) Қазақтар мен жоңғарлардың әскери өнері: салыстырмалы талдау

Дегенмен, белгiлi есiмдердiн көптiгiне карамастан бұл әскер небәрі 50 мыннан аспады. Мұны жаксы 
бiлген Жәңгір оларға тойтарыс беретiн шаралар белгiледi. Ең алдымен, казактардын бiрiккен 
әскерлерiн жи- нау кажет болды, ал тым кажет болган жагдайда баска көршілерден көмек сурауды 
ойластырды. 
Казактардын кару-жарағы да әр 
турлi болды. Ерекше балкытылган болаттан кисык кылыштар, себеле, семсер жасалған. Caпы, 
канжар, «жеке ауыз» аталатын кисык жуздi Ұзын пышактар, «бұйда пышак» Ұзын, жінішке пышактар 
кеңінен колданылды. Садактын кұрылымдык бөлiктерiн жай мен жебе деп атайды, ол ерте кезде 
неғұрлым кең тараған кару болса, көрсетiлген уакыттын сонына карай шиті мылтықтар ке- бейді. 
XVII ғ. аяғынан бастап кей- де Орта Азия калаларынан сатып алынган, iшiнара казактардын өздері 
жасаған мылтыктар да пайдаланыла бастады. Мылтыктар бiрнеше түрлі болды: бiлтесі бар және 
күмiс се- рiппелi немесе серіппесіз кыска ауызды мылтыктар. Кыска ауызды. 700 метрге ататын, 
мылтыктар «козы көш» деп аталды. Октарды казактар өздері даярлады, кейде көршiлерiнен сатып 
алды. 
Казактар мен жоңғарлардын бул согысы 1643 жылы басталып 1647 жылга дейiн созылды. 
Жәңгір бекiнiстер мен коргандар орнатып, шатқалға адамдардың жартысын ғана белдi. 
Жоңғарлардағы орыс елшiсi, казак атаманы Гав- рил Ильин Тобылдан: «Жәңгір тас арасынан орлар 
казып, соган отты карумен (мылтыкпен) 300 адамнан отыргызды, ал өзi 300-дей адамда- рымен 
жартаска жасырынып тұрды. Ал тайша жауынгерлерiмен оларға тап берiп, осы арада контайшының 
көп адамы мерт болды», - деп жаз- ды. Жартастар арасындағы тар өңеште жоңғарлар мындаган 
адамынан айырылды 
Бiрнеше күннен кейiн ұрыс тауда емес, жазык далада жалгасты. Жонгарлар толык басымдык алып, 
жеңiстерiн ендi тойлай бастаған сәтте, казактардын болмашы әскеріне көмекке үлкен күш келiп 
косылды 
Осыған байланысты Орбулак шайкасы туралы сөз еткенде онын екi ұрыстан тұратынын естен 
шығармау керек. Бiрiншiсi 600 казак батыры өздерiнен кушi мың есе артык душпанға тойтарыс бере 
алган таудағы айкас. Екiншiсi көп әскер катынаскан жазық даладагы кескілескен ұрыс. Бул туралы 
сол кездегі әскер катарында кызмет ат- карган орыс адамдары: «...таудын екiншi жагынан контайшы 
келдi, бiрак Жәңгір бастаған ержүрек жауынгерлер мунда да контайшының он мын- нан астам 
адамына соккы берді», - деп жазган. 
Ал 1643 жылғы екiншi шайқаста Жәңгір хан 600 жанкешті сарбаздары- мен Жоңғар тауының бiр 
куысына бекiнiп, ойраттардың 50 мың әскеріне ерлiкпен қарсы тұрды. Шайқас кызып жаткан кезде 
Жәңгір ханның шақыруымен 20 мың әскер- iмен көмекке жеткен Кіші жуздiн Жалантөс батыры екеуi 
соғыстар тарихында бұрын болмаған жеңіске жетті, кал- мактын 10 мың әскерін шығындады. 
Тәуке ханның өз билігінде 80 мындай жауынгерлерінің болуы, оган сырткы және ішкі жаулармен 
күресте жетістіктерге жетуге мүмкiндiк бердi. 
Казак хандыктарында әскери ұйым күрделi емес еді. Туракты әскер болган жок. Оған әрбір азамат-
жауынгер әз атымен, қару-жарағымен келуге тиiс болды. Жеке әскер шоғырларын сұлтандар, билер 
және батырлар баскарды. Онын шыгынын халык көтерді. 
XVII ғасырдың бiрiншi жартысында ойраттар мен казак- тардын арасындағы әскери кактыгыстар 
жиілей түсті. Ой- рат феодалдарынын Шығыс Монголияга карсы ойдағыдай жүргізген соғыстары 
олардың күшін нығайтты. XVI ғасыр- дын аяк шенінде ойраттар басты-басты төрт тайпалык бiрле- 
стiктен кұралды. Олар: Тарбағатайдан Шығысқа қарай енiрдi алып жаткан торғауыттар, Ертістің 

жоғарғы ағы- сын бойлай коныстанған дербеттер, казіргі Дихуа каласы- нын төңірегіндегi 
хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жағындағы шоростар еду 
/жан-жакты әскери дайындығы бар және шабуыл жасай- тын жерлердегі жағдай жөнiнде толык 
мағлумат жинаған жоңғарлар 1710-1711 жылдары казак жерiне басып кіріп, кыргын согыс жүргiздi. 
Көп олжа алып, кері оралан олар 1717 жылы жазда Аякөз өзенінің жағасында казактардын 30 мын 
жасагын талкандап жендi. Келесі жылы жогарлардын әскерi тагы да канды жорыкка аттанып Бөген, 
Шаян, Арыс өзендерiнiн бойында казактарды кыргынга ушыратты.Бірақ 1718 жылы Тауке хан өліп, 
билік онын баласы Болат ханга еткен туста калмактардын казак жерлерiне жорыгы кушейдi. Бул 
жорыктардын табысты болуына шведтің ар- тиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттын тигiзген 
әсерi улкен. 1709 жылы Полтава түбiнде орыстардын колына түскен Ренат Тобыл қаласына 
айдалады, осында Ертiстiн бойымен жогары ерлеп бара жаткан Бухгольцтын экспеди циясы 
курамында Кереку каласынын манында 1715 жылы кыста ол калмактарга туткынга туседi. 1733 
жылға дейiн калмактардын колында болган ол калмактарды темiр балк- ытып зеңбірек жасауга, 
онын орын дайындауға, тіпті баспа- хана жасап, әрiп куюга уйретедi. Сонымен бiрге казактар- ды өз 
кол астына өтуге мәжбүр еткісі келген Ресей калмактарга Сiбiр бойындагы бекіністерден зенбiрек 
берген деседi. Ренаттын көмегiмен зенбiрек атые жарактарын жа сап, жуз мыннан астам әскер 
курап, калмактар казактарга карсы согыска дайындалып жатканда казактар жагы олар- дан кауiп 
кутпей, iшкi талас-тартыспен журген болатын. Бул туста казактар мен калмактардын шекарасы Ертіс 
өзені. Балкаш калi, Шу, Талас озендерiнiн аралыгымен ететін. 
1723 жылы көктемiнде казак жерiн бет каратпай басып алуға әбден бекінген жоңғарлар шешуші 
жорыкка шык- ты. Мол әскер жинап, барынша толык каруландырып, оның колбасшылығына Шуно 
Дабо деген калмак баһадүрiн та- ғайындады. Оның тактикалык жоспары бойынша калмак әскерлерi 
стратегиялык екi багытта кимыл жасауға тиiстi болды. Бiрiншi бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен 
Та- лас өзендеріне шығу болса, екiншi багыт - казактарга ес жиғызбай соккы беріп, Шыршык өзенiнiн 
койнауына жету еді. Бұл жоспарды iске асыру үшiн әскерлер жетi топка болiнiп, оның бірі Жетісу 
Алатауының етегіндегі Балкаш көліне құятын торт өзеннің бойына топтастырылды. Кал- мактын iрi 
колбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адам- нан тұратын екiншi бiр тобы Іле өзенінің бойына, 
Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жагындагы Кетпен тауының 
баурайына орналасты. 
1726 ж. Шымкентке таяу Ордабасы деген жерде Үш жуздiн басшылары, билері жиын өткiзiп, онда 
казак жасактарынын колбасшысы болып Әбілхайыр хан және Бөгенбай батыр сайланды.1727 жылы 
халыктын каһарлы карсылыгынын алғы шебінде болып, калмак әскерлерiмен үш жылдай ұрыс 
жүргiзген Әбiлхай- ыр бастаған Кіші жүз жасактары, ондағы айтулы батыр- лардын бiрi Тайлак және 
оның жиені Ұлы жүздің Ошакты руындағы Тасжүрек тайпасынан шыккан Санырык батыр Ыргыздын 
оңтүстік-шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде калмактарга есеңгі- 
рете соккы бердi. Калмак әскерлері киян-кескі сорыста ондаган мын адамынан айырылды. Казактар 
жағы өздерiнiң талайдан каны кайнап ыза мен кекке суарылган кайрат-жiгерiнiн жемiсiн көрiп 
куанды. Жеңіс туралы хабар казак арасына ілезде тарап кетті. Алты алаштың рухын көтеріп, оларды 
күреске шабыттандырган бұл жеңіске кол жеткен жер кейiн «Калмак кырылган>> деп аталды. 
1729 жылы көктемде Балқаш көлінің манында казак пен калмактардын арасында тағы бiр катты 
кыргын соғыс журдi. Богенбай, Кабанбай, Шапырашты Наурызбай, Жәнібек, Бөкенбай, Малайсары 
сиякты атакты батырлар бастаган казак колдары мен жасактары калмак әскерлері- не екiншi рет 
күйрете соккы берді. Майдан даласында мындаган калмак әскерлерi каза тапты. Кебi кырылып, 
жаралы болып, жаны шыкпай жаткан жау әскерінін аны- раған дауысы бiрнеше кун даланы басына 
көтердi. Бұл жер кейін «Аныракай» деп аталып кетті.Сөйтіп, Аныракайда аяусыз соққыға душар 

болган Шуно Дабо баскарган калмак әскерлері Іле өзенінің бойымен шыгыска карай кашуға мәжбүр 
болды. 
Аға хан болып кепшiлiк билер колдамаса да Болаттын ұлы Әбілмәмбет сайланды. Тарихшылардын 
долбарлауы бойынша мұндай тандау жасалғанына наразы болған Әбілхайыр майдан шегінен 
әскерін алып, елiне керi бұрылды. Хандыкты өзіне тимегеніне риза болмаған Сәмеке де 
Әбілхайырдан кейiн әскерін алып, Шудын бойымен Бетпакдалага карай бет тузедi. Жоңғарларға 
карсы майдан әлсіреп, өз әскері мен Ташкентке багыт алған Ұлы жуздін ханы Жолбарыс казак- тың 
Ресеймен бiрiгуi iске асканша казак елiнiн кас жауы жоңғарлармен мәмлеге келуге мәжбүр болды. 
Әбілхайырдың елге карай кері бұрылуына Батыстағы калмактар мен башқұрт- тардын Кіші жүз 
жеріне шабуылын үдетуіне байланысты болуы да мүмкін. Осы жорамал тарихи деректер негiзiнде 
шындыкка айналып отыр. Өйткені 1730-1731 жылдары Аныракай шайкасынан кейiн екi жакта 
əлсіреп, соғысты токтату жөнiнде келiсiм-шарт жасаскан. Оған тағы бiр се- беп, Жоңғар мемлекетіне 
Цинь империясынын шабуылы- нын күшеюi едi. 
1734 жылы жоңғарлар Казак хандығы- нын жеріне тағы да бір үлкен жорығын ұйымдастырды. 
Жауга карсы тұра алмайтын болғандыктан Орта жүз ханы сол жылы Ресейдін астына өтуге тілек 
білдірді. Қал- мактардын жойқын шабуылы өте-мөте Жетісу жеріне ауыр тиді. Өйткені Ұлы жүз 
казактары каһарлы жауға жалғыз өзі тойтарыс беруге күштері жетпедi. 
1745 жылы Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Серен өлiп, оның мираскорларынын арасында хан 
тағы үшiн та- лас, кескілескен тартыс басталады. Ең әуелі оның орнына 19 жасар ұлы Цэван Доржи 
отырды. Осы орайда көршi жаткан Цинь империясы жоңғарларға карсы кайта-кайта соғыс ашып, 
жоңғар мемлекетiн әлсіретеді. Міне, осы ала- сапыран, жанталас уакытты ұтымды пайдаланган 
Абылай казак жерiн жонгар калмактарынан тазарту мақсатымен Оңтүстіктегі Телікөлдің манына үш 
жүздің әскери жасак- тарын жиып, Түркістан мен Сыр бойындагы калаларды азат ету жорыгына 
аттанады. Бұл үш жуздiн коян-колтык басы косылган алгашкы жорығы еді. 
Абылай бол жорықта қазақ әскерлерін иш топқа бөлдi. Онын бiрiншi тобын Қанжығалы Бөгенбай 
батыр басқар- ды. Оган атакты Үмбетей жырау косылды. Бөгенбай баск- арган 10 мың әскер колы 
Түркістанның Солтүстік жағына, Созак бекінісіне барып бекінуге тиісті болды. 
Екiншi колды Жәнібек батыр баскарды. Ол Сыдария- нын төменгі сағасына карай бет түзеді. Оған 
Тәтіқара жы- Pay косылды. 
Үшiншi, негiзгi колды Абылайдың өзі баскарды. Жо- рыкка катынаскандар Шиелі, Жанакорган 
бойымен Түрк- iстаннын күнбатыс жағына карай жылжыды. Бұл топқа казактын атышулы 
батырлары Кабанбай, Баян, Сырым- бет, Малайсары, Жанузак, Жәпек, т. б. кірді. Бұқар жы- рау 
науқастанып келе алмагандыктан, топка 17 жасар Кетеш акын косылды. 
Жоңғар әскерлерінің каруы мылтык, найза, кылыш болды және түйе үстіне - орнаткан 15 зеңбірегі 
бар едi. Казак жасактары сойыл, шокпар, садак, кейбіреулері найзамен қаруланған болатын. 
Цэван Рабтан өзiнiң ауыр колымен Абылай әскерлері- нен бұрын келіп, Жанакорганга бекiнiп алды. 
Абылай Жанакорган бекінісін алуды тапсырды. Сырым- бетті он жак канатка, Баянды әскердiн сол 
жак канатына койды. Олардын сыртынан үш мын колы бар Малайсары, Оразымбет батырлардын 
жасактарын топтастырды. Абы- лай өзінін Сагымбай, Канай, Жанузак сиякты сенiмдi ба- 
тырларымен және 17 жастагы улы Жанаймен әскердін дәл ортасында жүрдi. 

Це- ван Рабтан Жоңғар хандыгынын кол астына миллионға жуық жоңғарлар мен жарты миллионға 
жуық әртүрлі халықтарды біріктіріп, елінің әскери әлеуетін біршама нығайтып алады. Қортындылай 
келе Жоңғар мен қазақ елдерінің қару жарақтары әртүрлә болды. Жоңғарларға олардын 
зенбіректері үлкен күш бөледі. Оған қоса оларда әскер саны көп болды. Қазақ халқында мыльық 
болды. Және қазақтар көп үлкен қол жина алмады себебі бірікпеді. Абылай хан тек біріктіре алды.
Жәнгір хан сияқты әскербасшылар өз тактикалары арқылы деңіске жетіп отырды 

жүктеу/скачать 1,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: