Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 163
қамтыса, онда фразеологизмдерді қарама-қар- сы қоюдың өзі осы «тыңдау» процесін салыс- тыру арқылы жасалады. Демек, біріншіден, фразеологиялық бірлік- тердің антонимдігі оларды біртұтас негізде салыстыру, екіншіден, оларды қарсы қоюдың ортақ компоненттері салдарынан туындай- тынын байқадық. Семантикасындағы ортақ және қарама- қарсы компоненттерден өзге, фразеологиялық антонимдердің мағыналарында қосымша се- мантикалық компоненттер де болуы м‰мкін. Мысалы: 1) аузы тамақтан босамау – нәр сызбау (‰немі аузы тынбай тамақ жеу – ауз- ына ас алмау мағыналарында) фразеология- лық антонимдерінде ортақ сема – «процес- суалдық» және «тамақ жеу әрекеті» болса, қарама-қарсы сема – аш немесе тоқ болу, мұндағы фразеологиялық антонимдердің «тө- менгі көрсеткіштен» (нәр сызбау) «жоғарғы көрсеткішке» (‰збей тамақ жеу, тою) ауы- суына сай қосымша сема-«қарқындылық» бо- лып табылады. 2) көзін қадау – көзіне ілмеу (қадала, тесіле қарау – назар аудармау, қара- мау мағыналарында) антоним фразеологизм- деріндегі ортақ сема – «көзбен қабылдау процесі», қарама-қарсы сема – «қарау про- цесінің болуы немесе болмауы». Қосымша сема көзін қадау фразеологизмінің өн бойынан көрініс тапқан. Аталған фразеологизм мағы- насына зер салсақ, «қадала қарау», «ықылас- тылық», «ұзақтық» сияқты қосымша сема- лардың бар екенін көреміз. Келтірілген анто- ним фразеологизмдерде ортақ компонент пен қосымша компоненттің айырмашылығы да айқын көрініп тұр. Көзін қадау – көзіне ілмеу қарсы мәндегі фразеологизмдерінде, ортақ компонент «көзбен қабылдау процесінің» өзін бейнелесе, қосымша компоненттер бұл про- цестің «ықылас қою, қадалу, көз алмау» сияқ- ты қосымша белгілерін қамтиды. Егер кейбір лексикологтар антонимдердің барлық семантикалық реңктері дәл келуі мін- детті десе [6; 26, 7;191], фразеолог Т.А. Тон- коногова: «отсутствие симметричности про- тивопоставленых друг другу пар фразеоло- гизмов и составляет специфику фразеологи- ческой антонимии, обусловленную слож- ностью фразеологического знака-раздельно- оформленностью, образной переосмыслен- ностью и наличием коннотации» [8;71] – де- ген ой т‰йген болатын. Лексикалық бірліктердегі сияқты, фразео- логиялық бірліктердің мағыналарында анто- нимдік қасиет әр т‰рлі деңгейде көрінуі м‰м- кін. Көптеген зерттеушілер антонимдік қа- сиеттің деңгейі – екі тілдік бірліктің бір-біріне қатысында, олардың өзара сай келуінде деп т‰сіндіреді. Осы ретте лексиколог ғалымдар лексикалық бірліктерде антонимдік қасиеттер- дің к‰шті және әлсіз деңгейде көрінуіне сай т‰рлі терминдерді қолданған. Мысалы: зерт- теуші М.Р. Львов «толық және толық емес антонимдер» (полные и неполные антонимы) [9], А.И. Пупкова «к‰шті және әлсіз анто- нимдер» (сильные и слабые антонимы) [10], Р.В. Селина «нақты және белгілі бір жағ- дайға негізделген антонимдер» (безусловные и обусловленные антонимы) [11] деп атап көрсетеді. Антонимдердің деңгейі т‰рлі тілдік факторларға тәуелді, бұлардың ең маңыздысы – антонимдердің мағыналарының өзара қа- тысында болып табылады. Осы тұста фразео- логиялық бірліктерде антонимдік қасиеттің көріну деңгейін және олардың мағыналары- ның өзара қатысына тереңірек тоқталып өт- сек. Фразеологиялық бірліктерде антонимдік қасиеттің деңгейі фразеологизмдердің семан- тикалық симметриясы мен ассимметриясына байланысты анықталады. Лексикалық және фразеологиялық анто- нимдердің теориясын қалыптастырушы ғалым Е.Н. Миллердің анықтамасы бойынша, бұл құбылыс былай т‰сіндіріледі: «Ассимметрия- лық антонимдік оппозициялар дегеніміз – бір жұбында симметриялық антонимдердің мағы- наларын к‰шейтетін немесе кемітетін қосым- ша мағыналық реңктердің болуы» [1:56]. Автор өз ойын мынадай мысал арқылы дә- лелдейді: И это счастье, что можно сейчас пойти, наклониться над ней, жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|