Болат мырзалиев
жүктеу/скачать 14,41 Mb. Pdf көрінісі
|
Наука и жизнь Казахстана 4 6 2020
| НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Ұлттық-мәдени ұғымдар – кешенді бірліктер, олардың мазмұндық көлемі кең, тұрпаты мен тұл- ғасы жағынан сан түрлі. Ұлттық-мәдени ұғымдар – дүниенің, тұтас әлемнің ұлттық санадағы сәуле- сі, әлемнің ұлттық санадағы тілдік бейнесі, ұлттың әрбір мүшесінің санасында орныққан, қалыптас- қан үлгісі. Әлем осындай ұғымдар арқылы әрбір ұлт адамның санасында ассоциацияланады, ассо- циацияның шегі тұрақты да, нақты да емес, өйт- кені адам танымы үнемі қозғалыста, динамикалы күйде болатындықтан, оның шегі де, шегі туралы түсінік те әлеуметтік, ұлттық, тарихи және жекеле- ген объективтік факторларға байланысты өзгеріп отырады. Сөздік қорды ұлттық-мәдени мәндегі сөздер- мен байыту мен оның баюы үдерісі – ұлт санасы- ның баюынан; ұлттық сезімнің артуынан; әрбір ұлт өкілінің жекелеген құбылыстар туралы түсінігінің алғашында жинақталып, кейіннен жалпылануы- нан құралады. Сөйтіп барып әрбір ұлттың эстети- калық мүмкіндігінің көрсеткішіне айналады. Сонда ұлттық эстетикалық көрсеткішке айналатын тілдік бірліктердің мазмұндық жағынан баюы немесе мазмұн байлығы ұлттың мәдени ұғымымен бір- лікте, ұлттың әлемді түсініп, қабылдауына қарай қалыптасады. Ұлттық-мәдени мәндегі сөздер белгілі бір ұлт- тың табиғатпен және қоршаған әлеммен орнатқан қарым-қатынасы негізінде пайда болады, ұлттың (тілдік ұжымның) табиғат құбылыстарын, табиғат пен ақиқат дүниенің құдіретін сезінуімен тығыз байланысты болғандықтан, ұлтпен бірге, ұлттық сана негізінде өмір сүреді, өркендейді. Ұлттық са- нада жинақталған ақпараттар негізінде концепті- лердің пайда болуы ақпараттардың қордалануы- ның нәтижесі. Тіл ғасырлар бойы әр халықтың тарихи, мә- дени, әлеуметтік, экономикалық аспектілерімен, тұрмыс-салтымен тығыз байланысатын ұлттық құ- былыс. Кез-келген халықтың немесе мемлекеттің өмірінің қандай да бір ерекшеліктері міндетті түр- де сол халықтың тілінде өз айқындамасын табады. Сондықтан да тіл қандай да бір ұлттың мәдениеті- нің көрінісі деп те айтуға болады. В. фон Гумбольдт өзінің еңбегінде: «Рух және халықтың өзін танудағы барлық құбылыстардың ішінде тек тіл ғана халық рухының ең ерекше және нәзік ерекшеліктерін аша алады...» деген [Құлма- нова З., 2013, 47]. «Көркем шығарманы лексикалық толтыруда жалқы есімдер ерекше дәрежеге ие, ол автордың тілдік таңдауын ерекше жеткізеді. Көркем мәтін авторларының шығармашылық шеберліктерін онимдерді мәтін түзу заңдылығына бағындыра алуынан, олардың мәтін ішіндегі эстетикалық ма- ңыздылығын аша түсуінен, онимдерді қажетті ақ- паратты жеткізуде, әр түрлі қызметте орынды пай- далана алуынан байқаймыз. Сонымен қатар жалқы есімдерді лингвистикалық және экстралингвисти- калық факторлармен байланысты қарастыратын тілдік құрал ретінде зерттеу онимдердің ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі» [Иман- бердиева С.Қ., 2010, 11]. Белгілі бір ақынның немесе жазушының поэ- тикалық ономатикасын зерттеу оның шығармасы- ның ішкі байлығын, психологиясын айқын көруге мүмкіндік жасайды. Көркем шығармалардағы ке- йіпкер есімдері ғылыми мәтіндегі атауларға қа- рағанда ерекше мазмұндық қызметке ие болады. Оларды талдау, қандай да бір заңдылықтарын анықтау, жалқы есімдерді қолданудағы мағына- лық бағыттылығын анықтау – көркем шығарма- ның эстетикалық қызметін анықтаудағы қадам бо- лып табылады. Мәтіннің құрамы, ондағы онимдердің қолда- нысы мен мәтін ішіндегі байланысы жанр заңды- лығы мен жазушының көркемдеу тәсіліне, әдеби шығарма түріне, мәтіннің сюжеттік-тақырыптық мазмұнына сәйкестігімен, жалқы есімнің эстети- калық мәніне тікелей байланысты болады. Осы арқалы әр жазушының өз «ономастикалық әлемі» пайда болады және де ол басқа да тілдік құралдар сияқты жазушының көркем идеясын білдіреді. «Ал бұл «ономастикалық әлем» органикалық түрде көркем шығарманың ішкі әлеміне кіреді, оның бір- ліктері болмысты суреттеу үшін қызмет атқарады және бір-бірімен жүйелі түрде байланысып, көр- кем шығарма кезеңі мен кеңістігінде өмір сүреді», – дейді Д.С.Лихачев [Гумбольдт В., 1984, 121]. Ал, А.А.Залевскаяның айтуы бойынша «Көпте- ген басылымдарда жарық көрген пікірлерді реттеу арқала «әмбебап» және «жаһандық» сананың, тіл- дік сананың, сонымен қатар белгі сана, когнитивті сана, метатілдік сана, тілден тыс сананың болаты- нын ескерту керектігі анықталады», – деген пікірді айтады [Лихачев Д.С., 1968, 82]. 169 ҚАЗА ҚСТАННЫ Ң ҒЫЛЫМЫ МЕН Ө М ІР І • НАУКА И ЖИЗНЬ КАЗАХСТАНА • SCIENCE AND LIFE OF KA ZAKHST AN Белгілі ғалым О.А.Сұлтаньяевтың айтуы бойын- ша «қазақ топонимдері мен микротопонимдерінің басым бөлігі төл қазақ тілінің негізінде беріледі, сондықтан да олар қазақ ұлтының өкілдерімен же- ңіл қабылданылады. Бірақ, әрбір атау номинатив- тік функциясынан басқа да функцияларға ие. Олар әртүрлі қоғамдық қатынастарды, оқиға атаулары мен фактілерді көрсетеді...» [Залевская А.А., 1999, 66] «Жалқы есімдерді зерттеу тек ғылыми тұрғы- дан ғана емес, сонымен бірге практикалық тұрғы- дан да қызығушылық тудырады, себебі кез-келген ұлттық тілді (ана немесе шет тілін) меңгеруде жал- қы есімдерді білудің маңызы зор», – деп көрсетеді С.Иманбердиева [Султаньяев О.А., 1998, 282]. «Тіл – сарқылмас қазына» деген халық тағылы- мы бар. Бірақ, сонымен бірге ол – жанды құбылыс. Ол халықпен бірге дамып, елдің күнделікті қарым- қатынас ісінде, қызметтік қажеттілігне қарай жаңа сапа иеленіп, толығып, байып отырмақ. Мемле- кеттік дәрежеде көтерілген тілдің де даму бағдары осы деңгейде жүзеге асуы мүмкін [Халмұрзаева Ж., 2013, 10]. Халық пен мемлекеттің даму тарихында орын алған өзгерістер әр кезеңнің жазушыларының шығармаларында көрініс тауып отырады. Осыларға сүйене отырып, біз ономастикалық кеңістіктің зерттелуі аумақтық, мемлекеттік, ұлт- тық тұрғыдан қарастырғанда да маңыздылығын байқаймыз. Өйткені ел мен жер-су атаулары ел- дігіміздің көрінісін, бет-бейнесін көрсететін қо- ғамдық мән-маңызға ие екендігі белгілі. Ал осы атаулардың қазақ жазушыларының шығармала- рында қолданылуы егеменді еліміздің кешегісі мен бүгінінің, өткені мен болашағының, ұлты мен ұлы- сының айнасы болып табылады. Тілдік мағына көп сипатты, күрделі құбылыс- тардың қатарына жатады. Тілдің құрылымдық элементтерінің (фонетика, грамматика, лексика) әрқайсысының өз атқаратын қызметтеріне сәйкес өзіндік мағыналары болады. Тілдік мағыналардың басты түрлері – лексикалық және грамматикалық мағына дейтін болсақ, лексикалық мағына негізі- нен сөз және тұрақты сөз тіркестерінің мағынала- рымен байланысты айтылады. Сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз дыбыстық кешеннің ақиқат өмірдегі құбылыстардың бірімен белгілі бір тілде сөйлеуші ұжым арқылы белгіленген байланысы болып саналады [Е.М. Галкина-Федорук, 1954, 47]. Тілдің үш аспектісі – дыбыстық құрамы, лекси- калық және грамматикалық құралдары десек, со- ның ішінде лексикалық құралдарды -сөздер мен тұрақты сөз тіркестері (мұндай тұрақты сөз тір- кесінің құрамындағы сөздер бірігіп бір мағынаны аңғартады, мысалы, «жүрек жұтқан» – батыр; «қас қағымда» – лезде, тез; т.б.) құрайтыны, яғни оның ең негізгі буыны сөз екені белгілі. Сөздің негізгі ма- ғынасы және туынды, яғни сөздің семантикалық дамуы барысында кейін пайда болған мағынасы болатынын атап өту керек. Туынды мағыналар троптық механизм арқылы, яғни тілде бұрыннан бар сөздерді жаңа, ауыспалы мағынада қолдану әдісімен жасалады, соның нәтижесінде көп мағы- налы сөздер пайда болады. Қазақ тілтану ғылымында көп мағыналы сөз- дердің жасалу мәселесі біршама зерттелген мә- селелердің қатарына жатады. Р.Садықбеков көп мағыналы сөздер метафоралық, метонимиялық және функционалдық жолдармен жасалатынын атап көрсетті [Р. Садыкбеков, 1972, 2]. Бұл тәсілдерді Р.Барлыбаев сөз мағынасының кеңею тәсілдері деп атаса, Ш. Мұхамеджанов оларға ауыспалы мағына жасау деген түсінікті қол- данды. Ә. Болғанбаев көп мағыналы сөздердің жа- салуының метафора, метонимия, синекдоха, каль- ка сияқты әдістерін атайды. Тіл-тілде бір мағыналы сөзден гөрі көп мағыналы сөздер әлдеқайда көп болады. «Асылында, тілдің лексикалық байлығы ондағы сөздердің санының молдығымен ғана өл- шенбейді (бұл да, әрине, маңызды), сонымен бірге ондағы сөздердің мағыналық аясының кеңдігі, әр түрлі ауыспалы, бейнелі мағыналарда қолданылу мүмкіндігінің молдығымен де өлшенеді. Түрлі тіл- дердегі полисемантизмді сөздер осындай қасиет- терге ие сөздер ретінде қаралады», – [Аханов К., 1993, 240] деп жазды К.Аханов. Бір сөйлемнің ішінде едәуір кең мағыналық кеңістікті, тілдік бірліктердің әрқилы әлеуеттерін барынша пайдалануды аңғарамыз (Бірінші қолда- ныстағы «дүние» сөзі «әлем», «қоғам», «әлеумет» дегенді білдіреді; ал екінші қолданыстағы «дүние» сөзі «мал-мүлік», «байлық» деген мағынаға ие). Сөздің мазмұны, мән-мағынасы туралы сөз болған кездері «мән» және «мағына» терминде- рі қолданылады, сондықтан олардың нені аңғар- татынын, айырмашылықтар мен ұқсастықтары қандай екенін нақтылап алу қажет. А.АУфимцева жүктеу/скачать 14,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|