Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| 40
айал, Ғали-К,али, Әли, Абдрахман-Әбдрахман, т. б. Дауысты- л а р д ы ң мұндай «ауысуы» түркі тілдері, әсіресе, Орта Азия тілдері арасындағы дауыстылар сәйкестігін қайталайды. Бұл құбылыс, екін ш і жағынан, әдеби тіл мен диалектілер арасындағы тарихи байланысты көрсетеді. Сонымен, бір буынды түбір құрамындағы немесе сөздің басқы буынындағы дауысты дыбыстар ғана фонетикалық тұрғыдан тұрақ- хьі, сөз мағынасын айырушы элемент болады да, қалған буындар- дағы дауыстылар соған бағынышты болып, бейтарап қалады. ҚазІргі қ азақ тілінде сөздің басқы буынында айтылмайтын да- уысты фонема ж оқ деуге болады. Д ауыстылардың екі тобы да — еріндіктер де, езуліктер де — басқы буында қолданыла алады. Айырмашылық — сөздің қалған буындарында дауыстылардың қай тобының қолданылуында ғана. Езу дауыстылары сездің барлық шенінде де кездеседі. Ал ерін дауыстылары көбінесе басқы буын- дарында айтылады. Еріндіктен басталған сөздің басқы буындарын- да езуліктер ай^гылады. Сөйтіп мұндай реттерде басқы буындағы еріндіктің келесі буындағы көрінісі езуліктер болады. Мысалы, үлкендерге, үмсын тәрізді сөздерді айтқанда алдыңғы еріндіктің әсерімен кейінгі буындарда да еріндік мәнер байқалады, бірақ ол өте әлсіз. Сондықтан ж азуд а ол еленбейді. Бірсыпыра сөздер құра- мында еріндіктер екінші буында да айтылады. Алайда олар о бас- та екі түбірден құралғандар, ерін дауыстысымен келген екінші буын — бір кезгі дербес түбір. ЖЕКЕ ДАУЫСТЫЛАРДЫҢ ДАМУЫ Ә дыбысының тарихы. Түбір сөз құрамындағы дауысты фонема- ларды көне түркі тіліндегі дыбыстар тобымен салыстырғанда, кез- ге оқшау көрінетін фонема — ә. V—V III ғасыр ж азбаларыны ң ті- лінде де, орта ғасырлардың алғаш қы кезеңіне қатысты ж азбалар- да да мұндай фонема ұшырамайды. Қ азақ тілінің фактілеріне қарағанда, э фонемасы түркі тілдері- нің бірсыпырасында шығыс тілдерінің әсерімен қалыптасты дейтін пікір дұрыс болса керек. Араб, парсы тілдерінің езінде ғ, х немесе соларға жақын дыбыстардан басталатын сездер қ азақ тілінде ә- ден бастальіп айтылып қалыптасқан. Қ азіргі қ а за қ тіліндегі Әкім, Әлі, Әли, т. б. сөздердің шығыстық нүсқасына ж ақы н түрі Әкім, Ғали. Бұл пікірдің дұрыстығына тағы бір себеп — бұл фонема қа- зақ тілінде тек сөздің басқы позиңиясында ғана айтылады. Осыған ұқсас ж ағдай оңтүстік-батыс тілдерінде де бар. Мысалы, азербай- жан тілінде сөз ортасында айтылуға тиіс ғ, һ дыбыстары түсіріліп, олардың орнына біршама созылыңқы естілетін ә дыбысы қолданы- лады. Оңтүстік қазақтары тілінде э дыбысы өте жиі кездеседі. Бұл Жай, сірә Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда, сол аймақ тұрғындары тілінде арабизм мен парсизмдердің мол болуына бай- ланысты болса керек. Әр сезінің арғы түрі һар екені мәлім. Осы түбірден жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|