Болат мырзалиев

170
ҚАЗА
ҚСТАННЫ
Ң
 ҒЫЛЫМЫ
 МЕН
 Ө
М
ІР
І •
 НАУКА
 И
 ЖИЗНЬ
 КАЗАХСТАНА
 • 
SCIENCE
 AND
 LIFE
 OF
 KA
ZAKHST
AN
Сонымен  «мағынаны»  сөзге  (тілдік  бірлікке, 
таңбаға) әу бастан тән бастапқы «ұғымы», қасиеті, 
ал «мәнді» сөздің (тілдік бірліктің, таңбаның) негі-
зінен сөз қолданыста, контексте туындайтын «тү-
сінігі»  деуге  болады.  Ш.Жалмаханов  бұл  жөнінде 
былай  деп  жазады:  «Қазақ  тілі  білімінде  фразео-
логиялық шартты, мағыналық және қолданыстық 
реңк  (І.Кеңесбаев),  контекстік  мағына  (Р.Барлы-
баев)  және  стильдік  көп  мәнділік  (Н.Сауранбаев) 
деген  түрлі  терминдермен  аталып  жүрген  құбы-
лысты отандық тіл білімінде қалыптасқан дәстүрге 
сүйенен отырып, мән (смысл) ... деген терминмен 
атаған жөн» [Жалмаханов Ш., 2002, 15]. 
Тілдік  бірліктердің  мағыналарын  семантика-
лық  екіұштылықтар  тұрғысынан  қарағанда  моно 
және  полисемалы  мағыналар  мәселесіне  назар 
аудару  керек.  Айталық,  терминдер  қатаң  түрде 
бір мағыналы болуы тиіс. Ресми іс қағаздарында, 
ғылыми-техникалық  әдебиетте,  заң  мәтіндерінде 
екіұшты  не  көп  мағыналылықты  барынша  бол-
дырмау  қажет.  Дегенмен,  мұндай  мәтіндерде  де 
амалсыз болса да екіұштылықтар кездесіп қалады. 
Айталық, «Болат Сабырбай 1973 жылы туды» де-
ген сөйлемде сөзсіз екіұштылық бар, яғни алғаш 
қарағанда Болаттың өзі бала туған секілді болып 
көрінеді. 
Тілдік бірліктердің мағыналары диффузды бо-
латындықтан,  кейбір  мағыналардың  көмескі,  аса 
айқын  еместігінен,  олар  бір-бірінен  нақты  ажы-
ратыла  бермейтіндіктен  және  өзара  ұласып  жа-
татындықтан, әрі сан қабатты көп болатындықтан 
алғашқы  қарағаннан-ақ  мәтіндегі  екіұштылықты 
немесе жасырын, астарлы мағыналарды тану, бай-
қау қиын болатын кездері де жиі кездеседі. Көбіне 
мәтіндегі  тілдік  бірліктердегі  кездесетін  екіұшты-
лық жасырын көп мағыналылыққа ұласып, өзара 
бірігіп жатады. Астыртын немесе жасырын мағы-
налардың семантикалық екіұшты мағынадан бас-
ты  айырмашылығы  ол  екіұштылыққа  қарағанда 
кең аумақтылығымен, көп түрлілігімен, әрқилылы-
ғымен ерекшеленеді. 
Л.А.Исаева  былай  деп  жазады:  «Тілдік  (ретті) 
мағыналарға және мәтінді құрайтын қатынастар-
ға қатыспайтын, бірақ бірліктердің мәтіндегі түр-
лік  өзгерулерінің,  олардың  мүмкін  болған  бірне-
ше мағыналарының бір мезетте жүзеге асуының 
(актуалденуінің),  сондай-ақ  тілдік  таңбаның  «мә-
тіннен» тыс қосымша мәндерінің мәтінде актуал-
денуінің салдары болған мағыналар жасырын ма-
ғыналар деп есептеледі» [Жалмаханов Ш., 2002, 8]. 
Жасырын мағыналарға берілген бұл анықтама-
да екіұшты мағына мен жасырын мағынаның та-
биғатының, пайда болу көзінің бір екендігі, бірақ 
жасырын  мағынаның  екіұштыға  қарағанда  кеңі-
рек, көп түрлі, көп қабатты болатындығы нақты-
ланып тұр. Жасырын мағыналардың төмендегідей 
түрлерін бөліп көрсетуге болады:
а) таза лингвистикалық (бұлар тілдік бірліктер-
дің  мәтіннің  шеңберіндегі  өзара  күрделі  қарым-
қатынастарынан туындайды);
ә) лингвистикалық емес (бұлар тілден тыс фак-
торлардың  –  хабарлаушы  мен  қабылдаушының 
«вертикалді контексінің», «фондық білімінің» әсе-
рінен туындайды);
б) табиғаты жағынан тілдік емес жасырын ма-
ғыналар  (олардың  пайда  болуында  пресуппози-
тивтік – экзистенциалдық, логикалық элементтер 
басты рөл ойнайды). 
Көркем  шығарманың  жасырын,  астарлы  ма-
ғыналары неғұрлым көп, бай болған сайын оның 
құндылығы да өсе түседі. Семантикалық екіұшты-
лық осындай жасырын көп мағыналылықтың құ-
рамдас бір бөлігі ретінде көрініс табуы да мүмкін. 
Төмендегі мысалды саралап көрейік:
«Құдықтың түстігі тырбық тікенек бұталы 
қатқыл, терістігі біраз жерге дейін ұры жырала-
нып барып құздата құлайтын аңғар сай. Жаңа 
сол аңғар сайдың қалтарыс-қалтарысын тінтіп 
жүріп, қолқат түбінен өрге тырмысқан жіңішке 
соқпақ көріп еді, осы құдықтан шығарды. Сай-

жүктеу/скачать 14,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: