Бағдарламасының ( Syllabus) титулдық парағы Нысан пму ұс н
жүктеу/скачать 336,43 Kb. Pdf көрінісі
|
| наман (жаман), наңмыр (жаңбыр), нузрух (жұмырық), т.б. Сағай, қойбал
тілдерінің ерекшелігі деп қаралатын осы өзгеріс жоғарыдағы сездер қүрамында қазақ тілінде де жаңғырық берген. Әрине, қазақ тілінде мүндай езгеріс оқшау қаралатын қүбылыс дәрежесіне жетпеген. Ал а ~ е, а ~ ы, ы ~ / сәйкестіктері жалпы түркілік аяда қарастырғаңца екі түрлі жайды аңғартады: түркі тіддері мен монғол тілдері арасындағы жіктелістің ізі болумен бірге, чуваш тілі мен басқа түркі тілдері арасындағы жіктелістің керінісі. Екінші жағынан, дауысты дьібыстардың осындай сәйкестіктеріолардың (дауыстылар жүйесінің) фонологиялық жүйе ретінде кейін қалыптасқандығының да белгісі деп қаралады. Дегенмен, дауысты-лардың сапалық белгілері сөз мағынасына экспрессивтік, эмоцио-налдық әр береді дейтін пікірдің жаны бар: ақырандау мен әкіреңцеу арасында экспрессивтік әр бар, сол әр дауыстылардың жуан- жіңішкелігіне ғана негізделген. Дыбыс синтагматикалық фонетиканың негізгі ұғымы, екінші сөзбен дыбыс өз қасиетін, өз қызметін басқа дыбыстармен тіркесіп келгенде ғана толық айқындайды. Сондықтан әр дәуірдегі тілдің көрінісі ретінде дыбыс тіркес қүрау қабілеті, қүрай алатын тіркестердің түрі түрғысынан қарастырылады. Осы түрғыдан қарастырганда, әр дәуірдің (не кезеңдердің) өзіне тән ерекшелігі барлығы айқындалады. Көне дәуірлердегі дыбыс тіркестерінің түрлері, жеке дыбыстардың тіркесімділік қабілеті заман өткен сайын белгілі бір өзгерістерге түсіп, басқаша сыпат алуы тіл тарихыңца жиі үшырасатын қүбылыс. Айталық, көне түркі тілінде фузияда қолданылған дыбыс тіркестері (рт, лт, нт) түркі тілдерінде, солардың бірі қазақ тілінде, кейінгі дәуірлерде өзгеріске үшырады: қатар айтылған екі дауыссыз дыбыс бір-біріне ықпаддасатын болды. Ал мүның өзі дауыссыз дыбыстардың үндесу заңдылығының (ассимиляция) қалыптасуының көрінісі еді. Түркі тілдеріне, соның бірі қазақ тіліне, г, к дыбыстардың жуан дауыстымен тіркесіп айтылуы, ал г дыбысының жіңішке дауыстымен тіркесі тән емес, екінші сөзбен, ондай қодданыс қазақ тілінің табиғи заңдылығы емес. Алайда қазіргі тілде г, к дыбыстары біраз сөздер қүрамында (газет, комитет) жуан дауыстылармен бір тіркесте айтьшады да, г дауыссызы жіңішке дауыстылармен айтьшады. Біраз сөздер қүрамында осы дыбыстың қатаң варианты қ да жіңішке (қазір, т.б.) дауысты дыбыс айтылған сөздер қүрамында кездеседі, т.б. Қысқасы, дыбыс тіркестері немесе дыбыстардың тіркес қүрай білу қабілеті тарихи өзгермелі қүбылыс. Олар белгілі бір кезеңнің көрінісі болумен бірге, тілдің қүрамында болған өзгерістердің де куәсы. Дыбыстар жүйесінің мәнді бөлігі фонема. Дыбыстық құрамдары бірдей, бірақ мағынасы басқа-басқа сөздер фонема арқылы ғана бір-бірінен ажырап түсініледі. Екінші сөзбен, сөз мағынасы фонема арқылы ғана айқындалады. Сөз құрамындағы дыбыстың фонемалық қызметі қарама-қарсы қатынаста ғана көрінеді. Мысалы: ал, әл, ел сөздерінің құрамындағы дауысты дыбыстың фонема екендігі осындай қарама-қарсылықта ғана анықталса, шал, сал, қал, бал, тал сөздері құрамында басқы дауыссыздардың фонемалық қызметі де осы қарама-қарсы қатынаста көрініп тұр. Дыбыстың фонемалық қасиетін анықтау, әрине, сипаттамалы (синхроңдық) тіл бөлімінің негіздеріне сүйенеді. Сипаттамалы тіл білімі ғана дыбыстың фонемалық сипаты жайлы ұғымды қалыптастырады. Тарихи (диахрондық) тіл білімі сол анықтама-ұғымды пайдаланады. Тарихи фонетиканың сипаттамалы фонетикадан негізгі айырмашылығы — оның қағидалары жүйелі заңдылықтарды қорытындылап, жалпылап беруінде. Екінші сөзбен, жеке дыбыстық өзгерістерді сол дыбыс енетін жүйенің тарихи өзгерісінің бір саласы ретінде түсіндіріп баяндау — тарихи фонетиканың басты мақсаттарының бірі болып табылады. Дыбыстық құрылымды синтагмалық жағынан сипаттау дыбыстардың конститутивтік және позициялық бағыныштылық белгілерінің болатындығын айқындады. Конститутивтік белгі, яғни, дыбыстың басқа ықпалға тәуелсіз қолданылуы деп оның ешбір өзгеріске түспейтін, көрші дыбыстардың әсеріне ұшырамайтын орны айтылады. Позициялық бағыныштылық белгісі деп көрші дыбыстардың әсеріне ұшырайтын орны, сондай ықпалдың әсерінен сәл де болса өзгеріске ұшыраған сипаты аталады. Конститутивтік белгі дыбыстың фонетикалық сапасын айқындайтын белгі болып табылады. Ал позициялық бағыныштылық белгі сол дыбыстың тарихи фонемалық қызметін айқындауда үнемі есте болатын ерекшеліктердің бірі болып табылады. Мысалы, көне түркі тілдеріндегі сөздің басқы шенінде айтылатын қатаң, қ, к дауыссыздары сөздің екінші, үшінші буындарында екі дауысты аралығында ұяндап, г, г-ға айналған. Осы құбылыс ол тілдің даму барысында тұрақталып, сөздің абсолют соңына да жайылды: ақ, агыс, бек, бегі, сарыг, кічіг, т.б. Сонда
белгісі де, екі дауысты дыбыс аралығында ұяңдауы позициялық бағыныштылық белгісі болып табылады. Қатаң қ фонемасының тарихи дамуы жайлы айтқанда оның соңғы ерекшелігі де есте болу керек болады. Фонема сөздің мағынасының айырмашылығын көрсететін белгі. Фонема дыбыстық құрамы ұқсас сөздердің мағыналық дербестіктерін белгілеуде белгілі бір фонетикалық ерекшеліктерге сүйенеді. Айталық бол, бел сөздерінің құрамында о, е дауыстыларының фонемалық сапасы еріндік-езулік жасалу жолдарына негізделген. Сонымен бірге, фонетикалық құбылыс кейде сөздің белгісі бір шенінде фонемалық қатынастағы дыбыстарды бейтараптандырады, екінші сөзбен, олардың фонемалық айырым белгілерін жоққа шығарады. Мысалы, қазақ тілінде қ, к дыбыстарына аяқталатын есімдердің барлығы да тәуелділіктің III жақ қосымшасы жалғанғанда ұяңдап кетеді, аяқ — аягы, көк — көгі, т.б. Бірақ, қалмақы ер, қазақы ат. Бұл жерде қатаң-үяң фонетикалық құбылысының негізінде қалыптасқан фонемалық айырым белгі бейтараптанған. Тіл жүйесін құрайтын дыбыстарды парадигматикалық тұрғыдан сипаттау фонема туралы қалыптасқан ұғымға сүйенеді. Фонеманы танудың негізі, айналып келгенде, дыбыстық құрамы ұқсас сөздердің құрамындағы айырашылықты анықтап, сол айырмашылықтар арқылы сөз мағыналарының өзгеретіндігін білу болып табылады. Сөздің құрамындағы сондай жүйелі дыбыстық өзгерістерді (парагдигматикасын) айқындап, олардың тілдің морфемалық құрылымы мен лексикалық құрамына әсерін қарастыру - тарихи фонетиканың басты міндеттерінің бірі. Бұл жерде мынадай қағида еске алынады. Тілдің даму барысында, әр түрлі тарихи кезеңдер тұсында, дыбыстардың тіркесімділік сипаты мен олардың сөздің әр түрлі шенінде қолданылу заңдылықтары белгілі бір өзгерістерге ұшырап отырады. Алғашқы сатысында жалқы өзгерістер келе-келе жүйелі топ құрайды, белгілі зандылықтар жүйесіне айналады немесе белгілі бір зандылықтар жүйесінің қалыптасуына себеп болады. Қазақ тілінің дыбыстық, фонологиялық жүйесінің даму, тарихи өзгерістерін анықтап білуде сүйенерлік негіз қаңдай - дейтін сұрақ туады. Осыдан бұрын ескертілгендей, басқа да түркі тілдері сияқты қазақ тілінің дыбыстық жүйесіндегі тарихи өзгерістерді білу көне түркі тілінің бізге жеткен нұсқаларын зерттеуге құрылады. Ғылымда "Орхон-Енисей жазба ескертіштері" дейтін атпен белгілі көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі қазақ тілі құрамында негізінен сақталғанымен, дыбыстық құрамда жеке дыбыстардың қолданылуында едәуір өзгерістер болғанын көреміз. Ондай айырмашылықтар сол тілдің фонетикалық жүйесін сипаттағанда анық көрінеді. Сонымен, көне түркі тілінің фонетикалық сипаты қандай? Көне түркі тілінің нұсқалары руникалық жазу арқылы жетті. Ал руникалық жазу тілдің морфологиялық құрылымына негізделген. Сондықтан да ол жазу жеке фонеманың өзіндік сипатынан гөрі фонемаларды бір-бірінен дербестейтін айырмашылықтарды белгілеген. Дауыссыз дыбыстардың едәуір тобын екі түрлі таңба арқылы (жуан буындағы дауыссыздың таңбасы мен жіңішке буындағы дауыссыздың таңбасы бір-бірінен өзгеше берілген) белгілеу ол жазудың сондай ерекшелігінің салдары. Көне түркі тілінде 8 дауысты дыбыс болған: а,е,ы,і,о,у,ө,у. Бұлардан басқа Енисей ескерткіштерінде бірен-саран сөздерде жабық қысаң дыбысталатын е дыбысы қолданылған деп есептейді, осы ескерткішті алғаш оқып-зерттеген Дания ғалымы В.Томсен. Бұл дыбыс, ғалымның түсіндіруінше ашық дауыстысының әлдеқайда қысаң айтылатын варианты. Сонымен, көне түркі тілінде 8 дауысты дыбыс // фонема болған дейтін қорытынды өзгермей қала береді. 8 дауысты фонема мынадай топтарға жіктелген: ашық дауыстылар а, жүктеу/скачать 336,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|