Дәріс микробиология ғылымының тарихы және даму кезеңдері

Кейіннен  фагтардың  телімділігі  анықталынып,  бұл  оларды  жұқпалы  ауруларды  балау, 

емдеу және сақтантандыру мақсатында пайдалануға мүмкіндік берді.  

Эшерихия,  сальмонелла,  стафилококтар  мен  стрептококтар,  микобактериялар, 

листерия, коринобактерия және т.б. бактериофагтардың қожайындары бола алады. 

Фагтарды вирустар сияқты электрондық микроскоптың көмегімен көре аламыз. Көру 

аймағында  олар  спермаға  өте  ұқсас.  Бұндай  пішін  Т-фагтарға  тән  болып  табылады.  Т2 

фагының  овалды басы және өсіндісі (құйрығы) бар. Басы нуклеин қышқылы (ДНК) бар 

протеиндік қабықпен  қоршалған.  Өсінді  -  протеиндік  жамылғысы  бар  жиырылғыш  қуыс 

түтікше. Өсіндінің бір жақ шетінде алты тісшелі базалдық пластинка орналасқан, олардан 

өз кезегінде ұзындықтары 150 нм дейін фибриллалар (жіпшелер) тарайды. Фагтың өлшемі 

(басы  өсіндісімен  қоса)  200  нм-ге  жетеді.  Фагтардың  арасындағы  және  олардың  басқа 

микроорганизмдермен  қарым-қатынастары  паразитизм  немесе  комменсализм  түрінде 

байқалады. 

Химиялық  жағынан  фагтар  нуклеин  қышқылынан  және  аздаған  протеиндерден 

тұрады.  Протеиндер  құрамына  спермин,  путресцин,  аспарагин  және  глутамин 

қышқылдарынан  тұратын  қышқылдарда  еритін  полипептид,  лизин  мен  қышқылда 

ерімейтін протеин кіреді. 

Фагтардың  антигендік  құрылымы  организмге  немесе  лимфоидтық  жасуша 

культурасына 

енгізгенде 

антидене 

түзетін 

биополимерлерден 

(протеиндер, 

полисахаридтер, нуклеин қышқылдары) тұрады. Құрамында кем дегенде төрт антиген бар. 

Фагтардың иммунологиялық белсенділігі өздері зақымдайтын микробтың протеиніне 

ешқандай  ұқсастығы  жоқ  арнайы  протеиндерімен  қамтамасыз  етіледі.  Антифагтық 

иммунды  сарысулар  көмегімен  бейтараптандыру  реакциясында  фагтың  түрлерін 

ажыратуға болады.  

Фагтардың  бактерия  жасушаларымен  өзара  әрекеттесуі  төмендегі  шарттармен 

анықталынады: 

-фаг беркітіле алатын рецептордың болуы; 

-жасуша  қабырғасы  мен  цитоплазмада  нуклеин  қышқылының  енуіне  мүмкіндік 

беретін ферменттің болуы; 

-жасушада  фагтың  құрамдас  бөліктерінің  синтезделуін  және  фаг  бөлшегінің 

(вирионның)  түзілуін  қамтамасыз  ететін  ферменттердің,  материалдар  мен  қуат 

қорларының болуы. Осыларға байланысты фаг пен жасуша арасындағы өзара әрекеттесу 

продуктивтік  инфекция  немесе  лизогения  түрінде  өтеді.  Әрекеттесу  түріне  қарай 

вирулентті  және  орташа  фагтар  белгілі.  Вирулентті  фагтар  бактерияның  жасушасына 

енгенде көбейеді және лизис тудырады, ал орташа фагтар лизогения жағдайында қалады. 

Телімділік

 

дәрежелеріне  қарай  фагтар  үш  топқа  бөлінеді:  полифагтар  –  туыстас 

бактерияларды  лизиске  ұшыратады,  монофагтар  –  бір  түрдің  бактерияларын  лизиске 

ұшыратады,  фаговарлар  –  бір  түрге  жататын  бактериялардың  белгілі  бір  варианттарын 

ғана лизиске ұшырата алады.  

Фагтардың  бактерия  жасушамен  өзара  әрекеттесуі  бір-бірімен  кезектесе  ауысатын 

бірнеше кезеңнен тұрады. 

Бірінші  кезең  –  фагтың  адсорбциялануы  және  оған  телімді  рецепторлық  бөліктері 

(протеиндік,  липидтік)  бар  бактерия  жасушасына,  жасуша  қабырғасына  бекітілуі.  Фаг 

оларды өздерінің өсінділерінің шеткі жіпшелерімен таниды және оларға бекітіледі. 

Екінші кезең – адсорбцияланған ДНҚ-фаг бактерия жасушасының ішіне енеді. 

Үшінші  кезең  –  фагтық  ДНК  биосинтезіне  қатысатын  нуклеин  қышқылының  (РНК) 

және  капсид  протеиндерінің  синтезделінуі.  Латенттік  (жасырын)  кезең  15  минутқа 

созылады. 

Төртінші кезең – фаг морфогенезі. Бұл процесте фагтық нуклеин қышқылы фагтық 

капсидінің бос жерін толтырады, нәтижесінде вирион түзіледі. 

Бесінші  кезең  –  фагтың  жасушадан  шығуы.  Бұл  кезең  зақымданған  жасушаны 

фагтың  көбеюі  нәтижесінде  жинақталынатын  лизоцимнің  көмегімен  лизиске  ұшырату 

арқылы жүзеге асырылады. Шыққан вириондар бұған дейін зақымданбаған жасушаларға 

еніп, процесс бірнеше рет қайталанады.  

Ұстамды  фаг  микробтық  жасушамен  жанасқанда,  соңғысы  лизиске  ұшырамайды 

және  бактериофагсақтағыш  боп  қалады.  Бұл  құбылыс  лизогения,  ал  осындай  қасиеттері 

бар бактериалдық культуралар лизогендік деп аталады.  

Фагтың бір ғана түрін түзетін бактериалдық өсінді – монолизогендік, ал бірнеше фаг 

түзетіндер  –  полилизогендік  болып  табылады.  Қожайын-жасушаны  лизогендейтін  фаг  - 

ұстамды  фаг  деп  аталады.  Лизогения  кезінде  бактерия  профаг  жағдайында  болып, 

бактериалдық  жасуша  өлмейді.  Профаг  –  бактерия  хромосомасымен  біріккен  вирус 

геномы.  Профагтың  вирулентті  фагтың  геномынан  айырмашылығы  –  оның  бактерияның 

ДНК бөлшегі ретінде өндіріліп, онымен бір уақытта репликациялануында. 

Бактерия  өсінділері  қасиеттерінің  фаг  әсерінен  өзгеруі  конверсия  деп  аталады.  Бұл 

жағдайда  лизогенді  бактериялар  токсиндер  өндіру,  бактерияның  морфологиясын  немесе 

антигендік қасиеттерін өзгерту қабілетіне ие болады. 

Фагтық  конверсия  Е  тобына  жататын  сальмонелла  штамдарының  соматикалық 

антигендер түзуі барысында жақсы зерттелінген (В.Я. Ганюшкин, 1988). 

Өздерінің  әсерлерінің  жоғары  телімділігіне  байланысты  фагтар  ветеринарияда 

кеңінен  пайдаланылады.  Оларды  көптеген  жұқпалы  аурулардан  (іріңді  және  анаэробтық 

инфекциялар,  төлдердің  сальмонеллезі  мен  колибактериозы,  балапандардың  пуллорозы 

және т.б.) емдеу және сақтандыру мақсатында қолданады.   

Микробиология  тәжірибесінде  бактериофагтар  бактерия  өсінділерін  (сібір 

жарасының,  стафилококтық,  қызылша  тілмесінің,  сальмонеллездік,  колибактериоздық 

және  т.б.)  ажырату  үшін  падаланылады.  Фагтың  көмегімен  фаг  титрінің  өсуі  реакциясы 

арқылы қоршаған орта нысандарындағы (су, азық түлік өнімдері, жануарлардан бөлінетін 

заттар және басқа да субстраттар) патогендік бактерияларды анықтауға болады. 

Биологиялық өндіріс сұйық күйінде бұзаудың сальмонеллезі мен колибактериозына 

қарсы  коли-гартнер  фаг,  сібір  жарасына  қарсы  бактериофаг,  гамма-фаг,  ВИЭВ  фагын 

дайындайды. 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: