Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
| Бұлардың шаштары. қоңьірқай, көздері үлкен, мүрындары көтеріңкі, бой (лар)ы ұзындау, тік біткен (М. Әуезов).
Сөилемнің басты мүшесі ретінде қызмет ететін сөзден бүрын есептік сан есім я сандық үғым беретін басқа сөз анықтауыш болса немесе сол мүшенің езі жинактау сан- нан болса, оған тікелей қатысы бар сөздер көптік форма- да қиысып жүмсалады. Мысалы, мына сәйлемдрдегі қа- рамен терілген сөздерді салыстырыңыздар: Екі салт ат- ты тымақтарын бүлғай бастады (Ғ. Мүсірепов); Екеуі бастарына улкен жастық салғызып, папиростарын ауыз- дарына тістеп, аяктарыа көсілте созып жатады (бү да). Жалқы есімдер сөйлемнің бірыңғай мүшелері болған жағдайда оған тікелей қатысы бар өзге мүшелер (сөз- дер) де көптік формада қиысып жүмсалады. Мысалы, Чайков пен Мейрам жастарының үлкен, кішілігіне қара- мастан әзілдесе беретін (Ғ. Мұстафин). Назыкеш пен Се- йі.т Қөпейді өз аналарындай жақсы көреді (Ғ. Мүсіре- пов).
Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грам- матикалық ерекшеліктер мынадай: Кептік жалғау (-лар) жалғанатын сөздер сөйлем- нің бірыңғай мүшелері болған жағдайда, олардың әрқай- сысы кептік мағынада қолданылады, бірақ көптік жал- ғаудың жалғануы мынаддй үш түрлі жүйенің бірінде бо- лады. а) Көгітік жалғау (-лар)хбірыңғай мүшенің әркайсы- сына түсірілмей жалғанады. Мусалы: Ол соңғы күндері көбінесе домбыра алып, мөлдір күйлер, сұлу әндер тар- та беруші еді (М. Әуезов.) . ә) Көптік жалғау (-лар) бірыңғай мүшенің бүрынғьі- ■ ларына жалғанбай, тек соцғысына ғана жалғанады да, әзгелері осы соңғы мүшенің жалғауына ортактасады. Мысалы: Жүр, арқан, сойылдарыңды үмытпа (Ғ. Мүсі- репов); Жас қозы ,бота, бүзаулар да әлі қораны сагалай- ды (М. Әуезов); Тымақбайдың артынан Жүсіп, К,адыр- берген, Жақыптар сөз алып сөйледі (Б. Майлин). Сейлемнің бастауышы жіктеу есімдігінің екінші жа- ғының анайы, сыпайы түрлерінің көпше формаларында және жалпылау есімдігінің екінші жағында түрса, етіс- тіктің жіктелетін формаларының екінші жағында тұра- тын баяндауыштар да көптік формада бастауыштармен қиысып жүмсалады. Мысалы: Сендер қайраттаныңдар, жігерленіңдер, әрқайсыларың алып күштеріңді шыға- рыңдар (Ғ. Мүсірепов); Сендер ауылдың ңарасын кер- 46 генде тоқтаңдар (М. Әуезов); Сіздер ертең келесіздер ме! (Ә. Әбішев) Бәрің де келіңдер (бү да). Бір сөзде бірнеше жалғау кабаттасып келгенде, көптік жалғау, әдетте, орын жағынан өзге жалғаулар- дын.бәрінен де (тәуелдік, септік, жіктік) бүрын, тікелей түбірден я негізден (туынды түбірден) сон жалғанады. Мысалы: отыруларыңызды сүраймын, ғапу етіңіздер, қа- зір босаймын (Ғ. Мұстафғін). Біздер оқушылармыз. Көптік жалғау (-лар), қажетіне карай, сөздің мағына- сын анықтап, айқындап қолданған жағдайда, түбір мен жүрнақтың немесе түбір мен көнеленген форманың ара- ларында да жүмсалады. Мысалы: Абай үрылариіа ша- пан, бөркін айналдырып киіпті (М. Әуезов); Жауынгер- лер етпеттерінен жата-жата қалысты; Өздеріңдей, ез- деріңшя, вз длдерімізше; сендердей, біздердей; олар- дікі, колхоздардағы т. б. Көптік жалғауының семантикалық мағынасы, грамма- тикалық қызметі және стилистикалық бояуы мен реңі өз ара тығыз байланысып, бір-бірімен үштасып жатады. Сондықтан кейде оларды саралау аса қиын да болады. Ч '
жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|