Алаштың АҚИЫҚтары мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар жинағы
ПРЕДИСЛОВИЕ К КНИГЕ «МОЛОДОЙ КАЗАХСТАН»
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
АЛКА
| ПРЕДИСЛОВИЕ К КНИГЕ «МОЛОДОЙ КАЗАХСТАН»
К сожалению, мы не имеем здесь возможности подробно ознакомить советского читателя с казахской литературой, но хотя бы для пояснения своеобразных условий ее развития скажем два-три слова чисто справочного характера. Казахские литературы до самого последнего времени писали только в стихах. Читательские массы воспринимали литературу не иначе, как в виде стихов. Начиная от народных легенд, сказок, былин и кончая самой незатейливой перепиской между молодым парнем и девушкой – вси писалось и говорилось стихами. Казахская литература долгое время оставалась устной, народной. Акыны (поэты) разъезжали по аулам и распевали песни собственной импровизации. Когда встречались в одном ауле два таких акына, то между ними обычно происходило состязание. Каждый в стихах старался превозносить свой род, перечисляя всех мудрых судей и благородных аксакалов. Противник, в свою чоередь, старался, тоже в стихах, разоблачить утверждение первого и выводил на чистую воду всякие проделки хваленных богатеев и аксакалов. Таким образом, тема стихов была исключительно злободневная, и в этом отношении акыны-импровизаторы служили как бы народными фельетоностами своего времени. Чтобы выйти победителем на состязании, акыны, кроме своего импровизаторского таланта, должны были быть в курсе всей жизни в своем роде и в чужих родах, что означало для них необходимость постоянной работы над собой. Поэтому акыны, безусловно, были передовыми людьми своей эпохи. На состязание акынов всегда собиралось много народа, и слава о победителе разносилась далеко за пределами рода и даже племени. Память о знаменитых народных акынах Шоже, Марабае, Макате, Биржан-Сале (последний одновременно был и композитором)) и других но сие время живут в сознании народных масс, и их сочинения продолжают передаваться из уст и уста, вызывая восхищение любителей старимы и привольной степной жизни. Основоположником новой письменной казахской литературы считается поэт Абай, живший в последней половине прошлого столетия. В своих произведениях Абай резко нападает на акынов-импровизаторов за то, что они восхваляли каждый свои рол, не обращая внимание на общественные непорядки, существовавшие внутри рода. Абай был прекрасно знаком с русской литературой и через пего впервые казахские читатели ознакомились с произведениями Пушкина, Лермонтова и Крылова. С Абая же слово «акын» торят прежнее значение. Уже акынами называют не только импровизаторов, но всех тех, кто, и не будучи импровизатором, пишет стихи. В начале этого столетия появляются первые последователи Абая. К ним можно причислить ныне живущих А.Байтурсунова, М.Дулатова, М.Жумабаева и уже покойных: С.Торайгырова, Б.Кулеева, О.Карашева и других. Относительно двух первых, т.е. Байтурсунова и Дулатова необходимо оговориться. Они, собственно говоря, не поэты в общепринятом смысле слова. В свое время они были политическими деятелями казахского национального движения и писателями-публицистами. Их можно назвать поэтами постольку, поскольку они даже свои публицистические статьи писали стихами, следуя старой традиции казахской литературы. А.Байтурсунов — ученый-словесник, автор первой (пока единственной) казахской грамматики, реформатор казахской письменности и редактор первой казахской газеты, вышедшей в 1913 году. В настоящее время А. Байтурсунов занимается исключительно научной работой и пишет учебники. То же самое можно сказать и про М.Дулатова. Он является Квалифицированным журналистом, работает в редакции краевой казахской газеты «Енбекши казах». Что же касается М.Жумабаева, то он в одно время был властителем дум казахской молодежи. Он перевел на казахский несколько томов сочинений Ленина. Среди поэтов-коммунистов наибольшей известностью пользуются: Сакеп, Муканов и многообещающий, талантливый Джансугуров. По части формы стиха Сакен куда слабее Жумабаева. В области художественной прозы казахская литература вышла на широкую дорогу только после революции. Первый роман на казахском языке пол названием «Бахытсыз Жамал» («Несчастная Жамал») вышел в 1910 году. Автором его является вышеупомянутый М.Дулатов. Роман описывает жизнь угнетенной казахской женщины, продаваемой, как вещь, за калым, имел огромный успех, доставив автору небывалую славу. «Бахытсыз Жамал» нашла несколько неудачных подражателей, но вплоть до революции казахская литература не выдвинула более или менее значительных писателей. И сам М.Дулатов, кроме «Бахытсыз Жамал», не издал ни одной крупной вещи в прозе. Писатели-беллетристы появляются, как мы указали выше, после революции. Предлагаемый вниманию читателей сборник рассказов составлен из произведений трех наиболее известных писателей современного Казахстана. Первый рассказ принадлежит перу писателя М.Ауэзова. По содержанию своих произведений и мастерству слога, М.Ауэзов является, пожалуй, наиболее крупной фигурой в современной казахской литературе. Он единственный среди казахских писателей, который пишет положительно прозой. Его тема — дореволюционный аул. За последнее время он стал писать из жизни казахской интеллигенции, тема совершенно до сих пор незатронутая никем. По своей идеологии М.Лунин считается попутчиком. Следующие два рассказа взяты из произведений Ж.Аймаутова. Ж.Аймаутов — поэт, пишущий и прозой. Он является автором прекрасного перевода «Интернационала», автором казахского текста комсомольского и пионерского марша и других революционных песен. Душа поэта сказывается и в своеобычном стиле Ж.Аймаутова. Многие его писания напоминают скорее стихи в прозе, нежели обычную прозу. Легче всего Ж.Аймаутову удаются переводы европейских писателей. Им переведены на казахский язык многие вещи А.Пушкина, Дж.Лондона, Герберта Уэльса, Конрада Берковича, Вс.Иванова и других. Ж.Аймаутов тоже читается попутчиком. Остальные рассказы сборника принадлежат Б.Майлину. Б.Майлин сейчас — самое популярное имя в Казахстане. До сих пор он был известен, как поэт-гражданин. Майлин — коммунист. Его стихи читаются нарасхват массой учащейся молодежи, как городской, так и аульной. Начиная с 1920 года, Б.Майлин стал писать короткие рассказы, а еще позже — повести. Прозой он завоевал симпатии читателей еще больше, чем стихами. Сто тема — современный казахский аул во всех его проявлениях. Его любимый тип — Мыркымбай, ставший теперь нарицательным именем казахского бедняка и середняка. Он видит в Мыркымбае псе будущее казахского аула. Мыркымбай есть, по его мнению, основная сила строящегося советского Казахстана. Ташкент. Сентябрь 1927 года. Мұхтар Әуезов ӨЗ ЖАЙЫМНАН МАҒЛҰМАТ Мен 1897 жылы сентябрьдің 15-інде туыппын. Туған жерім Семей уезіне қараған Тобықты іші. Шыңғыс болысында. Менің аталарым қожа, алғашқы шыққан жерлері Қаратау деуші еді. Үлкен әкемнің үйінде сақталған қожалар шежіресінен бала кезімде бір көргенімде біздің қожалардың арғы атасын Бақсайыс дейді. Бұл Арқадағы қожа атаулының барлығының ұран қылатын ең қадірлі, атақты қожа(сы) болса керек. Тобықты ортасында, әлде қожалар-дың көп айтып құлағына сіңіргендіктен бе, болмаса елдің өзі де діндарлау заманында бірдеме-бірдеме естіген бе, әйтеуір Бақсайысты әншейін қара үй қазақтың да көбі біледі. Кейде баласын таба алмаған қатын сияқты қысыл-ғандар Бақсайыстың аруағын айтқыш сияқты көрінеді. Сол Бақсайыс жаңағы айтқан шежіреде менің әкем Омарханға 18- ші ата болып келуші еді. Тым кәрірек көрінеді. Егер сол Бақсайыс қазақ ішінде тіршілік еткен адам болса, онда менің аталарым ерте күнде қазаққа келген болу керек. Жоқ Бақсайысты бергі қожалар айтып ұғындырған болса, ондағысын өздері біледі. Қайтсе де бұл қожалардың қазақпен араласып, қазақтан қыз алып, қыз беріп, қазақша тұра бастағанының өзіне де бірталай заман болған сияқты. Тобықты ішіне менің үшінші атам Бердіқожа бірталай туысқандарын ертіп Найман ішінен келген. Ол Құнанбай заманы. Құнанбайдың шақыруымен келгенге ұқсайды. Ең әуелгі шыққан жерлері ол кезде Алматы жағы болса керек. Бердіқожа Тобықты ішіне келген соң бірталай заман өмір сүрді. Артынан бір қызын Құнанбай тоқалдыққа алған. Сонымен бұл елмен құдандалы жақын болып Тобықты ішінен қоныс алып мекен етіп тұрып қалған. Бердіқожа өзге қожаларша қожалық үгіт айтып, дінге үйретіп жүрді ме, жүрмеді ме мен оны білмеймін. Солай қылды деген сөзді естігенім жоқ. Одан бері үлкен әкем Әуез, өз әкем Омархан аты қожа дегені болмаса қожалық-тың жолында істеген өзге қара қазақтан бөтен ешбір ісі болған жоқ, Бұлай болуына да қисыны жоқ. Өйткені Тобықты іші ертеден соншалық діндар, соншалық надан да ел болмаған сияқты. Ішінен Құнанбай, Абай сияқты кісілер шыққан соң бос фанатизм, қараңғы наным азайып ақылға бой ұрғыш, көзі ашықтау ел сияқты болғанға ұқсайды. Сондықтан бұл елдегі қожа да, көптің ауқымына түсіп, бұрынғы ата кәсібінен жаңылып кеткен сияқты. Менің үлкен әкем 1918 жылы өтті. Өз әкем 1909 жылы өтіп еді. Бұлардың ішінде қайсысында да діндарлық, сопылық сияқты ерекше белгісі жоқ, қайта әр нәрсеге Абай үлгісімен, ақылымен қарауға тырысушы еді. Абайдың сондайлық ұстаздық, үгітшілік әсерін мен кішкентай бала кезімнен өз әкелерімнің қалпынан да анық көруіме болушы еді. Ауылымыз да өздерін қожа деп көп айтпай, Құнанбайдың балаларымен, немерелерімен туысып араласып кеткен туысқан есепті санайтын. Осының барлығының салдарынан менің үлкен әкемнің жас шағынан бері қарай бұл қожалардың қиял қылған нәрсесі өзге қара қазақтың әдет салтынан ешбір айрылмағандай болады. Ауылдың үлкендері болса бәйге ат ұстап, ас пен тойда ат қосуды салт қылып, жігіті балуан болып, күрескіштікті өнер көріп, бір алуаны мал баққыш, жауынгер, ұры түсіргіштікті салт қылып, кейбірі сауықты, аңшылықты әдет қылып, көп күндері сонымен өткендей. Өзім туып ес біле бастағанда ауылымыздың қара қазақтығы, маңайындағы елдің қалпынан биттей де айырылмайтын сияқты еді. Сондықтан бала күнімнен қожалық деген нәрсенің салты, пішіні қайсы екенін өз ауылымнан көріп білген емеспін. Осы күні көп жұрттың қолжаулық қылып жүрген «қожалығын» мен он жастың шамасына келгенімде ғана көрдім. Бір жылы күзді күні ауылымызға біздің қожалардың Сыбан ішіндегі бір ағайындары екі қожа келеді. Бірі әкесі, бірі баласы еді. Бұлар келгеннен-ақ ауылымызға бір суық жат тәртіп ала келгендей болды. Бізді олардың үстіне ылғи тағзыммен сәлем бергізіп кіргізіп, жалаң аяқ кіргізбей, кемпір-шешеміз батасын ал деп, алдарында болымсыз қызмет істетіп, солар кеткенде қара қазақ болып кеткен біз сияқты бейбастық балалары үшін қысылғандай болып жүрді. Бала күнімде өз ауылымызға келіп кетіп жататын қонақтардың ішінде солардай ауыр көрінген қонақ болмаған сияқты. Бұл екеуі нағыз қожа сияқты болатын. Бастарында сәлделері бар. Қайта-қайта намаз оқиды, намазды өте ұзақ оқиды. Ас артынан ылғи құран зулатады. Біз екі-үш бала, бұлар отырған жерге көп жолағымыз келмей сырғалаңдап жүрсек те таңертеңгі намазда қолдарына ұзын-ұзын тәсбиқ алып «зікір» салған уақыттарында ылғи есіктен қарап қатты қызық көруші едік. Жат та, қызық та көрінетін. Солардан соң толық қожаны көрген емеспіз. Оқуды бес-алты жасқа келген соң өзімнің үлкен әкемнен оқи бастадым. Сол кісінің алдынан хат танып, түркі оқитын болған соң 9-10 жасымда әкеммен бір туысқан ағам Қасымбек қасына алып, басында бір жыл Семейдегі Камали деген қазіреттің медіресесінде мұсылманша оқытты да, артынан орысшаға берді. Орыс оқуына әуелі өзі дайындады. Содан кейін бір қыс ел ішіндегі ауылнай школдан, Әбіш Қасенов деген Семей семинариясын бітіріп шыққан қазақ учителінен оқып, келесі жылы күз Семейдің «5 класный городской училишесіне» түстім. Содан әрі мектептегі оқу тәртіппен кетті. Қалаға барып оқи бастағанға шейін ауылда өткен балалық уақытында әкелерімнің үнемі оқытатыны Абай өлеңдері болатын. Ол кезде Абай жазба. Бірақ елдің басты адамдары балаларына оқыту үшін Абай кітабын, белгілі кітап көшіргіш молдаларға ақша беріп әдейі жазғызып алатын. Мен бері келіп ес білген заманға шейін сондай көшірушілікпен күн кешкен кісі Мұрсейіт деген молда еді. Ол соны кәсіп қылып алған. Абайдың қара сөзі мен өлеңін түгел көшіріп бергеніне бес теңге ақы алушы еді. Бір жыл жазғытұрым өз әкем «Абай кітабы келеді» деп өзімді көп уақыт, бір үлкен қызық сый беретіндей дәмелендіріп жүріп, аяғында қар кетіп, ақ шығып келе жатқанда сол кітапты әкелді. Содан ел қыстаудан көшкенше күндіз-түні өзі үйде болған уақытта Абай өлеңдерін жаттатып, соны ылғи айтқызып, тыңдап жақсылап жаттап алмаған жерлерімді қайтадан отырғызып, қайта жаттатушы еді. Абайдың өлеңін жақсы көрдім. Бәрін ұқпасам да ұйқасының өзі де қызықтырғандай әсер ететін. Бірақ әкем ылғи жаттауға бергенде қайдағы ұзақ, қиын сөздерін беретін. Соның ішінде «Ат сынынан» бастап, «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген өлеңдерін жаттатқаны есімде бар. Бір уақыт «Масғұтты», «Ескендірді» де жаттатты. Сол жазғытұрымдай ауыр салмақ көрген уақытым жоқ еді. Бұрын шаруа істеп, мал бағып, тәртіпті еңбекке салынған жерім жоқ болатын. Өйткені бір шешеден жалғыз еркек бала болып, үлкен шешемнің қолында өскен еркелеу бала болдым. Өзіміздің дәулеті(міз) орта, яки ортадан көрі де жоғарырақ болатын. Өз әкем де бір шешеден жалғыз болған, оның үстіне еркек баланы қырыққа таман жақындаған кезінде, зарығыңқырап барып көрген. Соның бәрі маған бейнетсіз, тоғышар, қарақан, бурақан үй тентек бала болып өсуіме құрық бергендей болып еді. Сонымен ең алғашқы «тізені» Абайдан көрдім. Өлеңін күндіз де, түнде де жаттадым. Әкем жаттатып тыңдағаннан басқа, ештеңе қоспайды, көп мақтамайды да, бірақ білмесем ұрсып та қоятын болды. Анда-санда ғана аса үлкен өлеңді күн-түн жаттап, зорлықпен ғана бірдеме қылып айтып шы-ғатын болғанда, сүйсініп мақтаған болатын. Кейде шын риза болғаны ғой деймін. Өзі құс атуға шыққанда қасына ертіп алып, атқан құстарын беріп үйге қайтарып: «Өзім келгенше пәлен өлеңді жаттап қой»,- деп тағы да жүк артатын. Сонымен бір қыс, бір жазда Абайды түгелге жақын жаттап шығып едім. Бері келіп, орыс оқуына келген соң Абай алыстап қалды. 1909 жылы әкем де өлді. Бірақ әкемнен кейінгі әке сияқты болып, тәрбиелеп баулитын атам, Қасымбек еді. Сонымен қыс-жазы бірге жүріп оқу оқыдым. 15- ші жыл(ы) городское училишені бітіріп, күз семинарияға түстім. Арасында ауырып, оқуды бірлі-жарымды тоқтатып доғарып қойып жүріп, семинарияны 1919 жылы шала-шарпы бітірдім. Бұл кездерде февраль төңкерісі болған. 19-шы жылдың аяғында кеңес өзгерісі болды, әлеумет қызметіне араласып кеттік. Алғашқы жазуларым сырлы әдебиет бетінде болмай, жалпы газет, журнал мақалаларынан басталды. Ең алғашқы баспаға шыққан статьям «Сарыарқа» газетінде(гі): «Адамдық негізі әйел» деген нәрсе еді. Бұл анығында менің жалғыз өзімдікі емес, Тұраш екеуміздікі болатын. Негізгі пікір сонікі еді, мен соның пікірімен жаздым. Мақаланы бергенімізде ешқайсымыздың қолымыз жоқ еді. Басқармадағы Сәбит Дөнентай баласы ма, болмаса С.Әлімбеков пе біреуі мен әкеп берген соң, «семинарист - Әуезов» деп аяғына қол қойып жіберіпті. Содан кейінгі баспа сөзіне толығырақ араласқаным 1918 жылы «Абай» журналының шығуымен байланысты. Ондағы сөздерде сырлы әдебиет емес, жалпы мақалалар, балалықтың, жастықтың әр сайға басын соққан сандалысы, далбасалығы сияқты. Сырлы әдебиетке кірісуді пьеса жазудан бастадым. 1918 жылдың 1919 жылға қараған қысында сүзек болып ауырып, оқуды тастап қырға шығып тұрып едім. Сонда ең алғашқы пьесам «Ел ағасы» деген 4 перделі драманы жаздым. Шу дегеннен пьесадан, драмадан бастаудың өзі де белден шапқан сияқты орынсыз басталған құр кеуде болатын. Бұл да көп сандырақтың бірі - берекесіз кездер еді. Сол сорлы пьесам қайда екенін осы күнге шейін білмеймін. Өзімде қарасы да қалған жоқ. Қыс бойы елде болып, жаз тағы елде болдым. Ондағы жазғаным «Бәйбіше тоқал». Жиырмасыншы жыл мардымсыз өтті. Келесі қыста 20-шы жылдың аяғында «Қорғансыздың күні» деген әңгімені жаздым. Сол қыста ең алғашқы рет «Еңлік Кебекті» жаздым. Бұл Семейде ойналып, құлап шықты. Ойнауға ауыр, сахнаға қолайсыз болды. Соны келесі жылы 21-22-ші жылдың январында Оралға аштықпен күресеміз деп барғанда, Теке қаласында тұрып түзеттім, Орынборға келіп баспаға бердім. 22-23-ші жылдың қысында Ташкентте «Шолпан» журналын шығардық. Сонда біраз әңгімелер бастырдым. 24-ші жыл(ы) қыс елде тұрып бір роман жазып едім, ол әлі баспада шыққан жоқ. Ташкенде тұрған уақытта бір пьеса жаздым. Ол да әлі шыққан жоқ. 25- ші жылы Семейде «Таң» журналын шығардық. Сонда бірнеше әңгімелерім басылды. Сол қыста «Қаракөзді» жаздым. 26-27-ші жылы «Сұғанақ сұр» деген повесть жазып едім, баспаға шықпады. 27-ші жылдың күзінен бері «Қараш-Қараш оқиғасы» деген бір повесть жазып «Жаңа мектепке» жібердім. Аяғында жақында «Қилы заман» деген бір ұзақ әңгіме жазып, Госиздатқа жібердім. Ірі жазғандарым осы. Қазақ жазушыларынан әрине Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой ұрғанда маған Абай деген сөз, қазақ деген сөзбен теңбе-тең түсетіндей кездері бар сияқты. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан туған сүйіс емес, кейде туған орта, кір жуып кіндік кескен жерді сүюмен бара-бар болатыны бар. Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқырағын, әшекейін сүйемін. Қазақ ақындарының қарақордалы ауылында туып, Европадағы мәдениетпен сұлулық сарайына оратылып барып, жайлауы жарасқан Арқа қызын көріп, сезгендей боламын. Мағжан культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай. Сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай, бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып күндегі өмірдің тереңін терген ақын болмайды, заманынан басып озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет - әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін. Орыс жазушыларында анық сүйетінім: Толстой, Достоевский. Адам жанын соларша қойма ақтарғандай ақтармаған соң, жазушылықтың мәні де жоқ. Прозаға психологизм араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы. Мына екеуіне қарағанда өзің де ұяласың, өзің үшін де ұяласың. Жан құдайының алып жұртын көргендей болып кішірейіп, тапталып қаласың. Жазушылықтың асқары деп сүйемін. Европаның жазушысында Анатоль Франсты жақсы көрем. Бұның алуаны өзгелерден бөлек. Терең білімге, сыншы ақылға бой ұрған данышпан жазушы. «Чтобы быть прекрасным, надо быть разумным», - деген Еврипид айтқандай, бұл ірі жазушылықтың екінші бір тұрғысы сияқтанады. МҰХТАР. Ленинград, ғинуардың 29-ы, 1928 ж. АЛАШОРДАНЫҢ БАСТЫ ЕКІ АДАМЫ өздерініңде, бұрынғы пікірлестерінің де төңкеріске қарсы болғандығын әшкерелеп, өз кінәларын жууға уәде беріп отыр жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|