Қазақстан археологиясы


ХV ғ. екінші жартысы – ХVІІІ ғ. бас кезіндегі Қазақстанның қалалық мәдениеті



бет126/138
Дата14.10.2023
өлшемі2,7 Mb.
#114115
1   ...   122   123   124   125   126   127   128   129   ...   138
Байланысты:
Учебник. Археология Казахстана

ХV ғ. екінші жартысы – ХVІІІ ғ. бас кезіндегі Қазақстанның қалалық мәдениеті


Қалалар саны, кйінгі ортағасырлық қалалардың топографиясы мен типологиясы. Қазақстан тарихында қарастырылып отырған кезең осының алдындағы кезеңмен салыстырғанда жазбаша деректемелерде едәуір толық баяндалған. Жазбаша деректемелерде қалалар, бірінші кезекте Ясы-Түркістан, Отырар, Сығанақ, Сауран, Созақ, Сайрам қалалары өмірінің кейбір жақтары туралы түсінік беріледі.
Осының алдындағы уақытпен салыстырғанда, деректемелерде айтылатын қалалар саны (ХІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІV ғасыр) 20-ға дейін, ал мезгілі ХV ғасырдың екінші жартысы - ХVІІІ ғасырдың басы деп белгіленетін қала жұрттары 23-ке дейін азайып кеткен. ХV ғасырдың екінші жартысында жазбаша деректемелерде енді Солтүстік Қаратаудың Ұрысоған, Соғылкент, Құмкент қалаларының аттары кездеспейді. Осы қалалар деп саналатын қала жұрттары, археологиялық зерттеулердің көрсеткеніндей, ХV ғасырдың аяғы – ХVІ ғасырдың басына қарай бос қалады. Сырдарияның төменгі ағысында – Жанқала, Қызқала қала жұрттары, Бөгенде – Бұзықтөбе (Шілік), Орта Сырдарияда Құйрықтөбе мен Оксус (Оқсыз) қала жұрттары тіршілігін тоқтатады.
ХV ғасыр ортасынан бастап Отырар төңірегі қаңырап қалды. ХVІ ғасырға қарай оның аумағы бір га-дан сәл-ақ асты, барлық қала тіршілігі орталық төбешік маңына шоғырланды.
Сайрам, Сығанақ, Үзкент, Созақ қалаларының аумағы да тарылады. Олардың рабадтары қаңырап, қалалық тіршілік мейлінше бекіністі орталыққа ауысады. Бұл тек археологиялық материалдар бойынша ғана анықталып қоймаған. Айталық, П.П.Иванов Сайрам қарттарына жүргізген сауалдарының негізінде қаланың орталық бөлігіндегі, яғни қорғануға жеңіл бұрынғы цитадель мен шахристан аумағында тұрғындар тығыз қоныстанғандығын жазады.
Өңірдің ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы саяси-экономикалық өмірінде Сырдарияның сол жағалауындағы Аркөк, Құжан, Аққорған, Үзгент қалалары маңызды рөл атқарды. Қаратаудың солтүстік беткейіндегі Сайрамның маңызы артады. Ясы-Түркістан бүкіл Оңтүстік Қазақстанның дәрежесіне дейін тез арада көтеріледі.
Мұнда Әмір Темірдің бұйрығы бойынша Ахмет Ясауи қабірінің үстінен кесене тұрғызылып, қала аймақтың ресми идеологиялық орталығына айналғаннан кейін қаланың қауырт өскені байқалады. Сол кезден бастап қала өлкенің Темір ұрпақтары, Шайбани ұрпақтары әкімдерінің орталығына, ал сонан соң қазақ хандарының астанасына айналады.
Қаланың астаналық жағдайын ХVІ ғасырдың 60-жылдарында теңгелер соғуды қайта жаңғыртқан Түркістан теңге сарайының белсенді жұмысы да айқын көрсетеді.
Соңғы орта ғасырлар қалаларының топографиясында «хисар» - қаланың дуалмен қоршалған орталық бөлігі мен қала төңірегіндегі аудандар айқын аңғарылады. Г.А.Пугаченкованың анықтауынша, хисар – «қаланың халық тығыз тұратын, үкіметтік үйлер, казармалар, күмбезді мешіт, басты базарлар мен қолөнер шеберханалары, қаланың негізгі топтарының тұрғын үйлері шоғырланған бекіністі бөлігі». Кейде хисардан қосымша бекінісі бар цитадель – қала айқын байқалады. Мұндай бекіністер Ясы-Түркістан, Сығанақ, Қараспан, Сүткент, Аққорған топографиясына да тән еді. Дуал, хисар сыртындағы құрылыс іздері бар аумақ қала төңірегі, ауылдық өңір болған және кейінгі этнографиялық материалдардың дәлелдегеніндей, оның өмірі хисардың өмірінен, қаланың өз өмірінен күрт ерекшеленген.
Оңтүстік Қазақстанның соңғы орта ғасырлардағы қалаларына көбінесе дөңгелек сипаттағы, монғолдарға дейінгі жоспарлау негізге алынып отырған. Ал дәстүр бойынша тік бұрышты етіп жоспарланған қалалар оны кейінгі кезде де сақтап қалған; бұл мысалы Сайрамда сақталған.
Жазбаша деректемелердің авторлары парсыша «қала» деген «шаһар» терминін Қазақстан қалалары жөнінде сирек қолданады, ол термин уәлаяттың әкімшілік орталығына, дуалмен қоршалған ірі елді мекенге қоса қолданылатын. Мұндай термин Сайрам мен Ясы-Түркістанға қатысты ғана қолданылған. Уәлаят орталықтары үшін Ясы, Сайрам, Отырар, Сауран, Сығанақ, Созақ үшін «қала» термині пайдаланылған. Неғұрлым шағын елді мекендер Аркөк пен Құжан да кейде нақ сол терминмен аталған. Барлық қалаларға «қалашық», «шағын мекенді» білдіретін «балада»; «орын», «егіншілік қонысты» білдіретін «маузи» терминдері де қолданылған.
Шығыс шығармалары авторларының белгілі бір елді мекендер жөнінде терминдерді құбылтып қолданғанына қарамастан, олар сол мекендердің сауда-саттық маңызын, қолөнердің, мешіттердің болуын атап көрсетеді.
Қалалардың әрқайсысы тарихи-мәдени аудан үшін: Сайрам – Талас Алатауының етегі өңірі үшін, Отырар – Арыстың төменгі ағысы үшін, Сауран – Сырдарияның орта ағысы үшін, Сығанақ – Сырдарияның төменгі ағысы үшін, ал Созақ – Қаратаудың теріскей беткейлері үшін дәстүрлі орталық болған. Басқалары қалашықтар статусын иемденді. Жазбаша дерек көздеріне қарағанда сол уақыттардағы қалалар да, қалашықтар да аграрлық сипатта болған. Сонымен бірге оларды ауылдық (селолық) қоныстар деп есептеу дұрыс емес, себебі оларға қолөнер мен сауда тән еді. Тіпті аумағы ең шағындары да көшпелілермен мәдени – экономикалық байланыстардың өзіндік орталығына айналған болатын.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   122   123   124   125   126   127   128   129   ...   138




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет