Экология и естественные науки

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 3 (26), 2012 
~ 
158
 ~ 
 
Основными элементами педагогической системы являются: 
- обучающие - администрация и преподавательский состав; 
- обучающиеся - студенты вуза; 
- 
цель 
подготовки 
специалиста 
и 
требования 
к 
уровню 
его 
подготовленности; 
-  содержание  образования,  как  определенное  количество  задач  обучения, 
воспитания и развития будущего специалиста; 
-  принципы,  формы,  методы  и  средства  обучения  и  воспитания  студентов, 
контроля и оценки их знаний. 
Педагоги  –  субъекты  системы,  в  функции  которых  входит  планирование, 
организация,  ведение,  контроль,  оценка  учебной,  методической,  научной  и 
воспитательной 
работы 
и 
обеспечение 
образовательного 
процесса. 
Ответственность,  обязанности  и  права  должностных  лиц  руководящего  и 
преподавательского  состава  определяются  действующим  законодательством 
Республики  Казахстан,  приказами  министра  Образования  и  науки  РК  и 
нормативными 
документами, 
утверждаемыми 
ректором 
вуза. 
Уровень 
профессионализма 
педагогов 
является 
решающим 
условием 
качества 
и 
эффективности  образовательного  процесса  и  соответственно  результативности 
педагогической системы. 
Цель подготовки специалиста и требования к уровню его подготовленности 
определяют  основные  количественные  и  качественные  показатели  и  критерии,  в 
соответствии с которыми должен  быть организован образовательный процесс и по 
которым  должны  оцениваться  его  результаты.  Указанный  элемент  педагогической 
системы является системообразующим и предопределяет содержание образования, 
задачи, формы, методы  и  средства  учебной,  методической и  научной  работы  вуза, 
деканата и преподавателя. 
Содержание 
образования 
составляет 
основу 
профессиональных 
образовательных  программ,  в  соответствии  с  которыми  формируются  задачи 
учебной,  методической  и  научной  работы  вуза,  деканата,  определяется  логика  и 
взаимосвязи  учебных  дисциплин,  выбираются  формы  и  средства  учебной 
деятельности.  При  этом  содержание  образования  для  студентов  определяется  в 
соответствии  с  квалификационными  требованиями.  Содержание  должно  быть 
построено  так,  чтобы  оно  отражало  достигнутый  уровень  науки  в  данной  области 
деятельности  и  служило  основой  теоретической,  практической  и  психологической 
подготовки молодежи к будущей профессиональной деятельности. 
Принципы,  формы,  методы,  средства  обучения  и  воспитания  слушателей, 
контроля,  оценки  их  успеваемости  и  подготовленности  образуют  "инструмент" 
технологии  подготовки  специалиста  конкретного  профиля,  специальности,  а  в 
единстве с формами и методами деятельности руководящего и преподавательского 
состава  по  планированию  и  организации  образовательного  процесса  – 
педагогическую технологию. 
Всю  совокупность  принципов  создания  педагогических  систем  можно 
условно (по признаку вида деятельности) разделить на три группы. 
Первая  группа  объединяет  принципы  организаторской  деятельности 
руководящего,  преподавательского,  научного  и  административного  состава  вуза, 
реализация  которых  приводит  к  созданию  определенной  целевой  системы 
подготовки специалиста заданного профиля, специальности.  
К основными принципами относятся: 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 3 (26), 2012 
~ 
159
 ~ 
 
-  принцип  диагностичности  цели  подготовки  (зачем  учить),  содержания 
образования  (чему  учить),  уровня  подготовленности  выпускника  вуза  (какой 
уровень квалификации обеспечить) и организации обучения (как учить); 
-  принцип  соответствия  квалификационных  требований  к  уровню 
подготовленности  выпускника  вуза,  цели  подготовки,  содержанию  образования  и 
возможностям по обеспечению образовательного процесса; 
-  принцип  главного  звена  и  достаточного  в  планировании  и  организации 
образовательного процесса; 
- принцип перспективности в планировании подготовки специалиста; 
- 
принцип 
оптимальности 
логики 
и 
междисциплинарных 
связей 
образовательного процесса. 
Вторая  группа  принципов  предопределяет  ведение  образовательного 
процесса,  то  есть,  собственно  принципы  обучения,  которые  определяют 
функционирование целевой педагогической системы подготовки специалиста. К ним 
относятся: 
- принцип научности, профессионализма и фундаментальности в подготовке 
специалиста; 
- принцип активности, самостоятельности и сознательности в обучении; 
- принцип систематичности, последовательности и наглядности в обучении; 
- прочность в овладении знаниями, навыками и умениями специальности; 
Третья  группа  принципов  охватывает  деятельность  руководящего  и 
преподавательского  состава  по  непосредственному  руководству  образовательным 
процессом  в  целом  и  его  главными  частями  -  учебной,  методической,  научной  и 
воспитательной работой. 
К ним можно отнести: 
-  принцип  адресности  и  диагностичности  задач  учебной,  методической, 
научной и воспитательной работы вуза, деканата, преподавателя; 
- принцип рациональности в обеспечении образовательного процесса; 
-  принцип  оперативности  в  принятии  решений  и  их  выполнении  по 
регулированию (корректированию) образовательного процесса. 
На практике реализация указанных принципов приводит к стройной системе 
управления  вузом  и  к  стабильности  в  организации  учебной  деятельности,  к 
требуемой результативности процесса подготовки специалиста. 
Рассмотренные 
принципы 
взаимосвязаны, 
взаимообусловлены 
и 
предполагают  определенные  формы,  методы  и  средства  деятельности  по 
организации  и  ведению  образовательного  процесса,  то  есть  педагогическую 
технологию. 
Структурно 
педагогическая 
технология 
как 
процесс 
деятельности 
руководящего,  преподавательского  и  административного  состава  вуза,  деканата 
включает  технологию  проектирования  образовательного  процесса  (порядок 
подготовки  и  проведения  учебных  занятий,  контроля  и  оценки  успеваемости 
студентов,  контроля  и  оценки  качества  занятий,  других  мероприятий  учебной, 
методической, научной и воспитательной работы). 
Предметным 
выражением 
единства 
технологии 
проектирования 
образовательного процесса и технологии обучения является структурно-логическая 
схема  подготовки  специалиста  и  соответствующая  ей  система  видов  учебных 
занятий.  Такая  технология  реализует  логику  подготовки  специалиста  и 
оптимизирует междисциплинарные связи учебных дисциплин как по времени, так и 
по виду и месту проведения занятий. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 3 (26), 2012 
~ 
160
 ~ 
 
Педагогическая технология  в педагогической  системе  отражает  структуру и 
динамику учебной деятельности и ее результаты.  
Рассмотренный  подход  к  формированию  целевых  установок  учебных 
дисциплин и квалификационных требований позволяет преподавательскому составу 
дифференцированно  подходить  к определению целей  учебных  занятий  (учебных  и 
воспитательных),  а  руководящему  составу  максимально  объективизировать  оценку 
хода  и  результатов  обучения,  прогнозировать  уровень  подготовленности 
выпускника, и при необходимости, корректировать образовательный процесс. 
Системное 
применение 
рассмотренных 
методов 
и 
особенностей 
педагогических систем позволяет спроектировать процесс учебной деятельности на 
основе  диагностических  и  реально  достигаемых  целей  подготовки  специалиста, 
оптимизировать  содержание  образования  и  соответствующую  ему  систему  видов 
учебных  занятий.  Это  позволяет  успешно  решить  задачи  обучения,  воспитания  и 
развития будущего специалиста - профессионала. 
 
Список литературы 
 
1.  Беспалько  В.П.,  Татур  Ю.Г.  Системно  методическое  обеспечение  учебно-
воспитательного  процесса  подготовки  специалиста.  М.:  "Высшая  школа", 
1989. – 150 с. 
2.  Гузеев  В.В.  Образовательная  технология:  от  приема  до  философии.  М.: 
Сентябрь, 1996. – 180 с. 
3.  Селевко  Г.К.,  Басов  А.В.  Новое  педагогическое  мышление:  педагогический 
поиск и экспериментирование. Ярославль, 1991. – 186 с.  
4.  Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. М.: 1998. – 163 с. 
5.  Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических 
поисках. Н.: 1994.  – 115 с. 
 
Түйіндеме 
  
Мақала мамандарды дайындауда диагностикалық және шынайы қол жетімді 
мақсаттар негізінде оқу жұмысын жобалау процесін баяндайды. 
 
Summary  
  
This  scientific  article  describes  the  process  of  projecting  of  studying  activity  on 
the  basis  of  diagnosis  and  real  achieved  aims  to  preparing  specialists,  optimizing  the 
context of education and appropriate to the kind of systems of studies. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 3 (26), 2012 
~ 
161
 ~ 
 
ӘОЖ   37.032 
 
Л.Қ.Сатханбаева
1
,Ж.Ы.Cардарова
2
 
 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті 
 
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АУЫЗША СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ  
 
 
Аңдатпа 
Мақала  бастауыш  сынып  оқушыларының  ауызша  сөйлеу  дағдыларын 
қалыптастырудың  арналған.  Осыған  сәйкес    оны  қалыптастырып,  дамытудың  
лингвистикалық негіздері жан-жақты талданып, ашылған.  
 
Кілт сөздері: ауызша сөйлеу, тілдік қатынас. 
 
Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру деп -оқушылардың 
сөздерді дәл қолдана білуге, өз ойларын, пікірлерін екінші біреуге жеке сөйлемдер 
арқылы,  логикалық,  композициялық  тұтастығын  сақтай  отырып,  жүйелі  түрде 
әңгімелеу  арқылы  ауызша  дұрыс  білдіруге  яғни  «нәрсенің  жай-күйін»  түрін,  түсін, 
ісін, сөзбен келістіріп айтып беруге үйрету жұмысын айтамыз.  
Бастауыш  мектепте    ауызша  сөйлеу  дағдысын  қалыптастыру  жұмысы 
төмендегідей мақсаттарды көздейді: 
1. 
Оқушылардың 
бақылағыштық, 
ойлау 
қабілеттері 
мен 
тілін, 
дүниетанымын  дамыту,  әр  нәрсені  салыстыра  талдап,  жинақтап,  жалпылап, 
нақтылап, салыстыру негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге үйрету.  
2. 
Оқушыларға қазақ тілінің қалыптасқан нормасына сай, өз сезімін, ойын 
дұрыс айтып, жазып бере алатындай дағдылар беру.  
3. 
Оқушыларды  сөз  мағыналарын  орынды  қолдануға,  ойын  анық  та 
түсінікті  жеткізуге  үйрету.  Яғни,  тілдік  қатынас  дұрыс  сөйлеуге  үйрету.  Сөйлеу  - 
әрекет,  адамның  әрекеті,  яғни  қарым-қатынас  жасау  үшін  ойын,  білімін,  сезімін 
екінші біреуге  жеткізу үшін тілді қолдану болып табылады.  
4. Оқушыларға ана тілін сүюге, оның алтын  қорын, тамаша сырлы, нәзік сөз 
байлығын қолдана білуге және оны сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу.  
5. Қазақ тілі ғылымының  жеткен табыстары негізінде оқушылардың ауызша 
және  жазбаша  тілін  дамытуға  септігі  тиетін  жұмыстардың  оңай  да  тиімді  түрлерін 
іріктеп алып ұсыну. 
Оқушылардың  ауызша  сөйлеу  дағдысын  қалыптастыруымыз  үшін    келесі 
негізгі мәселелер ескерілу қажет:  
- белгілі бір тақырыпты оқыта отырып, баланың сөздік қорын дамыту;  
- сөздерді  үйрете  отырып,  жаңа  сөздер  жасайтын  формаларды  меңгерту 
барысында оларды байланыстырып сөз тіркесі және сөйлем құрауға;  
- өз ойларын ауызша сауатты, жүйелі сөйлей білуге үйрету. 
 
Сөйлеу  –  адамзаттың  ғасырлар  бойы  даму  эволюциясында  қол  жеткiзген 
жетiстiктерiнiң бiрi. 
Адамзатты  басқа  тіршілік  иелерінен  ерекшелеп  тұратын  да  осы  -  сөйлеу. 
Сөйлеу  процесiнде  адамдар  бiр-бiрiнiң  ойын  түсiнедi,  бiр-бiрiмен  қарым-қатынас 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 3 (26), 2012 
~ 
162
 ~ 
 
жасайды.  Тілдік  қатынас  арқылы  адамзат  ұжым  болып  бірігіп,  халықтың,  ұлттың 
негізін қалайды. 
Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдылары дұрыс қалыптасқан жағдайда, олар 
сыныптастарымен,  мұғаліммен  еркін  тілдік  қатынасқа  түседі.  Бұл  шәкірттердің  өз 
ойын  түсінікті  жеткізуге  дағдыландырып,  жеке  тұлғалық  қабілеттерін  дамытады. 
Ауызша  немесе  жазбаша  сөйлесу  арқылы  әрдайым  сөйлеуші  мен  тыңдаушы 
арасында ойлар алмасып отырады. Мұнда біріншіден, өз ойын, пікірін басқа біреуге 
жеткізеді, екіншіден басқа адамнан ақпарат алады. Адам баласының ауызша сөйлеу 
тілі  туылғанынан  дамып  отырады.  Мектепке  дейін  бала  тілі  жанұясында  және 
қоршаған  ортадағы  адамдармен  сөйлеу  барысында  дамыса,  мектепте  мақсатты 
түрде  жетілдірген  абзал.  Мектепте  оқушылар  оқулықтардағы  мәтіндердегі  түрлі 
таныс емес сөздермен, сөз тіркестерімен және тұрақты сөз тіркестерімен кездеседі. 
Балаларға    осы  сөздер  мен  тұрақты  сөз  тіркестерін  белсенді  сөздік  қорына  қосып, 
сөйлеу кезінде сөз мағыналарын орынды қолдануға үйрету мұғалімнің міндеті.  
Сөйлеу сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Сыртқы сөйлеу ауызша және 
жазбаша, сондай-ақ диалогтік және монологтік болып бөлінеді. 
Диалогтік сөйлеу екі немесе бірнеше адамның арасында өтетін болғандықтан 
түрлі  жағдайларға,  әркімнің  көңіл-күйіне  байланысты  толымсыз,  сұраулы,  лепті 
сөйлемдер,  одағай,  шылаулар,  мақал-мәтелдер  көп  кездеседі.  Бет  әлпет  көрінісі, 
ымдау, интонация қолданылады. 
Диалогтік сөйлеуге екi не одан да көп адамның тiлдiк қарым-қатынас кезiнде 
кезектесе    туындайтын  ауызша  ақпарат  беруi,  жауап  қайтаруы,  пiкiр  алмасуы  
жатады.    Ал  монологтік  ─  сөйлеу  бiр  адамның  өз  ойын,  көзқарасын  бiлдiруi. 
Монологті  сөйлеу  жүйелiлiктi  талап  етедi.  Мұнда  сөйлемдер  толық  ойды  бiлдiрiп, 
құрылысы жағынан күрделi болып келедi. Монологті сөйлеуге оқушылардың белгiлi 
бiр  тапсырманы  түсiндiруi,  мұғалiмнiң  жаңа  тақырыпта  баяндауы,  хабарлама, 
баяндама  жасауы  жатады.  Монологті  сөйлеудi  дамыту  үшiн    алдын-ала  белгiлi 
тақырыпқа жоспар құрып, сол жоспар бойынша сөйлеу үлгiсi жасалады.  
Монологтік  сөйлеу  мен  диалогтік  сөйлеу  өзара  тығыз  байланыста  болады. 
Сөйлеушi мен тыңдаушы бiр-бiрiне сұрақтар қойып, хабар айтып тұрса, ол диалогтік 
сөйлеу түрi болады, ал диалогтік сөйлеуде сөйлеушi өз сөзiн ұзақ түрлi фактiлермен 
дәлелдей сөйлесе, онда монологтік сөйлеу болады. 
Бастауыш    сыныптарда  кейбір  балалар  ұялшақ  болады  да,    мұғалімнің  
сұрағына кейде жауап қайтармайды немесе «бар», «жоқ», «ия» деп, бір сөзбен ғана 
жауап  береді.  Мұғалім  бірінші  сыныптан    бастап  әрбір  оқушыны  батыл,  қатты 
дауыспен,  анық,  ашық  сөйлетуді  үнемі  қадағалап,  қолға  алса,  онан  әрі  ауызша 
сөйлеу дағдылары тиісті дәрежеде қалыптаса бастайды. І сыныпта дыбыстың анық 
айтылуына,  жаңылтпаштарды  көбірек  айтқызуға,  түрлі  тақпақтар  оқыту,  жаттату 
жұмыстарына қатты назар аударылады.  
Мектеп оқушыларының ауызша сөзі мен жазбаша сөзін салыстыра зерттеген 
белгілі  педагог  Т.Тәжібаев  былай  деп  көрсетеді:  «Ауызекі  сөз  бен  жазба  сөздің 
функциялары  (атқаратын  қызметі)  бір,  екеуінің  де  пайда  болуына  адам  қоғамы 
себеп  болған,  екеуі  де  адамдардың  бір-бірімен  қатысуына  керекті  құрал.  Бірақ 
екеуінің  арасында  үлкен  айырмашылықтар  бар.  Ол  айырмашылықтар  баланың 
тілінде анық көрінеді...» дей келіп, ауызша сөздің дауыс қатысы, ырғағы арқылы іске 
асатындығын  және  мұнда  бет-бейне  мен  ым,  ишара  құралдары  қосымша 
көмектесетінін көрсеткен. 
Шынында  да    пікірді  ауызша  білдіргенде  біреумен  әңгімелесу  немесе  пікір 
таластыру үстінде дауыстап сөйлесіледі. 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 3 (26), 2012 
~ 
163
 ~ 
 
Ауызша сөйлескенде кейбір пікірлерді қысқартып айтуға немесе тіпті айтпай-
ақ кетуге де болады, өйткені ауызба-ауыз сөйлескенде сөздің олқысын ыммен, қас-
қабақпен    толтыруға  мүмкіндік  бар.  Сондықтан  ауызша  сөзге  психологиялық  сипат 
тән,  өйткені  әңгімелесуші  адамдар  бір-бірінің  қас-қабағын,  бет  пішініндегі 
өзгерістерді байқап тұрады. 
Ауызша  сөздің  ерекшелігі  жөнінде  атақты  ғалым,  профессор  Қ.Жұбанов 
былай деген болатын: «Дыбыстап сөйлеген сөздің олқысы, көбінесе ыммен толады. 
Тіпті бірінің тілін бірі білмеген, иә болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уақытта да, 
лаждап  түсінуге  болады.  Оның  үстіне  сөздің  жігін  дыбыс  сазымен  бірде  айырып, 
бірде  қосып  айтқасын,  сөздің  орны  жылжып  кеткені  де  онша  байқалмайды.  Сөздің 
әні  де  басқа  жағынан  ұқсас  сөздерді  айырып  тұрады.  Дұрыс  айтылмағанын  сезсе, 
сөйлеушінің өзі де сөзін қайта түзеп айтып, түсінікті қылады. Мұның бәрі жеткіліксіз 
болса,  ауызба-ауыз  сөйлескен  адам  қайта  сұрап  алуына  болады».  Себебi,  қазақ 
тiлiнiң тазалығын сақтау үшiн ең алдымен бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеуін  
қалыптастыру  қажет.  Бұл  тұрғыда      Т.  Қордабаев      төмендегiдей  тұжырымдаған: 
«Өмiр  өрiне  алғаш  қадам  басқан  жас  ұрпақ  болашағына  қажеттi  нәрдi  мектептен 
алатыны  белгiлi.  Мектеп  беретiн  сондай  нәрдiң  бiрi,  бiрi  болғанда  да  бiрегейi  ― 
оқушы жастардың сөйлеу, жазу мәдениеттiлiгi».  
Әсіресе,  ауызша    сөйлеуді    меңгеру  адамның  мәдени  көрсеткiшi  болып 
табылады.  Ауызша  сөйлеу  тiлдiк  заңдылықтардың  негiзiнде  тiлдiк  тұлғалардың 
ерекше  күйге  түскен,  қатысымдық  тұлғалар  арқылы  жүзеге  асады.  Тiлдiк  тұлғалар 
тiл ғылымының зерттеу объектiсi болып табылса, қатысымдық тұлғалар тiл бiлiмiмен 
қатар  психологияның  да  зерттеу  объектiсi.  Тiлдi  құрылымы  жағынан  анықтамақ 
болсақ,  тiл  қатынас  құралы  ретiнде  бiр-бiрiмен  қарым-қатынасқа  түсуге 
қажеттiлiгiнен  туындайды.  Ауызша  сөйлеу  іштегі  ойды  жарыққа  шығару  үшін 
адамдардың қарым-қатынасында өзара түсiнiсуiнен туындайды.  
Қазақ  совет  энциклопедиясында  тiлдiң  негiзгi  қызметi  қарым-қатынас 
(коммуникативтiк) қызметi деп танылады: «Тiл - адам қоғамының ең негiзгi қатынас 
құралы.  Дыбысты  тiл  –  адам  қоғамымен  бiрге  туып,  қатар  жасап  келе  жатқан 
қоғамдық  құбылыс.  Тiл  -  өте  күрделi,  сан-салалы  құбылыс».  Ал  сөйлеуге  мынадай 
анықтама  бередi:  «Сөйлесу  –  адамның  тiл  амалдарын  пайдалану  арқылы  пiкiр,  ой 
бiлдiру  әрекетi.  Сөйлеу  –  анатомиялық  мүшелердiң  қатысуымен  iске  асқанымен, 
негiзiнен, кiсiнiң психикалық қабiлетiне, қоғамдық тәжiрибесiне сүйенедi. 
Тiлдiк  амалдар  –  сөз  тудыру,  сөз  тiркестерiн,  сөйлем  құрау  ережелерi 
көпшiлiкке ортақ, объективтi категориялар. Осы сипаты арқылы тiл жұрттың бәрiне 
бiрдей түсiнiктi қатынас құралы ретiнде қызмет етедi. 
Сөйлеудiң  әр  коммуникативтiк  жағдайға  сай  ыңғайланған  стилi  болады. 
Мұнымен бiрге сөйлеу үстiнде әр кiсiнiң өзiне ғана тән (индивидуалды сөз жұмсауы, 
сөз  тiркесiн,  сөйлем  құрау)  ерекшелiктерi  болады».  Демек,  тiл  мен  сөйлеудiң 
арасында мынадай байланыс бар: 
1.  Тiлдiк  құралдар  адамның  сөйлеу  процесiнде  өзгеше  күйге  енiп, 
қатысымдық тұлғаларға айналады. 
2.  Тiлдiк  тұлғалар  мен  қатысымдық  тұлғалардағы  заңдылық,  екеуiне  ортақ 
тұлғалар: сөз, сөйлем, мәтiн, тұрақты сөз тiркесi. 
 
3.  Тiлдiк  тұлғалар  мен  қатысымдық  тұлғалар  тiл  бiлiмiнiң  заңдылықтары 
арқылы айқындалады. 
Сөйлеу  әрекетi  қатысымдық  тұлғалар  арқылы  жүзеге  асады.  Тiлдiк  тұлғалар: 
фонема,  сөз,  морфема,  сөз  тiркесi,  сөйлем,  мәтiн  жүйесi  бойынша  анықталса, 
қатысымдық тұлғалар: 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 3 (26), 2012 
~ 
164
 ~ 
 
1.  Тұтас мағынаны, бүтiн ойды беретiн; 
2.  Iшкi мағынаны, бүтiн ойды бiлдiретiн; 
3.  Қарым-қатынас процесi кезiнде ғана жұмсалатын; 
4.  Қатысымдық заңдылықтарға бағынылатын қасиеттерге ие. 
Тiлдiк  қатынаста  өзiндiк  орны  мен  маңызы  бар  қатысымдық  тұлғалары:  сөз, 
фразеологиялық  тiркестер,  сөйлем  және  мәтiн.  Қатысымдық  тұлғалар  тiлдiк 
қатынаста  бiр-бiрiмен  байланысып,  бүкiл  бiр  ойды  жеткiзедi.  Қазақ  тiл  бiлiмiнде 
алғаш  қатысымдық  тұлғалардың  теориялық  негiзiн  айқындаған  ғалым-профессор 
Ф.Оразбаева.  Ол  сөйлеу  процесiнде  қатысымдық  тұлғаларды  қолдану  үшiн 
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдылары мен икемдiлiктерi болуы керек деп, сөйлеу 
дағдысын  сөйлеу  процесiнде  қатысымдық  тұлғаларды  шығармашылықпен  қолдану 
қабiлеттiлiгiне жатқызады. 
Кіші жастағы оқушылардың тiлдiк қатысым кезiнде ауызша сөйлеу дағдылары 
мен  біліктерiнің    қалыптасуы  үшiн  қатысымдық  тұлғалардың  қолданылу 
заңдылықтары  мен  ережелерiн  қарапайым  түрде  болса  да,  шәкiрттер  меңгеруi 
қажет. Себебi бастауыш мектеп оқушылары ауызша сөйлеуге дағдылану барысында 
өз  ойларын  болжайды,  жоспарлайды,  даярлайды,  орындайды,  бақылайды  және 
бағалайды.  Демек,  оқушы  өз  ойын  қатысымдық  тұлғалар  арқылы  өрнектегенде 
бiрiншi  кезекте  мақсатты  белгiлейдi,  жеткiзбек  пiкiрiн  ойша  болжайды.  Ол  пiкiрдi 
қалай  жеткiзудiң  тәсiлдерiн  ойластырады,  тiлдiң  сөз,  сөйлем  т.б.  бөлшектерiн 
таңдайды  да  жинақтап  тұтас  мазмұнға  бiрiктiру  арқылы  жарыққа  шығарады. 
Сондықтан оқушыларды ауызша сөйлеуге дағдыландыруда сөз, сөз тiркесi, сөйлем, 
мәтiн  туралы  тiл  бiлiмiнiң  қол  жеткiзген,  дәлелденген  тұжырымдары  басты  рөл 
атқарады. Тiл бiлiмнiң әр саласы өзiндiк дербестiкке ие. Бұл салаларды бiрiктiретiн, 
байланыстыратын  –  сөз.  Фонетика  ғылымы  –  сөздiң  сыртқы  қабыршағы  дыбысты 
қарастырса,  грамматика  ғылымы  –  сөз  бен  сөздiң  байланыстарын  зерттейдi.  Сөз  – 
дыбыс пен мағынаның бiрлiгiнен тұратын күрделi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға.  
Демек,  сөз  -  дыбыс  пен  мағынаның  бiрлiгiнен  тұратын  әрi  тiлдiк,  әрi 
қатысымдық тұлға.  
Ф.Ш.Оразбаева сөздiң қатысымдық мынадай қасиеттерiн атайды: 
   1. Сөз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа шығуын қамтамасыз 
етедi. 
   2. Сөз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы болады. 
   3.  Сөз өмiр  шындығын  нақтылы  мағына  арқылы түсiндiре  келiп,  адам  ойын 
екiншi бiреуге жеткiзуге әсерiн тигiзедi. 
   4. Сөз адамдар арасындағы тiлдiк қатынасты жүзеге асыруға негiз болады. 
Демек,  сөз  мағынаны,  ұғымды,  сезiмдi,  ойды  бiлдiре  келiп,  тiлдiк  қарым-
қатынасты жүзеге  асырушылардың  барлығына  аса қажет  қатысымдық  тұлға  болып 
табылады. 
Сөздiң 
осындай 
ерекшелiктерiн 
ескергендіктен 
1 
сыныптан 
бастап 
оқушыларды  ауызша    сөйлеуге  дағдыландыру  үшін  сөз  ұғымын,  оның  мағыналық 
реңктерiн, мағыналық түрлерiн меңгеруге аса көңiл бөлінеді.  
 
Әдебиеттер  тізімі 
 
1. Тәжібаев. Т. Бастауыш мектеп оқушыларының ауызекі сөзі мен жазба  
сөзінің салыстырма анализі // «Ауыл мұғалімі», 1939. -№ 8, -17-27-б. 
2. Жұбанов.Қ. Қазақ тілінің грамматикасы. –Алматы: «Қазақстан», 1936. 3-б. 
3. Қордабаев Т. Қазақ тiл бiлiмiнiң мәселелерi. –Алматы: Рауан, 1991. -256 б.  

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 3 (26), 2012 
~ 
165
 ~ 
 
4. Қазақ совет энциклопедиясы. -Алматы, 1982.  
5. Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас: теориясы мен әдiстемесi.  - Алматы: РБК, 
2000.-208 б. 

жүктеу/скачать 4,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: