Адам физиологиясы
Талш ы к- тар ти п і
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 2 -2 2 7 0 -1 2 0 0 ,4 -0 ,5 1-20 4 0 - 6 0 Қ аң к а
- 0 ,5 -3 2 .0 5 0 -8 0 3 0 0 - 1 0 0 0 Г а н г л и д ен к ей ін г і
- 15-сурет . Ж ү й к е ж а суш ал ар ы (А ) м ен г ү й іс п е л е р д ің (Б , В , г) к ұры л ы м дары (Д ж . Э к к л с).
- 1 - н е й р о н д е н д р и т т е р і; 2 - н е й р о н д е н е с і; 3 - а к с о -с о м а л ы қ си н а п с; 4 - д е н д р и т т е р д е г і
- 11 - п р еси н а п ст ы қ (т ү й іс п е г е д е й ін г і) м ем б р а н а , 1 2 -си н а п ст ы к саң ы л ау; 13 - п о ст си н а п т ы қ
- (т ү й іс п е д е н к е й ін г і) м ем б р а н а ; 1 4- м и т о х о н д р и й л е р .
| Талш ы к-
тар ти п і Д и а м е т - рі мкм Ө т к ізу ж ы л д а м - ды ғы м /с « Ш ы ң » п о т е н ц и а - ды н ы н уакы ты м /с Із д еп ол я гіи - за ц и я сы - ны ң уақы ты Із г и п ер - п о л я р и - за ц и я - сы н ы ң уақы ты м /с Қ ы зм ет і А а 1 2 -2 2 7 0 -1 2 0 0 ,4 -0 ,5 1-20 4 0 - 6 0 Қ аң к а е т т е р ін ің к озга л т қ ы ш ет к а бы л дагы ш гар ы - м ен ба й л а н ы сты а ф ф ер ен т т ік талш ы қ тар А Р 8 -1 2 4 0 - 7 0 0 ,4 - 0 ,6 Ж а н а с у қ а б ы л д а - ғы ш ы р м сн б а й л а н ы сты а ф ф ер ен т т ік галш ы к тар А у 4 -8 1 5 -4 0 0 ,5 -0 ,7 Ж а н а с у ж ә н е қ ы сы м к аб ы л д а - ғы ш та р ы м ен б а й л ан ы сты а ф ф е р е н т т ік , ет үр ш ы ғ ы н ы ң ка- б ы л д а ғы ш т а р ы м ен б а й л а н ы ст ы э ф - ф с р е н т т ік талш ы қ - тар A S 1-4 5 -1 5 0 ,6 - 1 ,0 Қ е й б ір ж ы л у , қ ы сы м , а у р у қ абы л дағы ш тар ы - м ен б а й л ан ы сты а ф ф ер ен т т ік талш ы қ тар В 1 -3 ,5 3 -1 8 1-2 1 0 0 -3 0 0 Г а н г л и ге д е й ін г і в е іе т а т и в п к талш ы қ тар С 0 ,5 - 2 ,0 0 ,5 -3 2 .0 5 0 -8 0 3 0 0 - 1 0 0 0 Г а н г л и д ен к ей ін г і в егетати в тік талш ы қ тар , к е й б ір ж ы л у , к ы сы м , а у р у қ абы л дағы ш тар ы - м сн бай л ан ы сты а ф ф е р е н г г ік талш ы қ тар А - жүйке талшықтары тобының өзі Act, А(3, Аү және А8 болып төртке бөлінеді. Аа - тобына миелинді, жуандығы 12-22 мкм, козғалтқыш жүйкелер жатады. Бұлардың қозуды өткізу жылдамдығы секундіне 70-120 м. Ал Аа, А(1, Аү талшыктары миелинді сезгіш талшыктар. Бүлар Act - ға Караганда жіңішкелеу, диаметрі 12 мкм-ден төмен. Жүйке неғүрлым жіңішке болса, солғұрлым ол қозуды жай өткізеді. А0 - талшықтың диаметрі 8-12 мкм, ал өткізу жылдамдығы секундіне 40-70 м. Аү - талшығы А5 -дан жіңішке, диам. 4-8 мкм, осыган орай серпіністі, жай огкізеді 15-40 м/с. А5 - талшығының жуандығы 1-4 мкм, қозуды жай өткізеді, секундіне 5- 15 м-ден аспайды. "В" жэне "С" типті талшықтар вегетативтік жүйкепер. В - ганглийгс дейінгі, ал С - ганглийден кейінгі талшықтар. С-типі организмдегі ец жіңішке жүйке талшыктары. Бұлар қозуды өте жай, секундіне 0,5-3 м жылдамдыкпен өткізеді. Мүнымсн бірге сомалық жүйкепердің вегетативтік жүйкеперге, миелинді жүйкенің миелинсіз жүйкеге, ал козғалтқыш жүйкенін сезгіш жүйкеге Караганда козгыштык қасиеті жоғары болады. Қозғыш жүйкепер козғыштық қасиеті төмсн жүйкепердсн горі қозу үрдісін тезірск откізеді. Түйіспелер Түйіспе (синапс) деп өзара жүйке жасушалары не жүйкемен шеттегі кызмет атқарушы жасушасы (эффектор) түйіскен жерінде серпіністерді өткізетін арнайы ұласуды (контакты) айтады. Түйіспе ұғымын физиологияға енгізген ағылшын физиологы Ч. Шерингтон. Түйіспелер ұласқан
жасушалардың түріне
қарай нейронаралық (нейронейрональдық), ет-жүйкелік (мионевральдық) болып,
эсеріне байланысты коздыратын, тежейтін, ал козуды өткізу әдісіне қарай химиялық (медиатордың қатысуымен), электрлік (эфапстық) болып үш топқа бөлінеді. Кейде аралас электрлік-химиялык түйіспелер да кездеседі. Жүйке тармағы мен миоцит түйіскен жерде ет-жүйкелік түйіспе қүрылады ( 15-сурет). Жүйке талшығы миоцитке жетісімен Шванн қабыгынан айырылады да бірнеше тармақка бөлінеді. әр тармактың үшы бүршік тэрізді жуандап барып миоцитпен түйіседі. Жалғыз жүйке талшыгы бүтактанып З-ЗООО дейін түйіспе кұрады. Осы түйіспе арқылы қозу үрдісі жүйке талшығынан миоцитке өтеді. Орталық жүйке жүйесіндегі шеткі түйіндер мен ағзалар ішіндегі нейрондардың арасындағы түйіспелерде жүйке бүршіктері бірімен бірі жэне нейрон денесімен үласады Денедегі барлық түйіспелердің кұрылысы біркелкі. Әрбір түйіспе үш элементтен, атап айтқанда пресинапстык (түйіспеге дейінгі), иостсинапстык (түйіспеден кейінгі) мембраналардан жэне түйіспелік саңылаудан түрады. Жүйке талшығының үшы түйіспе кұрар алдында кеңейіп жуандап бүтак бүршігіне ұқсайды. Түйіспе саңылауы алдындағы жүйке бүршігінде медиаторға толы көпіршіктер (везикулалар) мен митоховдрийлер болады. Осы бүршіктің басқа жүйкемен не миоцитпен түйіскен бетін жабатын
мембрана пресинапстық бон саналады, ал постсинапстық мембрана түйіспе саңылауынан кейінгі жүйке бүршігі не ет жасушасын қаптайды. Бүл жерде миоцит мембранасы жасушаның ішіне карай майысады да шұнқырга айналады. Шұңқыр түбіндегі мембрана ет-жүйкелік түйісненің посгсинапстық мембранасы. Осы екі мембрананың арасындаіы түйіспелік саңылау жасушаларалык не плазма тэрізді сүйықтыққа толган. Саңылау диаметрі шамамен 20-50 нм-дей. Қозу үрдісі пресинапстық мембранадан постсинапстық мембраната жүйке үшынан бөлінетін химиялык зат - медиатордың катысуымен өтеді. Медиатор - козу үрдісін жеткізетін химиялық зат, жүйке бүршігіндегі везикулаларда болады. Ол нейрон денесінде түзіледі де нейрофибрилдердің бойымен жылжи отырып, жүйке үшына жеткен жерде шоғырланыи үлбіреген көпіршік кабымен қапталады. ІІостсинапстық мембранада медиатормен әрекеттесетін арнайы белок - кабылдағыш орналаскан. Түйіспе медиаторы ацетилхолин болса, оның постсинапстық кабылдагышы холинорецептор. Бірыңғай салалы етте адреналин де медиатор ролін атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда постсинапстық мембрана кабылдагышы адреноре цептор. 15-сурет . Ж ү й к е ж а суш ал ар ы (А ) м ен г ү й іс п е л е р д ің (Б , В , г) к ұры л ы м дары (Д ж . Э к к л с). 1 - н е й р о н д е н д р и т т е р і; 2 - н е й р о н д е н е с і; 3 - а к с о -с о м а л ы қ си н а п с; 4 - д е н д р и т т е р д е г і а к с о -д е н д р и т т ік си н ап стар ; 5 - н е й р о н ак сон ы ; 6 - Ш ван кабы ғы ; 7 - Р ан вь е ү з іл іс і; 8 - д е н д р и т г ін ұш ы н дагы б ү р ш ік ; 9 ж ә н е 10 - ж ай ж ә н е к ү р д ел і си н а п сты к к өп ір ш ік тср ; 11 - п р еси н а п ст ы қ (т ү й іс п е г е д е й ін г і) м ем б р а н а , 1 2 -си н а п ст ы к саң ы л ау; 13 - п о ст си н а п т ы қ (т ү й іс п е д е н к е й ін г і) м ем б р а н а ; 1 4- м и т о х о н д р и й л е р . |