Болат мырзалиев
дың ұры мен бөріні қапы қалдырмас
жүктеу/скачать 14,41 Mb. Pdf көрінісі
|
Наука и жизнь Казахстана 4 6 2020
| дың ұры мен бөріні қапы қалдырмас қат-қа-
баты мол сияқты» (К.Ә.386) Аңғарымпаз оқырман бұл мәтіннен автордың өзі жоспарламаған бірнеше мән-мағыналарды байқар еді. Біріншіден, аңғар сайдың құламайты- ны белгілі (әдетте тал-терек, үй, адам сияқты тіке- йіп тұрғандар ғана құлайды, сай құлай алмайды), екіншіден, соқпақ құдықтан шығара алмайды, ол жолаушының қолынан жетелеп жүретін тіршілік иесі емес, үшіншіден, қат-қабаты мол сай ұры мен бөріні қапы қалдырмайды, керісінше олардың өз қара ниеттерін іске асыруына көмектеседі. Осыған орай бұл мәтінде автор қате сөзқолданыстарын жасап отыр ма деген сұрақ туындайды. Әрине, шала логикалық қорытындыларға жүгінсек солай да көрінуі мүмкін. Бірақ, бұл жерде автордың қателесіп отырма- ғаны, керісінше қазақ тілінің қабілет, күш-қуатын толық пайдаланып отырғаны анық. Сайды құла- ды деу немесе соқпақты жанды мақұлыққа ұқсату (тауға өрмеледі, жыландай ирелеңдеді т.б.) қазақ сөз дәстүрінде (ауызекі тілде де, жазбаша да) бар нәрсе. Себебі, қазақ тілі ассоциацияларға бай, те- рең, қуатты тіл. Солай болғанымен де, автордың жеткізбекші мағынасына ілесіп отыратын мәтіндегі тілдік бірлік- тердің түрлі мағыналарының жүзеге асуынан (ак- туалденуінен) туындаған қосынды мән-мағыналар жойылмай, аңғарылып тұрады. Бірақ ол сөйлемді түсінуді ауырлатып, оқырманды шатастырмайды, керісінше мәтіннің мағыналық тереңдігін ұлғайта, байыта түседі. Осылайша, қазақ тілінің ерекшелік- теріне сәйкес астарлы мағыналар, семантикалық екіұштылықтар көркемдік-стилистикалық міндет- терді атқаруда үлкен рөл ойнайды. Тіл – адам қатынасының, ойлаудың, мәдениет- тің аса маңызды құралы болып табылады. Қарым- қатынасқа түскен сайын бұл құралдың икемділігі артып, шыңдала береді. Бірақ тілдің мұндай қа- сиеті оның қызмет етуіне, жетілуі мен дамуына айрықша көңіл бөліп, шынайы қамқорлыққа алып отырудың барысында жандана түседі. Әдеби тілдің ауызша және жазбаша түрін қа- тар дамытып, оның қоғам өміріндегі қызметінің өрістей түсуіне мүмкіндік жасау, түрлі ауытқулар- дан арылтып отыру, небір күрделі ойдың әрқилы 171 ҚАЗА ҚСТАННЫ Ң ҒЫЛЫМЫ МЕН Ө М ІР І • НАУКА И ЖИЗНЬ КАЗАХСТАНА • SCIENCE AND LIFE OF KA ZAKHST AN нәзік айырымдарын тіл арқылы дәл, анық жеткізе білуге көпшілікті тәрбиелеу тіл мәдениеті деген ұғымды білдіреді. Тіл мәдениеті мен сөз мәдениеті деген терминдердің мәнін ажырата алмай, кей- де екі категориялық білімдер жүйесін бір ұғымда жұмсайтын кездеріміз көп. Бұл терминдер өзара мағыналас болғанмен, бір-бірінен айырмашылы- ғы да бар. Тіл мәдениетінің ұғымы кең. Ол көбіне қарым-қатынас құралы болып саналатын, тілді жетілдіре беру, ұштай түсумен қатар, сөз шебер- лігі, сөйлеудегі әдептілік тәрізділерді де қамтиды. Ал сөз мәдениеті қарым-қатынас құралын қалай игеріп, өмірде қалай пайдаланып жүрміз, оның әр- түрлі амал-тәсілдерін дұрыс, дәл, тиімді қолданып, мазмұнды, әсерлі етіп жұмсай алдық па, деген мәселерді қамтиды. Сонымен сөз мәдениеті ал- дымен әдеби тілдің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, орфоэпиялық нормаларын мең- геру, сонымен бірге бейнелеуіш, көріктеуіш амал- тәсілдерді қарым-қатынас жасаудың мақсаты мен мазмұнына сай етіп қолдана білу дегенді білдіреді. Дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білуге дағдыланған, әдеби тіл нормасына төселген адамның сөйлеген сөзі де, жазғаны да еш мінсіз, жатық шығып жата- ды. Тіл амалдарын дұрыс қолданып, әдеби тіл нор- масын сақтап, одан жөнсіз ауытқымауды сөз жат- тықтығы деп түсінуге болады. Тіл амал-тәсілдерін дұрыс жұмсауға, сөз жаттықтығына ғана қанағат етіп қою жеткіліксіз. Сөйлеушінің сөзі әдеби тілдің нормасына сай, дұрыс жұмсалуы, және «тілге же- ңіл, жүрекке жылы тиетіндей», ой мен сезімді дәл жеткізе алатындай әсерлі болуы да қажет [Уәлиев Н., 1984, 25]. жүктеу/скачать 14,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|