—  удаление  микронеровностей  с  поверхности  твѐрдого  ионды-сәулелі  тегістеу  /

366 

 

тела в результате распыления ускоренными 

ионами,  испарения  атомов  из  жидкой  фазы 

на 

поверхности, 

созданной 

высокоинтенсивным  ионным  пучком,  или 

залечивание 

дефектов 

в 

результате 

перераспределения вещества в жидкой фазе 

вдоль поверхности. 

жасалған 

беттің 

сұйық 

фазасынан 

атомдардың булануы нәтижесінде қатты дене 

бетінен  микротегіссіздіктерді  алып  тастау 

немесе  бет  бойындағы  сұйық  фазада  заттың 

қайта  үлестірілуі  нәтижесінде  ақауларды 

жою процесі. 

шлифовка 

(полировка) 

электронно-

лучевая / electron-beam polishing— удаление 

микронеровностей  с  поверхности  твѐрдого 

тела  в  результате  испарения  атомов  из 

жидкой  фазы  на  поверхности,  созданной 

высокоинтенсивным  электронным  пучком, 

или  залечивание  дефектов  в  результате 

перераспределения вещества в жидкой фазе 

вдоль поверхности. 

 

электронды-сәулелі тегістеу / electron-beam 

polishing 

— 

үдетілген 

иондармен 

тозаңдандыру, 

жоғары 

қарқынды 

электрондық  шоқтың  кӛмегімен  жасалған 

беттің сұйық фазасынан атомдардың булануы 

нәтижесінде 

қатты 

дене 

бетінен 

микротегіссіздіктерді алып тастау немесе бет 

бойындағы  сұйық  фазада  заттың  қайта 

үлестірілуі  нәтижесінде  ақауларды  жою 

процесі. 

Шлюзование 

Locking, lockage 

Загрузка 

(или 

выгрузка)  изделия 

в 

вакуумную  камеру  плазменной  установки, 

ускорителя и т.д. через специальный шлюз, 

без  потери  вакуума  или  специально 

созданной газовой среды. 

Шлюздау      

Locking, lockage 

Ваккумның  немесе  арнайы  жасалған  газды 

ортаның  шығынысыз  арнайы  шлюз  арқылы 

плазмалық 

құрылғының 

вакуумды 

камерасына,  үдеткішке  және  т.б  бұйымның 

ендірілуі (немесе шығарылуы).   

 

 

Э 

Эвтектика 

Eulectic 

(от  греч.  eutektos  –  легко 

плавящийся) 

1.Смесь  двух  или  более  твердых  фаз, 

одновременно 

кристаллизующихся 

из 

расплава 

при 

температуре 

ниже 

температуры 

плавления 

отдельных 

компонентов  или  любых  других  их  смесей 

(твердая эвтектика). 2. Жидкий расплав или 

раствор,  из  которого  возможна  такая 

кристаллизация (жидкая эфтектика). 

 

 

Э 

Эвтектика 

Eulectic 

(от 

греч. 

eutektos 

– 

легко 

плавящийся) 

Жеке  компоненттердің    немесе  олардың  кез 

келген 

басқа 

қоспаларының 

(қатты 

эвтектика) 

температурасынан 

тӛмен 

температурада 

балқымадан 

біруақытта 

кристалданушы  екі  немесе  бірнеше  қатты 

фазалар  қоспасы.  2.  Осындай  кристаллдану 

(сұйық  эфтектика)  мүмкін  болатын  сұйық 

балқыма немесе ерітінді. 

Эжекция 

Ejection 

Процесс  смешения  двух  каких-либо  сред 

(пара  и  воды,  воды  и  песка  и  т.п.),  в 

котором 

одна 

среда, 

находясь 

под 

давлением,  воздействует  на  другую  и, 

увлекая  за  собою,  выталкивает  ее  в 

необходимом направлении.  

Эжекция 

Ejection 

Қандай  да  бір  екі  ортаның    араласу  процесі. 

Мұнда  жоғары  қысымда  тұрған  бір  орта 

екіншісіне  әсер  етіп,  оны  қажетті  бағытқа 

итереді.  

 

Эквивалент рентгена физический — см. ФЭР. 

Рентгеннің физикалық баламасы- ФЭР-ді қараңыз. 

Экран защитный 

Shield 

Поглотитель  или  отражатель,  помещаемый 

между 

источником 

ионизирующего 

Қорғаныш экраны 

Shield 

Адамдардың,  қондырғының  немесе  басқа 

объектілердің  сәулеленуін  мүмкін  деңгейге 

367 

 

излучения  и  людьми,  оборудованием  или 

другими  объектами  с  целью  ослабления 

излучения до допустимого уровня. 

дейін  әлсірету  мақсатында  олар  мен 

иондаушы  сәуле  кӛзінің  арасына  қойылатын 

шағылдырғыш немесе жұтқыш.  

Экситон 

Exciton (от греч. Excito — возбуждать) 

Квазичастица 

в 

полупроводнике 

или 

диэлектрике, 

представляющая 

собой 

электронное возбуждение, мигрирующее по 

кристаллу  и  не  связанное  с  переносом 

электрического 

заряда 

и 

массы. 

Представление об экситоне было введено в 

1931  Я.  И.  Френкелем.  Он  объяснял 

отсутствие 

фотопроводимости 

у 

диэлектриков  при  поглощении  света  тем, 

что поглощѐнная энергия расходуется не на 

создание  носителей  тока,  а  на  образование 

экситона.  В  молекулярных  кристаллах 

экситон  представляет  собой  элементарное 

возбуждение 

электронной 

системы 

отдельной  молекулы,  которое  благодаря 

межмолекулярным 

взаимодействиям 

распространяется  по  кристаллу  в  виде 

волны 

(экситон 

Френкеля). 

В 

полупроводниках  экситон  представляет 

собой 

водородоподобное 

связанное 

состояние электрона проводимости и дырки 

(экситон Ванье—Мотта). 

Экситон 

Exciton (гр. Excito — қоздыру) 

Кристалл  бойымен  қозғалатын,  бірақ  электр 

заряды 

және 

масса 

тасымалдаумен 

байланысты емес электрондық қозу түріндегі 

жартылай ӛткізгіштегі немесе диэлектриктегі 

квазибӛлшек.  Экситон  түсінігін  1931  жылы 

Я.И.Френкель енгізген. Ол диэлектриктердегі 

жарықты  жұту  кезіндегі  фотоӛткізгіштіктің 

жоқтығын 

жұтылған 

энергияның 

ток 

тасымалдаушыларды 

туындатуға 

емес, 

экситонның 

туындауына 

кететіндігімен 

түсіндірді. 

Экситон 

молекулалық 

кристалдарда 

 

жеке 

молекуланың 

электрондық  жүйесінің  молекула  аралық 

әсерлесу  нәтижесінде    кристалда  толқын 

түрінде  таралатын  элементарлы  қозуын 

бейнелейді  (Френкель экситоны).  Жартылай 

ӛткізгіштерде  экситон  ӛткізгіштік  электроны 

мен  кемтіктің  сутегі  тәрізді  байланыс  күйін 

түрінде болады (Ванье-Мотт экситоны). 

Экспандер  

Expander 

Элемент 

ионного 

источника, 

представляющий  собой  расширительный 

сосуд  (с  отверстием  для  проникновения 

плазмы), в котором образуется плазменный 

эмиттер с развитой поверхностью. 

Экспандер  

Expander 

Дамыған  беті  бар  плазмалық  эмиттер  пайда 

болатын  кеңейткіш  ыдыс  (плазманың  енуіне 

арналған  саңылауы  бар)  тәрізді  ионды  кӛз 

элементі. 

Экстинкция 

Extinction 

Ослабление пучка света (или др. излучения) 

при  его  распространении  в  веществе  в 

результате  совместного  поглощения  и 

рассеяния света.  

Экстинкция 

Extinction 

Жарықты 

шашырату 

және 

жұту 

процестерінің  салдарынан  жарық  (немесе 

басқа сәуле) шоғының әлсіреуі.  

Экстракция / экстраги́рование 

Extraction 

(от  позднелат.  extractio  -

извлечение)  

Процесс  разделения  смеси  жидких  или 

твердых веществ с помощью избирательных 

(селективных) 

растворителей 

(экстрагентов). 

Процесс 

экстракции 

включает  три  последовательных  стадии: 

смешение  исходной  смеси  веществ  с 

экстрагентом;  механическое  разделение 

(расслаивание)  двух  образующихся  фаз; 

удаление  экстрагента  из  обеих  фаз  и  его 

Экстракция / экстраги́рование 

Extraction (кейінгі лат. extractio - шығару)  

Сұйық  және  қатты  заттардың  қоспаларын  

таңдамалы 

(селективті) 

еріткіштердің 

(экстрагенттер)  кӛмегімен  айыру  процесі. 

Экстракция  процесі  үш  тізбекті  кезеңнен 

тұрады: 

заттың 

бастапқы 

қоспасын 

экстрагентпен  араластыру;    пайда  болған  екі 

фазаның  механикалық    бӛлінуі;  екі  фазадан 

да  экстрагенттерді  алып  тасау  және  оларды 

қайта қолдану үшін регенерациялау. 

 

368 

 

регенерацию 

для 

повторного 

использования. 

Эктон 

Ecton,  от  первых  букв  англ.  слов  explosive 

centor  (взрывной  центр)  или  emissive  centor 

(эмиссионный центр). 

Новое 

понятие, 

не 

являющееся 

общепринятым; известны две трактовки. 

1.

 

Микровзрыв  на  поверхности  катода, 

вызванный  перегревом  вещества  (обычно 

морфологического  дефекта,  микроострия) 

из-за  большой  плотности  энергии  (порядка 

10  КДж/г).  Сопровождается  короткой  по 

времени  (около  10

-8

  с)  эмиссией  лавины 

(отдельной  порции) электронов, количество 

которых  составляет  10

11

  -  10

12   

штук. 

Эктоны  имеют  место  в  электрических 

разрядах  в  вакууме,  в  катодном  пятне 

вакуумных  дуг,  в  объѐмных  газовых 

разрядах,  в  псевдоискровых  и  коронных 

разрядах и т.д.  

2.

 

Сообщество  электронов  (лавина, 

порция),  покидающее  поверхность  металла 

при микровзрыве. 

Эктон 

Ecton,  explosive  centor  (жарылу  орталығы) 

немесе emissive centor (эмиссиялық  орталық) 

деген ағ. сӛздерінің бас әріптерінен алынған. 

Танымал  емес  жаңа  түсінік;  екі  түрлі 

түсіндірмесі белгілі. 

1. Үлкен тығыздықты энергияның (10 КДж/г) 

әсерінен 

заттың 

жоғары 

қызуынан  

туындайтын    катодтың  бетіндегі  микро 

жарылыс. Саны 10

11

 - 10

12   

 

дананы  құрайтын  қысқа  уақытты  (шамамен 

10

-8

с) 

электрондардың 

кӛшкінінің 

эмиссиясымен 

(жекелеген 

порциясы) 

қабаттаса  жүреді.  Эктондар  вакуумдағы 

электрлік 

разрядтарда, 

вакуумдық 

доғалардың  катодтық  дақтарында,  кӛлемді 

газ разрядтарында және т.б. орын алады.  

2.  Микрожарылыс  кезінде  металдың  бетінен 

ұшып 

шығатын 

электрондар  

жиыны(кӛшкіні, порциясы). 

Электродиффузия 

Electrodiffusion 

Перенос 

вещества 

в 

расплавах 

с 

электронной  или  дырочной  проводимостью 

(например,  сплавов  Na  с  K,  Hg  с  Cd,  Ga  с 

As) 

при 

пропускании 

постоянного 

электрического тока. 

Электрлі диффузия 

Electrodiffusion 

Электрондық  немесе  кемтіктік  ӛткізгіштігі 

бар  ерітінділердің  бойымен  тұрақты  электр 

тогы ӛткен кездегі заттардың тасымалдануы. 

Электроды плазменные 

Plasma electrode 

Плазменные  поверхности,  образующиеся 

непосредственно  у  поверхности  электродов 

(катодов 

и 

анодов) 

и 

обладающие 

повышенной электронной эмиссией. 

Плазмалық электродтар 

Plasma electrode 

Тура 

электродтардың 

(катодтың 

және 

анодтың)  бетінде  пайда  болатын  және 

жоғары электрондық эмиссияға ие плазмалық 

беттер. 

Электрод фокусирующий 

Focusing electrode 

Специальный 

электрод 

в 

источнике 

заряженных  частиц  для  фокусровки  пучка. 

Например,  электронная  пушка  состоит  из 

катода, 

управляющего 

электрода 

(модулятора),  ускоряющего  электрода  и 

одного и более анодов. При наличии двух и 

более  анодов  первый  анод  принято 

называть «фокусирующий электрод». 

 

Тоғысушы электрод 

Focusing electrode 

Шоқты 

тоғыстыру 

үшін 

зарядталған 

бӛлшектер 

кӛзіндегі 

арнайы 

электрод. 

Мысалы,  электронды  зеңбірек  катодтан, 

басқарушы 

электродтан 

(модулятордан), 

үдетуші  электродтан  және  бір  немесе 

бірнеше анодтардан тұрады. Екі және одан да 

кӛп  анодтардың  болуы  кезінде  бірінші 

анодты  «тоғысушы  электрод»  деп  атау 

қабылданған. 

Электродиффузия – см. ст диффузия 

Электродиффузия – қара ст. диффузия. 

Электрокристаллизация 

Electro-crystallization  

Электрлі кристалдану 

Electro-crystallization  

369 

 

Электроосаждение, 

кристаллизация 

металлов  и  сплавов  на  катоде  при 

электролизе  растворов  и  расплавов  солей. 

Рост 

кристаллов 

при 

электрокристаллизации  металлов  имеет 

много  общего  с  кристаллизацией  из  пара 

или  раствора.  Фактором,  определяющим 

перенасыщение 

при 

электрокристаллизации, 

является 

перенапряжение, возникающее на электроде 

в ходе электрохимической реакции.  

Катодта 

ерітінділердің 

және 

тұздар 

балқымаларының 

электролизі 

кезінде 

металдар  мен  қорытпалардың  кристалдануы 

мен  электрлі  тұндырылуы.  Металдардың 

электрлі 

кристалдануы 

кезіндегі  

кристалдардың ӛсуі будан немесе ерітіндіден 

кристалдануға 

ұқсас. 

Электрокристализациялану 

кезіндегі 

шамадан  тыс  қанығуды  анықтайтын  фактор 

электрохимиялық  реакцияның  барысында 

электродта  туындайтын  кернеудің  шамадан 

тыс артуы болып табылады. 

Электролиз 

Electrolysis  (от  электро…и  греч.  lysis  – 

разложение, растворение, распад) 

Совокупность  электрохимических  реакций 

(т.е.  химических  реакций  с  участием 

свободных  электронов),  протекающих  на 

поверхностях  электродов  в  гальванической 

цепи 

при 

пропускании 

через 

нее 

электрического тока от внешнего источника 

и  приводящих  к  химическому  разложению 

растворителя 

или 

др. 

компонентов 

электролита  (ионного  проводника)  и  к 

образованию новых веществ. 

См. также электролиты. 

Электролиз 

Electrolysis (электр…және гр. lysis – ыдырау, 

еру) 

Электролит  (иондық  ӛткізгіш)  құрамындағы 

еріткіштердің 

немесе 

басқа 

да 

компоненттерінің  ыдырауына  және  жаңа 

заттардың  пайда  болуына  алып  келетін, 

гальваникалық 

тізбекте 

тұрақты 

ток 

жүргенде ондағы электродтар бетінде жүзеге 

асатын электрохимиялық процестердің (яғни, 

бос  электрондардың  қатысуымен  жүретін 

химиялық реакциялар) жиынтығы.  

Сон. қ. қараңыз: электролиттер. 

Электролиты 

Electrolyte 

Жидкие  и  твердые  вещества,  обладающие 

ионной  проводимостью,  т.е.  проводники,  в 

которых  электрический  ток  обусловлен 

движением ионов (проводники 2-го рода). 

См. также электролиз. 

Электролиттер 

Electrolyte 

Иондық  ӛткізгіштікке  ие  сұйық  және  қатты 

заттар,  яғни  заряд  тасымалдағыш  рӛлін 

иондар  атқаратын  ӛткізгіштер  (2-ші  текті 

ӛткізгіштер). 

Сон. қ. қараңыз: электролиз. 

Электролюминесце́нция 

Electroluminescence 

Люминесценция, 

возбуждаемая 

электрическим  полем.  При  прохождении 

электрического тока в газах наблюдается их 

свечение. 

См. также люминесценция. 

Электролюминесце́нция 

Electroluminescence 

Электр  ӛрісінің  әсерінен  пайда  болатын 

люминесценция.  Газдың  бойымен  электр 

тогы ӛткен кезде олар жарқырайды. 

Сон. қ. қараңыз: люминесценция. 

Электромигра́ция пове́рхностная 

Electromigration 

Направленное 

движение 

атомов 

на 

поверхности 

при 

пропускании 

электрического тока через образец. 

Беттік электромиграция 

Electromigration 

Электр  тогын  үлгі  арқылы  ӛткізу  кезінде 

оның  бет  бойымен  атомдардың  бағытталған 

қозғалысы. 

Электро́н 

Electron 

Стабильная 

отрицательно 

заряженная 

элементарная частица с зарядом 1,6·10

-19

 Кл 

и  массой  9·10

-31  кг

.  Один  из  основных 

структурных,  элементов  материи.  Самая 

легкая  из  всех  заряженных  элементарных 

Электрон 

Electron 

Заряды  1,6·10

-19

  Кл  және  массасы    9·10

-31  кг

  

болатын 

орнықты 

теріс 

зарядталған 

элементар  бӛлшек.  Материяның  негізгі 

құраушы  элементтерінің  бірі.  Зарядталған 

элементар  бӛлшектердің  ішіндегі  ең  жеңілі.  

370 

 

частиц.    Стабильная  элементарная  частица, 

одна  из  основных  структурных  единиц 

вещества. 

Из 

электронов 

состоят 

электронные оболочки атомов всех веществ. 

Движение  электронов  определяет  многие 

электрические 

явления, 

такие 

как 

электрический ток в металлах и вакууме. 

Заряд  электрона  неделим  и  равен 

−1,60217653(14)·10

−19

 Кл  (или  4,803×10

−10

 

ед.СГСЭ  в  системе  СГС).  Эта  величина 

служит единицей измерения электрического 

заряда  других  элементарных  частиц  (в 

отличие от заряда электрона, элементарный 

заряд  обычно  берѐтся  с  положительным 

знаком).  Масса  покоя  электрона  равна 

9,1093826(16)·10

−31

 кг. 

Согласно 

современным 

представлениям 

физики 

элементарных 

частиц,  электронтнеделим  и  бесструктурен 

(как  минимум  до  расстояний  10

−17

  см). 

Электрон 

участвует 

в 

слабых, 

электромагнитных 

и 

гравитационных 

взаимодействиях. Он принадлежит к группе 

лептонов  и  является  (вместе  со  своей 

античастицей,  позитроном)  легчайшим  из 

заряженных  лептонов.  До  открытия  массы 

нейтрино  электрон  считался  наиболее 

лѐгкой из массивных частиц  — его масса в 

1836  раз  меньше  массы  протона.  Спин 

электрона  равен  1/2,  и,  таким  образом, 

электрон относится к фермионам. Иногда к 

электронам 

относят 

как 

собственно 

электроны,  так  и  позитроны  (например, 

рассматривая  их  как  общее  электрон-

позитронное  поле,  решение  уравнения 

Дирака).  В  этом  случае  отрицательно 

заряженный 

электрон 

называют 

негатроном,  положительно  заряженный  — 

позитроном. 

Находясь 

в 

периодическом 

потенциале 

кристалла, 

электрон 

рассматривается 

как 

квазичастица, 

эффективная 

масса 

которой 

может 

значительно  отличаться  от  массы  покоя 

электрона. 

Зат  негізгі  құрылымды  біріліктерінің  бірі, 

тұрақты 

элементар 

бӛлшек. 

Барлық 

заттардың 

атомдарының 

электрондық 

қабықшалары 

электрондардан 

тұрады.  

Кӛптеген 

электрлік 

құбылыстар, 

атап 

айтқанда,  металдардағы  және  вакуумдағы 

электр  тогы,  электрондардың  қозғалысымен 

анықталады. 

Электрон  заряды  бӛлінбейді  және  ол 

мынаған тең: 1,60217653(14)·10

−19

 Кл (немесе  

СГС жүйесінде 4,803×10

−10

  СГСЭ бірл.). Бұл 

шама 

басқа 

элементар 

бӛлшектердің  

(электрон  зарядынан  басқа,  элементар  заряд 

әдетте оң таңбамен алынады) электр зарядын 

ӛлшеуде 

қолданылады. 

Электронның 

тыныштық массасы  9,1093826(16)·10

−31

 кг-ға 

тең. 

Қазіргі  кездегі  элементар  бӛлшектер 

физикасындағы 

кӛзқарастар 

бойынша 

электрон бӛлінбейді және құрылымсыз (10

−17

 

см  ара  қашықтыққа  дейін).  Электрон  әлсіз, 

гравитициялық 

және 

электромагниттік 

әсерлесуге  қатысады.  Ол  лептондар  тобына 

жатады және зарядталған лептондар ішіндегі 

аса  жеңілі  болып  табылады.  Электрон 

нейтрино 

ашылғанға 

дейін 

массалы 

бӛлшектердің ішінде ең жеңіл бӛлшек болып 

саналған – оның массасы протон массасынан 

1836  есе  кіші.  Электронның  спині  ½  -ге  тең, 

сондықтан  да  ол  фермиондар  қатарына 

жатады.  Кейде  электрондарға  электронның 

ӛзімен  қоса  позитрондарды  да  жатқызады. 

(мысалы, Дирактың теңдеуін шешуде оларды 

жалпы    электрон-позитронды  ӛріс  ретінде 

қарастырады). 

Бұл 

жағдайда 

теріс 

зарядталған  электронды  негатрон,  ал  оң 

зарядты бӛлшекті – позитрон деп атайды.  

Электрон 

кристалдың 

периодты 

потенциалды  жүйесінде  эффективті  массасы  

тыныштық 

массасынан 

айтарлықтай 

ерекшеленетін 

квазибӛлшек 

ретінде 

қарастырылады.  

электроны валентные / valence electron — 

внешние электроны атома. 

валентті  электрондар  /  valence  electron  — 

атомның сыртқы электрондары. 

электроны  горячие  (горячие  дырки)  /  hot 

electron  —  подвижные  носители  заряда  в 

твѐрдом 

проводнике, 

энергетическое 

распределение 

которых 

существенно 

смещено  в  сторону  больших  энергий  от 

ыстық  электрондар  (ыстық  кестіктер)  / 

hot  electron  —  энергетикалық  таралулары 

Ферми-Дирак 

таралуындағы 

тепе-теңдік 

күйінен  үлкен  энергиялы  бағытқа  қарай 

айтарлықтай  ығысқан  қатты  ӛткізгіштегі 

371 

 

равновесного 

распределения 

Ферми-

Дирака. 

қозғалғыш заряд тасымалдағыштар.  

электрон  Оже  /  Auger  electron    — 

электрон, 

испускаемый 

атомом 

или 

молекулой при оже-эффекте. 

Оже  электроны  /  Auger  electron    —  оже-

эффект 

кезіндегі 

молекуланың 

немесе 

атомның шығаратын  электроны.  

электрон отдачи / Compton (recoil) electron 

—  электрон,  приобретающий  скорость  при 

столкновении с фотоном в 

эффекте 

Комптона. 

тебілу электроны / Compton (recoil) electron 

— 

Комптон 

эффектісінде 

фотонмен 

соқтығысуы  нәтижесінде  жылдамдыққа  ие 

болатын электрон. 

электроны  проводимости  /  conduction 

[conductivity] 

electron 

— 

электроны 

твердого  тела,  упорядоченное  движение 

которых 

(дрейф) 

обусловливает 

электропроводность. 

өткізгіштік 

электрон 

/ 

conduction 

[conductivity]  electron  —  қатты  денедегі 

реттелген  қозғалысы    электр  ӛткізгіштікті 

тудыратын электрондар 

электроны  свободные  /  free  electron, 

unbounded [uncoupled] electron — валентные 

электроны атомов металла. 

еркін  электрондар  /  free  electron,  unbounded 

[uncoupled]  electron  —  металл  атомдарының 

валентті электрондары. 

электроны  убегающие  /  fleeing  electron  — 

электроны 

полностью 

ионизованной 

плазмы, 

ускоряемые 

внешним 

электрическим  полем, в  котором  находится 

плазма. 

қашқын  электрондар  /  fleeing  electron  — 

толық  иондалған  плазманың  сыртқы  электр 

ӛрісімен үдетілген электрондары.  

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: