Бибеков қаныш тілеужанұлы қазақ тілінің семантикасы
жүктеу/скачать 1,28 Mb.
|
БИБЕКОВ ҚАНЫШ ТІЛЕУЖАНҰЛЫ(1)
| Сөз және ұғым
Сөз эрбір жеке затты таңбаламайды. Сөз - зат жайындағы үғым мен түсінікті белгілейтін атау. Жалпылау қызметі атаудың, лексикалық мағынаның елеулі қасиеті болып табылады. Бізді қоршаған дүниедегі заттар мен қүбылыстар адам санасына, оның ойлануына сәулесін түсіріп, бейнеленеді. Олар туралы үғым пайда болады. ¥ғым - заттың немесе қүбылыстың жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып, топшыланған (жалпыланған) бейнесі. Сөз де үғым сияқты заттың қасиетін оның жалпы жэне ерекше белгілеріне меңзей отырып көрсетеді. Мысалы, цоян деген сөзді алайық, оның жалпы белгісі аң жэне кеміруші тобына жатады, ерекше белгісі үзын қүлақты, қысқа қүйрықты, жылдам жүгіреді. Осы белгілер сөздің лексикалық мағынасын белгілеуге жэне тілдік қатынаста қолданылуына негіз бола алады. ¥ғым тілде сөз арқылы айтылады, сөз мағынасында тіркеледі, бекітіледі. Сөз белгілі бір үғымдарды білдірмейді, тек үғымды белгілейді де оның бар екеніне меңзеп түрады. Егер сөз үғымды білдіреді десек, үғым мен лексикалық мағына арасына тепе-теңдік белгісін қойған болар едік. Сөздің табиғатын түсіну үшін, оның(сөздің) жалпылаушы қызметіне назар аудару қажет. Сөз жеке затты немесе қүбылысты ғана емес, сонымен бірге бір тектес заттардың тобын атайды. Мысалы, агаш, сагсіт, тас деген сөздер белгілі бір жеке заттарды атауы да мүмкін жэне осы категорияларға енетін заттардың күллісін бірдей атауы да мүмкін. Мысалы, asaui деген сөз, біз көріп түрған нақты бір азаиіты да, жалпы asaui атаулыны да білдіреді. Бүл ретте, asaui биік пе, аласа ма, қылқан жапырақты ма, жалпақ жапырақты ма - ол жағы тәптіштелмей, жалпы агаш атаулыға ортақ жалпылама қасиеттері мен белгілері қамтылып аталады. Casam, mac сөздер белгілі бір сагатты, белгілі бір тасты ғана атап қоймайды, сонымен бірге жалпы casam, жалпы тас атаулының бэрінің бірдей атауы ретінде де қызмет атқарады. Сөз затты немесе қүбылысты атайды, үғымды белгілейді, онда белгілі бір мағына(немесе мағыналар) болады. Сөздің бірдемені белгілеуі(атауы) үшін оның дыбыстардың тіркесімен берілуі, яғни материалдық жағының болуы шарт. Сөз өзінің мағынасы арқылы үғыммен тығыз байланысты болады. Сөздің мағынасы мен белгілейтін үғымы, әрине, тепе-тең емес. Мағына үғыммен бірігіп кетпейді, оның болуын аңғартады. Заттар мен қүбылыстар сезім мүшелері арқылы адам түйсігіне әсер етіп, санасына сэулесін түсіреді де, мида сарапталу барысында п қорытынды жасалады. Олардың басты белгілерінің санада қорытылып, топшыланған бейнесі - үғым пайда болады. ¥ғым адамдардың қоғамдық қатынасы арқылы сөзге мағына түрінде бекітіледі. Сөз бен оның белгілейтін үғымның арасында белгілі бір қарым-қатынас болады, бірақ бүл екеуі бір емес. Мүны жете аңғару үшін үғымнан сөзді (жэне оның мағынасын) ажырататын ерекшеліктер мен белгілерді айқындап алу қажет. Сөздің лексикалық мағынасы: біріншіден, шындық болмыспен, екіншіден біздің санамызбен, үшіншіден тілдік жүйемен, төртіншіден тілді түтынушы үлттың дүниетанымымен, бесіншіден, көңіл-күймен байланысып жатады. Сөз бен үғымның арасындағы айырмашылықтар осы аталған байланыстар негізінде туындайды. Ойлау категориясы ретінде қаралатын үғым эр түрлі халықтардың, үлттардың барлығына бірдей жалпылама ортақ болады. Ал сөз мағынасынан, керісінше, халықтық сипат, үлттық ерекшелік көрініп отырады. Әр басқа тілдегі бір тектес сөздер мағыналық мазмүны жағынан бір-біріне сәйкес келмеуі мүмкін. Осыған орай, белгілі бір тілдегі бір сөзге басқа бір тілде екі немесе бірнеше сөздің сай келу қүбылысы үшыраса береді. Мысалы, қазақ тіліндегі ак сөзі орыс тілінің белый жэне честный, невинный деген сөздеріне сай келеді. Әр басқа тілдерде сөздердің мағыналарында үғымдардың үштасып келуі түрліше болады. Белгілі бір тілдегі эрбір сөздің мағынасы сол тілдің семантикалық бүтін жүйесінің бөлшегі болып саналады. Сөздің мағынасына оның белгілі бір лексика- грамматикалық топқа (сөз табына) телінуі де әсер етуі мүмкін. Сөздің лексикалық мағынасы сол сөздің грамматикалық мағыналарымен байланыста өмір сүреді(сөз қай сөз табына қатысты болса, сол сөз табына тэн грамматикалық мағыналар оның (сөздің) лексикалық мағынасына эсер етеді. Әрбір сөз табының өзіне тэн семантикалық ерекшелігі болады жэне ол ерекшелік белгілі бір сөз табына қатысты жеке сөздердің лексика-грамматикалық мағынасынан нақтылы түрде көрінеді. Сөз мағыналары тілдің лексика-семантикалық ерекшелігімен айқындалады. Белгілі бір сөздің мағынасына онымен мәндес басқа сөздер жэне сөздің грамматикалық табиғаты мен мэтінде қолданылу ерекшеліктері әсер етеді. Осы түрғыдан қарастырғанда ғана, эрбір тілдегі сөздердің мағыналарындағы ерекшеліктерді дұрыс түсініп айқындауға болады. Қазақ тіліндегі цасцыр, түлкі, темір, asaui, алтын, күміс, жүн, киіз, тері сияқты т.б. сөздер негізінен заттық үғымды белгілейді. Мысалы, Алтын - бағалы металл дегенде заттық үғымды белгілеген. Сондай-ақ анықтауыш қызметінде келу арқылы заттың материалдық тегін, неден жасалғанын да білдіре алады. Мысалы, алтын casam, алтын жүзік, алтын цасъщ сияқты т.б. сөз тіркестерінде casam, цасыц, жүзіктің неден жасалғанын білдірген. Сөздің лексикалық мағынасында барлық тілге тэн мағына бөлшегімен бірге, кейбір сөздерде белгілі бір үлттың дүниетанымымен байланысты мағына бөлшегі болады. Мүғгдай сөздерді басқа тілге аудару үнемі мүмкін бола бермейді. Мысалы, қазақ тіліндегі барымта, айналайын, сыбага, асар, жылу(табиғи апат салдарынан шығынға үшыраған адамға көпшілік болып көмек көрсету) сияқты т.б. сөздерді басқа тілге бір сөзбен мағынасын сақтап аудара алмаймыз. Түрлі тілдердің лексикасында сөз бірнеше үғымды білдіретін атау ретінде қолданылады. Керісінше, бірнеше сөз бір үғымның атаулары ретінде жүмсалуы мүмкін. мысалы, ацылды, есті, білгір деген өзара синонимдес сөздер - эр басқа үғымды емес, бір ғана үғымды білдіретін атаулар. Ойлау категориясы ретінде қаралатын үғымда эмоциялық бояу болмайды. Ал сөз объективті шындықты ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге оған адамның алуан түрлі қатынасын, мысалы, сый- қүрметін, сүйінішін, қуануын немесе, керісінше, ренішін, қомсынуын, жек көруін жэне т.б. білдіре алады. Осыған орай, сөздің мағынасы алуан түрлі эмоциялық реңге ие болады. Мысалы, әнсымац, өлецсымац, білгішсіну деген сөздерде менсінбеу, қомсыну, жацтырмау тэрізді эмоциялық рең болса, сәулетай, цалцатай деген сөздерде тэуір көру, еркелетумен байланысты рең бар. Қандай бір сөзде болсын белгілі бір мағына болады, бірақ сөздердің барлығы бірдей үғымды білдіре бермейді. Мысалы, одағай сөздерде белгілі бір мағына болғанымен, үғымды білдіре алмайды. Өйткені одағайдың лексикалық мағына қүрылымының негізін экспрессивті-эмоционалды мағына қүрайды. Мысалы, бәрекелді, ойпырмай, әттегенай, алацай сияқты т.б. сөздер эр түрлі көңіл- күймен байланысты болады. Бәрекелді - сүйсіну, ризалық, ойпырмай - сескену, алаңдау, қауіптену, таңдану, әттегенай - өкініш, алацай - қуану сияқты сезімдермен байланысты екені белгілі. Ұғымның дара сөзбен ғана емес, сонымен бірге бірнеше сөз тіркесімен (түрақты сөз тіркесімен) белгіленуі мүмкін (мысалы, қас пен көздің арасында немесе көзді ашып-жүмзаниіа деген түрақты сөз тіркестері «лезде» деген үғымды білдіреді). Ұғымнан сөзді жэне оның мағынасын ажырататын басты ерекшеліктер - міне, осылар. Бүл ерекшеліктердің бэрін де сөздің лингвистикалық табиғатынан келіп туған ерекшеліктер деп түсінген дұрыс, Тацырып бойынша сүрацтар: Тілдік бірлік ретіндегі сөзге түсінік беріңіз ¥ғым қалай пайда болады? ¥ғым қандай бірлік? Сөздің үғымнан ерекшелігі қандай? ¥ғым шындық болмыстағы затпен, қүбылыспен қалай байланысады? Сөз шындық болмыстағы затпен, қүбылыспен қалай байланысады? Сөз бен үғымның ара қатынасы қандай? ¥ғымның лексикалық мағынаға эсері бар ма? ¥ғым мен сөздің лексикалық мағынасы бірдей деп қараған ғалымдардың пікірін талдаңыз. жүктеу/скачать 1,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|