын басқарған болатын, ал Бату екіншісін басқарады». Орда өзінің Удмурт, Тука-Тимур, Шингкур, Сингкум інілерімен «әскердің сол қанатын ; қазіргі уақытқа дейін оларды әскердің сол қанатының патшалары деп атаған» басқарған. 1237—1242 жж. «Батыс жорығынан кейін» Бату мен әскердің оң қанатын құрайтын оның інілері-ағалары батыс-қыпшақ тайпаларын жаулап алып, Волга жерлеріне мен батысқа қарай көшкен. Ордамен басқаратын «сол қанаттың огландары» өздерінің арасында Шығыс Дешті Қыпшақтың тайпаларын бөліп берді.Орда тірі болғанда оның ұлысы Моңғол империясының құрамындағы автономды құрылымға айнала бастады. Кейін ұлыстың негізінде дербес Ақ Орда мемлекеті қалыптасады. Рашид ад-Дина былай көрсетеді: «Батуид Жошы ұлысының мен Ордаиданың жоғарғы әміршілер болғанына қарамастан(өздерінің патшалары мен әміршілері ретінде Бату мұрагерлерін санағанымен,олардың есімдерін өздерінің жарлықтарының үстіне жазады екен ), XIII ғасырдың ортасына Жошы ұлысының екі қанатының дербестігі арта түседі, және сол кезден бастап «Орданың руынан оның орнына келген біреулер Бату руынан хандарына жолықпады, өйткені олар бір-бірінен алыс жерде, әрі әркім өзінің ұлысының тәуелсіз әмірші болды». XIII ғасырдың екінші жартысында Моңғол империясының ыдырауы нәтижесінде оның байтақ батыс иелігі тәуелсіз жерлерге айналады .Орданың мұрагері Конкиран (Конг-Киран) билегенде Ақ Орда Берке мен Менгу-Тимур Жошылардың жоғарғы хандарына бағынышты болды. Алайда хандар шығыс Жошылардың ішкі істеріне араласпады. 1380 ж. Менгу-Тимурдің өлімінен кейін Ақ Орда дербестігін алады. Алтын Ордағы (Батуидтердің меншігі) алғашқы ішкі саяси дағдырыс соған үлесін қосады. Алтын Ордада түмен басы Ноғай өз әсерін кеңейтіп, Орданың ұлысы (Ақ Орда) автономдық құрылым ретінде бөлшектене бастады. Тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуы. 1270-ші жылдардың екінші жартысынан бастап Ақ Орда тағына Орданың немересі мен Сартактая Коничинің (Койши, Куинджи, Турук-каан) ұлы отырады. Ол мемлекеттік басқару жүйесін нығайтады. Ол билеген мерзім мемлекеттің ішкі саяси өміріндегі тұрақтылықпен сипатталады. Бұл жайт еуропалық саяхатшы мен көпес Марко Полоның назарынан тыс қалмайды: «Патшада(«Солтүстіктің» Кончичи –авт.) халық көп, бірақ ол ешкіммен соғыспай, өз халқымен жанжалсыз,тыныш билеп отырады». Коничи ирандық Аргун, Гейхату, Газан ильхандарымен тату қарым-қатынаста болса, Бату мұрагерлері олармен соғысып жүрген. Өздерінің оңтүстік иелігіндегі тез дами бастаған Хайду мемлекетін әлсірету мақсатын көздей отырып, Коничи, Туда-Мунке мен Ногаймен басқаратын Жошылар Юань империясымен одақтас қарым-қатынастар орнатады. Сол кезде Ақ Орда Қарақорум мен Сараймен бұрыңғы формалды-вассалы қарым-қатынасты тоқтатып, дербес мемлекет ретінде қалыптасты. Дегенмен, 1299 ж. (1301 ж.) Коничи өлімінен кейін саяси тұрақтылық бұзылып, оның мұрагерлері билік үшін күрес бастады. Шығыс Жошылардың өзара соғыстар мен алтын ордалы протекторат. XIII ғ.басында басталған өзара соғыс Ақ Орданы әлсіретіп қана қоймай, елді бір-біріне бағынбайтын екі бөлікке бөліп алады. 1301 ж. Шағатай ұлысының Хайду мен Тува әміршілердің қолдаудың арқасында Ақ Ордағы билік Тимур-Буки ұлы мен Орданың немересінің Құблық (Құпалық, Құйлық) ханның қолына тиді. Шығыс Дешті Қыпшақта билікке мұрагерлік құқығы бар (мүмкін, ол бұрын билеген) Коничинің үлкен ұлы Баян соған қарсы болып, Құблыққа жорыққа шығады, бірақ ол Құблық пен оның одақтас әскерінен жеңілді. Осы жеңілістен кейін Баян өз әкесінің иелігінің батыс бөлігіне, Алтын Орданың шекарасына, Тоқта билеген жерлеріне қашып кетеді. Тоқта Баянның заңдылығын растап етеді де, оған әке ұлысында билеу үшін жарлықты беріп, Хайду мен Тувада Құблықтың берілуін талап етеді. Баян мен Құблық қаншама бір-біріне қарама-қарсы жорық жасағандарымен, бірақ,нәтижебайқалмайды. Рашид ад-Дин баяндалғандай: «Баян Құблұқ және Қайду, Дува әскерімен 18 рет шайқасқан,олардың ішінде ол алты рет жорыққа өзі қатысқан ». 1302 ж. Құблық жеңіліп, тақтан түсірілген болатын.Баян Ақ Орданың ханы болып тағайындалды. Мавараннахр әміршілері Ақ Орданың жаңа билеушісін өздері ұсынған адам болады деп күткен.Хайдуның ұлы Чапар мен Тува билікке жаңа үміткерді көрсеткен –Құштайды (Құшай,Күш,Темір), Құблықтың ұлынды. Жоғарғы биліктің әлсіреуді байқап,Ақ Орданың ақ сүйегі өздерінің үміткерінді көрсеткен–Маңғытайды (Мақұдай),Баянның інісі. Ақ Орда үш бөлікке бөліп алынды. Оңтүстікте –Құштай, орталық жерлерде біраз уақыт Маңғытай билікті өз қолына алды, батыста –Баян. XIII ғасырдың екінші онжылдығында Баян өзінің қарсыластарынды құлатып, алтын ордалы әскердің көмегімен Ақ Ордағы билікті қайтарып алды. Сол кезден бастап Ақ Орда Сарайдан тәуелді болады. Баянның мұрагері, Сасы-Буканың ұлы, Ақ Ордамен аз уақыт (1318—1321 жж.) билеген. «Мунтахаб ат-таварихи Муини» еңбегінің авторы Муин ад-Дина Натанзи былай дейді: «Бұл алтын ордалы Үзбек ханның замандасы «Үзбек ханға қызметінің үлкен жолынан мүлдем кетпеген»,әрі «құрылтайға бармау үшін ешқашан ешқандай сылтау таппаған», ол бас ұрып, тыныш билеген; 1321 жылы тыныш қайтыс болды». Сасы-Букинің өлімінен кейін Үзбек хан мақұлдағанымен, Ақ Орданың жаңа әміршісі Ерзен болып тағайындалады. Оның замандастарының декректеріне сүйенсек, ол ақылды мен білімді болып, елде үкен билік пен беделге ие болды, және «оның лауазымы, қоғамдағы мәртебесі Үзбек ханның ұлылығына жақындады». «Өзінің әділдігі мен мейірімділігінің арқасында олТүркестанды өнегелі жұмаққа айналдырды...ол билегенде ұлыстағы болған қауіпсіздік пен гүлденуді содан кейiн ешкім көрмеген ». Ішкі саяси тұрақтылық пен мемлекеттік экономикалық күш-қуаттың орнатылуы Ақ Орданың ақ сүйегін тәуелсіздік үшін күреске итермеледі. 1338—1340 жж. бұл топты Ерзеннің ұлы, басқа деректер бойынша –Тұқай-тимурид Мұбарақ Ходжа-хан (1338—1340 жж.) басқарды. Елдегі билікті жаулап алып, ол өз ақшасын шығара бастады. Ақшасын шығару –тәуелсіз әміршінің белгісі. Мубарак-Ходжа-ханның күміс дирхемі «Әділ Мубарак-Ходжа-хан султаны, Алла оныңбилеу уақытын ұзартсын» жазуымен.Сығнақ. 729 немесе 739 жж. (1327-1328 немесе1337-38 жж.). МЭ. Санкт-Петербург. Сурет (Савельев П.С.бойынша). Мубарак-Ходжаның шабуылын басу үшін өзінің соңғы билеу жылында Үзбек хан Тенибек ұлынды жібереді. Тенибек Мубарак-Ходжаны құлатып, таққа өзі отырады. Тенибек Сығнақта бір жылдан кем уақытты хан ретінде билейді: әкесі қайтыс болды деген хабарды алып, Сарай қаласына қайтып келгенде жолда Жанибек ағасы оны өлтіріп тастайды. Екі жылдай уақыт(1342—1344 жж.) Ақ Ордада ресми түрде хан болған жоқ. Билік Чимтайдың қолында болған. 1344 ж. Жәнібек оны Ақ Орданың жаңа әміршісі деп бекітеді. Сыртқы саяси өмірге аса көп мән бермей отырған Чимтай бар күшінді мемлекеттің ішкі саяси тұрақтылығын нығайтуға мен уақыт талап еткендей «ағайыны билегенде жіберілген қателіктерді түзетуге» салады. Чимтай Ақ Орданы он жеті жыл басқарған.Оның билеу кезі тыныштықпен, Ақ Орданы нығайтуға мен ұлылығына даярлайтын мезгілмен сипаттауға болады. Ақ Орда нығайтып, бар күшін жиіп отырғанда, Алтын Орда үшін қиын уақыт басталды: жиырма жылдық бүліктер мен өзара соғыстар.Мұның басты ерекшелігі –ордаидтердің батуидтерден үстемділігі. Сол кезде саяси алаңда Жошылардың басқа тармағы –Шибанидтер пайда болады. жүктеу/скачать 0,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу: