Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені



бет117/149
Дата06.01.2022
өлшемі0,68 Mb.
#14253
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   ...   149
Көрнекілігі: электронды оқулық. Безендірілген Қазақстан тарихы. 3 бөлім. ХІХ-ХХғғ. Тоғысындағы Қазақстан.
1. 1867-1868жж. Қазақстандағы патша үкіметінің реформалары.Қазақ даласы әкімшілік басқарудағы кезекті 1867-1868 жылдардағы реформаларын жүргізуден бұрын патша өкіметі уақытша ережені дайындау жұмыстарын жүргізді. Бұл жөнінде мұрағат қорларындағы деректерде: «қырғыз даласы (мұнан былай қазақ Ө.И.) Орынбор және Сібір ведмоствасы екі жүйемен басқарылды, бір бірінен айырмашылығы бар. Бір халықты екі түрлі жүйемен басқару. Жартылай жабайы тұрғындарда азаматтықты және үкіметтің түріне сәйкестендіру түбі бір қолайлы жағдайларға апару мүмкін емес».

Жергілікті орындарда әрі текті басқару жүйесін зерттеу үшін, қырғыздардың (қазақтар Ө.И..) келешек басқару құрылымының жалпы жүйесін бастау мүмкіндігін анықтау үшін 5июньде 1865ж жоғары әмір иесінің бұйрығы бойынша қазақ даласына ерекше коммисия іс сапарға жіберілген.

“... 1868ж (Түркістан уалаятындағы қазақтар үшін ) және 1891 жылғы қазақ елін басқаруға арналған заңдар қазақ жерін орыс меншігі жариялап, оған ішкі Ресейден келіп қоныстанушыларға кең жол ашып берді”.

Қортындылай отырып, 1822,1824 және 1867-1868жж реформалар қазақ даласының дәстүрлі әкімшілік басқару жүйесін түпкілікті бұзды. Әскери сипаттағы әкімшілік басқару жүйесін Ресей патша үкіметі қазақ даласына орнатты. Жаңа реформалар облыс басындағы әскери генерал-губернаторлардың билік басына келуімен қатар әскери округнда билік жүргізді. Жаңа реформа нәтижесінде қазақ даласында әскери және азаматтық биліктің бөлінбеуіне де өзіндік себебі бар. Отарлық саясатты жүзеге асыру үшін тек қана күш қолдану арқылы бір сөзбен айтқанда зорлық аппаратынсыз жүзеге асыруы мүмкін емес еді .Сондықтан әскери билік басындағы генерал-губернаторлардың қолына облыстың билік тұтқаларын беруінде өзіндік себептері бар еді.

Қазақ даласында жаңа реформаға байланысты салық түрі де өзгерді жасақ, түйме, алым- салық. Бұрынғы зекет, соғым салықтарының бәрінің орнын ақшалай алынатын салық ауыстырды. Отарлық саяси саясаттың түпкі көздегені экономикалық мүдде болатын. Экономикалық мүдделерін жүзеге асыру алғы шарттары саясиланған мақсат. Қазақ даласын жоңғар шапқыншыларынан қорғау мақсатын да көрші елге созған “көмек қолы” ретінде бекіністер мен қалалар салды.Салынған қалалар кейіннен қазақ даласын басқаратын патша үкіметінің әкімшілік орталығына айналды. Кейін ол қалалар Ресей үкіметінің экономиколық пайда әкелетін шет аймақтарындағы орталықтары ролін атқарды.ХІХғ Қазақ даласына темір жол салу арқылы қазақ даласының Ресей патша үкіметінің қазынасын еселей түсетін өндіріс салуда аймағына айналдырса өз кезегінде қазақ даласына капиталистік қатынастардың алғышарттықэлементтерін әкеліп өндіріс орындары ашылды. Ресей патша әкімшілігінің бақылауына қараған қазақ даласының экономикасы да өз тәуелсіздігін жойды. Көшпелі экономикалық мәдениет өзгерісіне ұшырай бастады.

Қазақстанның жаңа тарихы дәуірі екі кезеңнен қарастырылады. Бірінші кезең Қазақстан Ресей құрамында XVIIIғ.- XIXғ. 60 жылдары 1867- 1868 жж. реформаға патша үкіметі мұқият әзірленді, қен байтақ қазақ даласы патша үкіметіне онай игерілетін олжа емес екендігін бір жарым ғасыр бойы қазақ даласын отарлаудағы әкімшілік іс- тәжірибелерінен көз жеткізген болатын. Дайындықтардын бірі Ресей жеріндегі шаруалардың басы байлылық(крепостниктік) құқығын жою. Патша үкіметі Ресейдегі бұқара халықтын езгіге қарсы бас көтеруінен қорккаңдығын оған дәлел Степан Разин, Емельян Пугачев т.б. бастаған бұліктерден қорықты. Оның үстіне Ресейдегі бұқара халықтын езгіге қарсы көтерілісін болдырмау жолдарының қауіпсіздігін қарастырып мәселені жоғарыдан шешуге мүдделі болды. Патша үкіметіне жоғарыдан шаруалардың басыбайлылық құқығын шешуге шешім қабылдауға біздің пікірімізше мынадай себептер болды. 1.Ресейде шаруалардың крепостниктік құқығын жою арқылы әбден езілген қаналған орыс шаруалар бұқарасын тынышталдыру. 2.Реседе тыныштық орнату арқылы өзінің шет аймақтарындағы шаруалар мен Ресей шаруаларының патша үкіметінің езгісіне қарсы одақтасып бас көтеру соғыс қауіпінің алдын алу, бұндай қауіп болмай коймайтынын Емельян Пугачев көтерілісі қарсанында бас көтерген қазақ шаруаларының орыс шаруаларымен біріккені дәлелдеп берді.Емельян Пугачев көтерілісі жеңіліс тауып басылғанмен қазақ даласындағы патша үкіметінің отарлық езгісіне қарсы ұлт-азаттық көтерілістер жалғасын тауып жатты.

3.Ресей жеріндегі шаруаларды крепостниктік құқықтан босату арқылы оларды отар аймақтарындағы “ Жаңа жерлерге ” коныстандырылу арқылы өздерінің бұратана халықтардың жерін басып алып игеретін саяси құралына айналдыру еді. 4.1857-1858 жж. Ресейдегі дворяндық енгізу себебі қазақ даласы есебінен шешу арқылы Ресейдегі тұйықка тірелген жер мәселесін шешудің шешімін табу арқылы екі жақты шиеленіскен саяси мәселенің шешімін тапты. Екінші кезең Қазақстанның Ресей отарына айналуы 1867 ж реформадан 1917жылғы революциясына дейін.

2. Әкімшілік және басқару жүйесінің қайта құру. Патша үкіметінің қазақ даласындағы салық саясаты ХIХғ. II жартысы мен ХХ ғасырдың басында Патша үкіметінің қазақ даласындағы салық саясаты түбегейлі өзгерді.

Сібір қырғыздары журналы жарғы бойынша, Сібір генерал-губернаторлығы жасақ салығын Жарғы бойынша Ресейге қазақтар (100 бас малдан бір бас) жыл сайын тапсыруға міндеттелді. Салық жинау болыстық сұлтандарға тапсырылды, орындамаса әкімшілік жазаға тартылатындығы айтылғанмен, Жарғыда әкімшілік жаза түрі айтылмаған. Малдай жиналған салық патша қазынасын еселеуге тиімсіз болған. Сондықтан 1867-1868жж. «Уақытша ереже» бойынша Қазақ даласының барлық облыстарына бірдей шаңырақ салығы салынды. Ал Ішкі Ордасында зекет пен соғым салығы мал басына салынатын салықпен ауыстырылды. Әрбір шаңырақ – киіз үйі, үй, сакля, жертөле үйлерге салық салынып, тіркеуге алынып есепке қойылды. Қайта құрылған Орал, Торғай, Ақмола, Семипалатинск облыстарында Далалық өлкеден мемлекеттік салықты 1869 жылдық (қаңтардан бастап) әр үйден 3 рубльден жылына бір рет жинауға шешім қабылданды, салық жинау ауыл ағаманына жүктелді, ояз кассасына өткізіліп, қаржыны өткізгендігі жөнінде түбір тек берілді.

Салықтан түскен қаржының көп бөлігін әскери-демократтық аппарат армиясының шығынына берілді. Алдағы уақытта жиналатын салық мөлшерінің есебімен оны жұмсау жөніндегі есеп Ресей империясының Мемлекеттік кеңесінің талқыланып бекітуіне берілді.

Салық жинау мәселесі қатаң есепке алынды. «Далалық облыстарды басқару туралы Уақытша Ереже бойынша», 1868 жылдың 21 қазанынан бастап қазақ тұрғындарының кейбір бөліктеріне жеңілдіктер енгізілді. Шаңырақ салығынан босатылғандар:

Хан Айшуақ пен сұлтан Баймұхаммед Айшуақов, Ахмет және Арсалан Жантөриндер әулеттерінің отбасы.

1844ж. Кенесары Қасымұлына қарсы әскери күш көрсетуге қатысуда өлгендер мен жаралғандар мен бұрынғы хан Уәли мен Бөкейдің тікелей туыстары кезінде жасақ салығынан босатылғандар салық төлеуден босатылды.

ХIХғ. II жартысы – ХХғ. басында басталған мемлекеттік салықтан басқа земстволық салық енгізілді. Уақытша Ереже бойынша 1868 жылы билет салығының орнына паспорт салығы салынды. Бұл салық Ресейде бар болатын көшпенді қазақ мойнына көшпенді жергілікті басқару органдарын ұстау қаржысын жүктеді.

1.Салық қазақтардың әлеуметтік тұрмысының нашарлануына әкеп соқты. Көшпелі қазақ кедейленіп жатаққа, одан отырықшылыққа, одан батырақтыққа айналды. Осылайша жалданатын кедейлер тобы пайда болды

2.Отаршылдық саясаттың алым-салық алу арқылы қанау әдісі заңдастырылып қаржы көзінің жүйелі патша қазынасын еселейтін қазақтан жиналатын табыс көзіне айналды. Отаршылдық жүйенің қазақ мойнына ауыр алым-салық қамытын кигізді.

Қазақ даласына қоныстанғандарды 3 түрге бөледі:

1.Қазақ даласында әскери қызметіінің мерзімін бітіріп, үлеске жер алғандар.

2. Келімсектер, еркін өмір іздеп бірталай жерді шарлағандар Қазақ даласына келіп тұрақ тапқандар

3. Кейіннен Ресейден тікелей келген қоныстанушылар бір жерден екінші жерге қоныс аударып, көпке дейін тұрақтамағандар.





Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   113   114   115   116   117   118   119   120   ...   149




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет