Зерттеу мақсаты, болжамы, әдістемелері

2.1. Зерттеу мақсаты, болжамы, әдістемелері

Эксперимент бөлімінің міндеттері:

1. 
   Эксперимент әдістемелері жөнінде тиісті әдебиеттерді оқып, терең талдау.
   
2. 
   Бастауыш сынып оқушыларына арналған әдістемелер кешнін іріктеп талдау.
   
3. 
   Бастауыш мектеп оқушылары дарындылығын анықтайтын әдістемелерді қазақ тіліне бейімдеп аудару.
   

Мақсаты: Шығармашылық ойлаудың түрлі көрсеткіштерін - сөздік-шығармашылық ойлау, көрнекі-бейнелік ойлауды бағалау, дарындылықтың негізін анықтау.

Шығармашылық ойлау бағасының көрсеткіштері:

 ой жүйріктігі (жеңілдігі, өнімділігі) - бұл шығармашылық ойлаудың жүйріктігін сипаттайды.

 ой икемділігі - тез ойлауға көшуге сипаттайды.

 ой ерекшелігі - ойдың даралығын білдіреді.

 ойдың нақтылығы - шығармашылық ойлаудың логикалылығын, бірдйлігін, дұрыс шешімге келуді білдіреді.

Алынған нәтижелер сандық және сапалы талдауға, математикалық-статистикалық өңдеуге дайындалды.

Әдістемелік зерттеу нәтижелері.

Зерттеу зорлық-зомбылықсыз, ішкі қалау ниеті жағдайында өтті. Көптеген балалар өте үлкен ниетпен жауап берді.

1-ші субтест. Газетті қолдану. (вербалды сала).

Бұл тест бойынша кейбір балалар қиналды. Жиі кездесетін жауатар мынандай болды: «шапка, ұшақ жасау, газетті жамылу, астыға төсеу, оған бірнәрсе орау тағы басқа ерекше болған жауаптар: «палатка етіп, ойынға қолдану және газет коллекциялау пакеттерді жапсыруда қолдану».

Өте көп ұпайлар санын Марат (35), Гүлнәр (33) жинады.

2-ші субтест. Қорытынды.

Бұл тестке де көп балалар қиналды орташа алғанда 3 минут ішінде 3 жауап берілді. 0-ден 5 жауапқа дейін берді. 75 жауап берілді.

Жиі кездесетін жауаптар: «адамдар мен аңдар бір-бірін түсініп, әңгімелесетін болады. Бір-біріне қонаққа барып, көмектесетін болады».

Ал ерекше деп танылған жауаптар: «Аңдар олимпиадаларға қатысатын болады, ғылымды алға жылжытатын болады, теледидар құрайды, адамдармен бірге оқып - өмір сүретін болады».

Жоғары нәтижені Алмас пен Ринат көрсетті.

Балалар түрлі өз қалауы бойынша суреттерді салуы тиіс болады. Көптеген балалар адам, клоуы, үй суреттерін салды.

Ал ерекше суреттер еркін тақырыпта болды. Олар: түнгі теңіз, шаршаған өзге планеталық адам, бассейндегі қайық, жемістері бар тәрелке.

4-ші субтест. Жасырылған форма.

Мұнда балаларға заттар жасырылып сипатталады. Олар сол зат сипатына орай жауап беруге тырысады. Жиі берілген жауаптар: шелек, адам, күн, тышқан.

Ерекше сирек жауаптар: тиын (ақша), көйлек, стақандағы шыбын, молекула, су перісі, шанышқы.

Алынған зерттеу нәтижелері арқылы балалардың шығармашылық ойлау табиғатын зерттеуге, әрі педагог-психологтар өз қызметтерінде қолдануға, ерекше дарынды, талантты адамдарды іріктеуде кеңінен пайдалануға болады.

Екі аса ерекше дарынды балалардың интеллект құрылымын зерттеу үшін Р. Амтхауердің тестісі қолданылды. Бұл тест кәдімгі топтық интеллектуалды тест болып табылады. Тест тапсырмалары вербалды және сандық материал әрі бейнелерден тұрады.

Әдістеме атауы: Р. Амтхауердің интеллект құрылымын зерттеу тестісі.

Әдістеме мақсаты: оқушылардың жалпы ақыл-ой деңгейін анықтауға мүмкнідік береді және жекелеген субтестілерді орындаудағы нәтижелілік - оқушылардың интеллектісінің жекелеген құрылымын бағалауға мүмкіндік туғызады.

Сынауға алынған балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктрі жайлы толық білу үшін, психогеометриялық тест қолдануды ұйғардық.

Психогеометриялық тест.

Әдістеме мақсаты: бес фигураны қалау бойынша жеке психологиялық мінездеме беру.

Әдістеменің жабдықталуы: 5 фигура (квадрат, шеңбер, ирек сызық) бейнелері салынған үлестірмелі бланк.

Әдістеме барысы:

Әдістеме келесі нұсқау көмегімен түсіндіріледі.

«Балалар алдарыңдағы, фигураларды ұнату ретімен алдарыңызға тізіп қойыңыздар.

Балалардың психогеометриялық типтерінің мінездемесі.

Балалардың көпшілігі ирек сызықты қалаған. Бұл фигура креативтілікті, шығармашылықты, интуитивтілікті, интегративтілікті, мозайкалылықты, бейнелілікті білдіреді. Ойлаудағы үстемдік еткен синтетикалық стиль болып табылады. Иректі ұнатқандарға түрлі идеяларды тудыру және соның негізінде ерекше бір жаңа нәрсені құру тән болады. Мұндай ойлау түрі иректі ұнатқандарға тұтас, үйлесімді бейнелер мен тұжырымдар құрастыруға мүмкіндік береді.

Иректі ұнатқандар - креативтілік символы шеңбер топты тұрақты етіп біріктіреді. Бұл балалар өте жақсы коммуникаторлар, өте жоғары сезімталдықпен, жетілген эмпатиямен ерекшеленіп, дараланады. Шеңбер де ирек сызық сияқты «оң жақ жарты шар» ойшылдары. «Оң жақ жартышар» ойлауы - өте бейнелі, интуитивті, эмоционалды боялған, талдағыштан гөрі интегративті болып табылады.

Линейлі формаларды (төртбұрыш, үшбұрыш, тік төртбұрыш) аз балалар таңдаған. Бұл психогеометриялық типтер талдағыштық «сол жақ жарты шарлы» ойлаумен және ситуацияны терең әрі тез талдауға қабілеттілігімен сипатталады.

Әдістеме атауы: Ньюттеннің мазасыздануды және қажеттіліктерді зерттеу әдістемесі.

Әдістеме мақсаты: Оқушылардың мазасыздануы мен қажеттіліктерін зерттеу және тұлғааралық және оқу іс-әрекетіндегі мазасыздануды анықтау.

Әдістеме атауы: Дарынды балалардың танымдық белсенділіктеріне зерттеу әдістемесі.

Әдістеме мақсаты: Дарынды балалар, олардың ата-аналарымен спонтанды әңгімелесу арқылы оның танымдық белсенділіктерін анықтау.

Әдістеме барысы:

Әдістеме негізінде мына идея жатыр: бала іс-әрекетінің басым бөлігінде танымдық қызығулар үлесі неғұрлым басым болса, соғұрлым ол шығармашылық тұрғыдан дарынды, әңгіме дарынды (2 бала) балалармен жүргізілді.

Зерттеу нәтижелері.

Бір баламен ( 11 жастағы) әңгімелесу барысында оның бір апта бойына орындаған іс-әрекеттері жайлы жалпы, спонтанды мәліметтерге ие болдық. Ол мәліметтер төмендегілер:

• 
  Жуков және тағы басқа ұлы басшылардың тактикасы мен стратегиясын оқып-зерттедім;
  
• 
  Құмырсқалар мінез-құлықтарын бақыладым, және құмырсқа илеуінің санын санадым, бұзылған илеудегі құмырсқаларды басқа өмір сүру орталарына көшіріп ауыстырдым;
  
• 
  География, тарих және тіл тану бойынша кроссворд құрастырдым;
  
• 
  Мерекелік дастархан мәзірін даярладым;
  
• 
  Ине, қорғасында бал аштым;
  
• 
  Ақ және қара магияны, астрологияны оқыдым;
  
• 
  Садақ пен жебе жасадым;
  
• 
  Қыдырдым;
  
• 
  Ағылшын тілін үйрендім;
  
• 
  Шахмат ойнадым;
  
• 
  Гениалогиялық ағашым бойынша зерттеулерімді жүргіздім;
  
• 
  өмірдің мәні жайлы өлең шығардым;
  
• 
  қытай басшыларының династиясы жайлы оқыдым;
  
• 
  1856-шы жылғы ескі кітаптарды оқып бастадым.
  

Әдістеменің мақсаты: Сөз-мағыналық ойлауды бағалау.

Жабдықталуы: “Ерекше сөз” әдістемесінің бланкісі сыналушылардың заттың мәнді белгілерін бөліп, талдап қорыту қабілетін бағалауға мүмкіндік береді. Әдістеме 15 сериядан тұрады, әр серияда - 4 сөз бар (қосымша А.1) Зерттеушінің сыналушы жауабын тіркейтін хаттама (қосымша А.2) және секундомер қажет.

Жүргізілетін жолы: жұмыс баламен жеке-дара жүргізіледі. Ең алдымен баланың жұмысты орындауға ынтасы бар ма, көңіл-күйі қандай дәрежеде екенін біліп алу өте маңызды. Сыналушылардың орындайтын ісі келесі нұсқау бойынша түсіндіріледі.

“Берілген әр сериядағы 4 сөздің үшеуі қандай-да бір шамада бір түбірлес ұғымдар және оларға тән жалпы сипаттарына орай бірігуі мүмкін, ал бір сөз бұл талаптарға көнбейді. Берілген қатарға мазмұны сәйкес келмейтін сөзді тығып тастаңыздар. Тапсырманы тез және қатесіз орындау керек”.

Егер сыналушы нұсқауды түсінбесе, бір-екі мысалды орындап көрсетуге болады, бірақ эксперимент бланкісін өзгесін алу керек. Бала жұмыс барысын толығымен түсінгеннен кейін, өз бетінше ерекше сөзді тауып сызады. Зерттеуші баланың тапсырманы орындау барысын және уақытын хаттамаға тіркеп отырады.

Нәтижені өңдеу.

1. 
   Тапсырма балдық көрсеткішпен анықталады: кілтке тура келсе (Қосымша-А.1), дұрыс жауап болып есептеліп - 2 балмен, ал дұрыс емес жауап 0 балмен есептеледі.
   
2. 
   Тапсырманы орындауға кеткен уақытпен оны теңелту, салыстыру балдары (Қосымша-А.2) саналады.
   
3. 
   Сөз мағыналық ойлаудың интегралдық көрсеткіші /А/, өнімділігінің көрсеткіштерінің қосындысы /В/ және уақытқа теңелту балдары /Т/ мынадай формуламен есептелінеді: АВ+Т.
   
4. 
   Сөз мағыналық ойлаудың сынып арасындағы өзгешеліктерін анықтау үшін оларды өлеулік көрсеткшітермен (Қосымша-А.3) анықтаймыз. Өлшеулік көрсеткіштердің ең жоғарғысы 19 балдық бағалаумен есептеледі.
   

Дамытушы экспериментке дейінгі сөз-мағыналық ойлауын бағалау. Тапсырманы орындауға 796 секунд уақыт жіберген. - оны (таблица) кесте бойынша балға теңелткеде - 10 балды алған, ал дұрыс жауабы 20 бал. А10-64б, А4б өлшеулік көрсеткіш: 2 балдық бағалауды береді. Дамытушы эксперименттен кейін бұл сынаушының жұмысы 9 балдық бағалауды көрсетеді.

Сыналушы И.К., 2 к сынып.

Дамытушы экспериментке дейінгі сөз-мағыналық ойлауын бағалау. Тапсырманы орындауға 514 секунд уақыт жіберген. - оны кесте бойынша балға теңелткеде - 12 балдық бағалауды берген, А12-66, А6б өлшеулік көрсеткіші: 4 балдық бағалауды береді. Дамытушы эксперименттен кейін, бұл сыналушының жұмысы 10 балдық бағалауды көрсетеді.

Ойлауды рефлексивтілігі міндеттерді шешуде өте тиімді деген жолды таңдауға және ойлау әрекетін жылдамдатуға көмектеседі. Оқыту әрекетінде ойлау процесінің рөлі орасан екендігі белгілі. Ойлау ерекшелігі дамуының жоғарғы деңгейі, яғни ойлаудың рефлексивтілігі оқытып-білім беру құрылымына ене отырып, талдау амалын тездетіп жылдамдатады және сипаттарды жалпылауды жеңілдетеді. Ойлаудың рефлексивтілігі адамның өзінің ойлау әрекеттерін бақылау және бағалау функциясын атқарады. Әрі сол уақытта бұл ойлау ерекшелігі адамның өз қателерін табуға, міндеттердің шешілуінің жаңа жолдарын дұрыс іздестіріп, оны бағалауға мүмкнідік береді.

Әдістеме атауы: ойлаудың рефлексивтілігін бағалау.

Жабдықталуы: зерттеу хаттамалары, сөздері ауыстырылып берілген анаграмалар жазылған тест материалы, уақыт өлшеуіш.

Жүргізу жолы: жұмыс оқушымен жеке дара жүргізіледі. Ең алдымен баланың жұмыс істей ниетінің болу-болмауы жайлы мәлімет алу маңызды болып табылады. Сыналушылардың орындайтын алдағы жұмысы келесі нұсқау арқылы түсіндіріледі: “Сіздерге анаграмалар шешу қажет болады, яғни әріптері орын ауысқан сөздер қатары. Әрбір анаграманы сөз шығатындай тез, әрі дұрыс табу керек. Әрбір анаграмманы шешу уақыты тіркеліп отырылады”.

Жұмыс аяқталған соң, зертетуші сыналушыдан анагрмманы қалай шешкенлігін, әріптердің орналасу кезектестігін байқаған-байқамағандығын сұрап, анық жауабын хаттамаға тіркейді. (Қосымша Ә. 1).

Нәтижені өңдеу.

Нәтижені өңдеу барысында міндетті түрде ойлаудың рефлексивтілігінің байқалу деңгейінің көрсеткішін және есепті шешу уақытының көрсеткішін, анаграмманы шешу қиындығының рангтық көрсеткіштерін алу керек.

Ойлаудың рефлексивтілігінің байқалу деңгейінің көрсеткішін алу уүшін, әрбір дұрыс шешілген сөзге 1 ұпай және сыналушы егер де анаграмма әріптерінің орналасу кезектестігін тапқан жағдайда 1 ұпай қосылады. (Қосымша - Ә.2).

Ойлаудың рефлексивтілігі байқалу дегейінің көрсеткіші сыналушылардың жинаған ұпайларының оның шешілу санына бөлінуі арқылы анықталады.

Уақыт көрсеткіші анаграмманы шешуге кеткен орташа арифметикалық уақытты білдіреді.

Ранг көрсеткіші шешілген анаграмманың ең қиын нөміріне сәйкес келеді.

Сыналушы М.А., 1 к. сынып.

Дамытушы экспериментке дейінгі рефлексивті ойлау деңгейінің байқалу көрсеткіші 0,3-ті, яғни төменгі даму деңгейін құрайды. (Қосымша - Ә3).

Ал, дамытушы эксперименттен кейін, бұл көрсеткіш 0,6-ны көрсетіп, орташа даму деңгейіне жоғарылады. (Қосымша - Ә3).

Сыналушы И.К., 2 к. сынып.

Дамытушы экспериментке дейінгі рефлексивті ойлау деңгейінің байқалу көрсеткіші 0,4-ті, яғни орташа даму деңгейін ал, дамытушы эксперименттен кейін ол көрсеткіш 0,8-ге артып, жоғары даму деңгейіне көтерілгендігін көрсетеді. (Қосымша - Ә4).

Әдістеме мақсаты: Он сөзді жаттау әдістемесі көмегімен естің негізгі амалдарын: есте қалдыру, есте сақтау және қайта жаңғыртуды зертетуге болады.

Бұл әдістемені А.Р. Лурия ұсынған.

Жабдықталуы: мазмұны жағынан байланысы жоқ он сөзден тұратын сөз қатары.

Сөз қатарының үлгісі:

1. 
   Нан, бала, терезе, бал, үй, мысық, орман, су, саңырауқұлақ, орындық.
   
2. 
   Түтін, ұйқы, шар, мақта, бұта, сағат, мұз, түн, еден, қалам.
   
3. 
   Су, лақ, қап, ожау, қағаз, күн, қыс, гүл, терезе, өшіргіш.
   

“Мен қазір, сіздерге он сөз оқимын, мұқият тыңдаңыздар! Мен оқып болған соң, естеріңізде қалған сөздерді кез-келген ретпен қайталаңыздар”.

Зерттеуші сөздерді анық, жәй оқиды. Хататмада әр сөзді айтылғаннан кейін қайта жаңғырту ретін және ділдігін санмен немесе крестикпен белгілейді. Ал, кейде айтылатын сыналушының артық сөздері де хаттамаға тіркеліп отырады. (Қосымша - Б).

Сыналушы М.А. 1к. сынып.

Дамытушы экспериментке дейін 3 сөзді қайта жаңғыртып есте сақтаған, ал дамытатын эксперименттен кейін қайталап жаттаған сөздерінің саны 5-ті құрайды яғни, есте сақтауы жоғарылаған. (Қосымша – Б2).

Сыналушы И.К. 2к. сынып.

Дамытатын экспериментке дейін қайта жаңғырған сөздердің саны 5-ке тең, ал дамытатын эксперименттен кейін қайталаған сөздерінің саны 7-ге тең, яғни есте сақтаудың жоғарылағандығын білдіреді. (Қосымша - Б3).

Интеллектіні зерттеуге қатысты тесттер.

Мейлидің аналитикалық интеллект тесті.

(Меіlі Analytischer Intelligence Test, AIТ)-интеллект тесті. Интеллектуалдық даму деңгейін өлшеуге арналған. Бүл тесті 1928 жылы Р.Мейли жариялады.

Бүл тестті 11 жастан үлкендерге жүргізуге болады. Мейли интеллектік аналитикалық тесті өзінің зерттеу әдісіне алты топ субтест тапсырмаларын кіргізеді және әрқайсысында жеткілікті деңгейде танымал эксперименттік психологиялық әдістер базасы болып табылады.

1 субтест-жағдайлардың бірінен соң бірі сурет арқылы қойылуы. Зерттелінушілерге түсіндіреді, көрсетіліп түрған суреттерде қандайда бір жағдай берілгендігін. Тек қана бірінші сурет ғана өз орнына сәйкес. Нөмірлер арқылы суреттерді реттеу тиіс. Әрбір дұрыс жауапқа 1 балл, орындау уақыты 5 минут.

2 субтест- үстанылған заңдылық бойынша нөмерлердің жалғасуы. Орындау уақыты 5 минут, әр қатардағы дұрыс жауапқа 1 балл. Кейде дұрыс жауабын біліп тұрып, қате жіберсе онда дұрыс, бірақ, зейіннің активті еместігімен 1\2 балл беріледі.

3 субтест-берілген үш сөзден сөйлем құру. Әрбір сөзге 2 минут беріледі. Зерттелуші мүмкіндігінше көбірек сөйлем құру тиіс. Сөйлемнің мазмүнына мэн берілу тиіс. Осыған сәйкес бағалаудың үш түрі бар: сөйлемнің дұрыс құрылмағандығы және мазмұны жоқ-1 балл, қарапайым сөйлем-2 балл, ерекше сөйлем-3 балл.

4 субтест-суреттерді толықтыру. Берілген бейнелердің эрқайсысың бөлімінде фрагменттер жоқ. Зерттелушінің міндеті әрбір бейнеде не жоқ саны көрсету. Орындалу уақыты-5 минут, әрбір дұрыс жауапқа-1 балл.

5 субтест-бөліктерден фигура қүрастыру. Үлгі беріледі, онда фигуралар қүрайтын бірнеше элементтері бар, содан соң осы элементтерден қүралған фигураны көрсетеді. Тапсырманы түсіндіріп болған соң фигураларды құрауға әртүрлі элементтер беріледі, одан көп фигуралар құралу тиіс (38 сур.). Тапсырмаға 5 минут уақыт беріледі. Бағалауда алғашқы үш фигураларды есепке алады. Бағалауда фигуралардың санына және ерекшеліктеріне байланысты 1-3 баллға дейін болады.

6 субтест-геометриялық аналог. Зерттелушіге геометриялық фигуралардың бірнешесі беріледі, ал ол фигуралар біріншісі, екіншісімен сияқты бір-бірімен байланысты болып келеді. Зерттелушінің тапсырмасы-осы фигуралардың өзара байланысына қарай төртінші фигураны салу тиіс (39 сур.).

Өңдеу процестерінде зерттелудің нэтижесінде алғашқы балдың санын есептейді. Орташа арифметикалық алғашқы балдардың көлемі таблицаға аударылып пайыздалады. Афтордың пікірінше 35-тен 65-ке дейінгі баға нормалды болып табылады, жалпы қабілеттердің орташа деңгей, ал 80-нен жоғары болса жоғары деңгейге жатады.

График бойынша субтестердің жеке-жеке нэтижесін және интеллектінің пішін қырын қүра аламыз. Пішін қырларының бес түрі ерекшеленеді. Олар: формальді-логикалық, дәл бейнелі, аналитикалық, шығармашылық, интеллектің дамуы. Бұлар интеллектке мінездеме береді. Осындай жай ғана интерпретациялар асиметриялық пішін қырларына отчет бергенде ғана пайдалануы мүмкін. Егер мәселе тенденция болса, онда бір ғана субтесттің интерпретациясына назар аударамыз, ал жалпы интерпретациядан көрінбейді.

Р.Мейли теориясын үсына отырып интеллекттің барлық факторларын былай көрсетеді.

- қиыншылықпен сәйкестенуі

- бірсарынды

- толық

- шапшаң (тез).

Ол осы факторлар арқылы ойлау процесінің аспектілерін көрсетеді. Осы факторлар әрбір адамдардың бойында кездеседі, бірақ белгілі орындарда көрінеді. Бұл факторлардың жинағы интеллектіні құрайды. Р.Мейлидің факторлық анализін нәтижесінен көрсетуінде осы төрт фактор қайталанады. 6 субтестің ішінен үшеуі нақты байланысы мен тәуелділік қабілетін анықтап орналастырған (1,3,4)- 2 және 6 субтесттер абстрактылы мінездемеге сәйкес, ал тэуелділігін әрқашан тікелей анықтап ала бермейміз. Бұл жерде абстрактылы ой келуі мүмкін. 5-ші субтест ерекше орын алады, көңіл ұластыруға негіздеуді талап етеді. Мейлидің ұсынуынша, мұнда қиын факторлы тапсырмаларда және бірсарынды интелекттерде 1 және 2 субтесттің алатын орны ерекше. Бұл екі қиыстыру субтесті толық және шапшаң факторларға кіреді, ал 4 және 6 субтестер қиын комплексті характерге жасалынады.

Интеллектуалдық қабілетті зерттеуге арналған Айзенк тестілері.

Интеллектуалдық қабілеттілікті зерттеуге арналған Айзенк тесті сегіз субтестерден тұрады. Олардың бесеуі адамның жалпы интеллектуалдық даму деңгейін бағалауға арналған: лингвистикалық, математикалық, техникалық, дизайн, көркем-бейнелі және көрнекі-логикалық ойлау көрсеткіштерін бағалау үшін, ал үшеуі-арнайы қабілеттерінің даму сатысын зерттеуге арналған. Субтестердің әрқайсысы жеке-дара орындалады, немесе барлық тапсырмаларды орындау фрагментарлық түрде жүргізіледі. Бұл кітапта вербалдық және математикалық субтестері берілген.

Лингвистикалық қабілетті анықтауға арналған Айзенктің сөздік (вербалдық) субтесті.

Мақсаты: жасөспірімдерден бастап үлкендерге дейінгі жас кезеңіндегілердің сөздік интеллектін және шығармашылық қабілеттін зерттеу.

Вербалдық субтест сөздік интеллектіні немесе логикалық ойлау процесін зерттеуге арналған. Тесте анаграммалар кеңінен қолданылған. Анаграмма дегеніміз ретсіз жазылған әріптер жинағы. Оны шешу үшін берілген әріптердің орындарын ауыстырып қою арқылы мағналы сөз шығару керек. Сонымен қатар көптеген сөздердің ортақ жүрнағын, жалғауын т.б. бөліктерін дұрыс табу арқылы шешілетін тапсырмалар келтірілген.

Субтесте бірте-бірте күрделенетін 50 тапсырма берілген. Қабілекттіліктің даму деңгейін бағалау белгіленген уақыт ішінде дү-рыс шешілген тапсырмалардың жалпы санын орындаудың норма көрсеткішімен салыстыру жолымен жүргізіледі. Олардың ережесі: «Сіздерге 30 минутта шешуге 50 тапсырма берілген. Тапсырмаларды көп ойланбай тез орындау қажет. Егер субтестің қандайда бір тапсырмасы тез орындалмаса, оны өткізіп жіберіп, келесісін орындаңыз. Уақыт қалса тастап кеткен тапсырмаға қайта оралуға болады».

Нәтижелерін бағалағанда берілген уақытта дұрыс орындалған тапсырмалардың жалпы саны ғана есепке алынады.

Интеллектуальдықтың даму деңгейін анықтауға арналған, қоршаған орта факторларының әсерінен тәуелсіз (мәдениет, білім және т.б.), «таза» интеллектілік. 1958 жылы Р.Кэттелл дайындаған. Бүл тест үш вариантта жүргізіледі.

а). 4-8 жастағы балалар мен ақыл-есі артта қалған ересектерге; б). 8-12 жастағы балалар мен жоғары дәрежедегі білімі жоқ ересектерге (екі паралелді формасы бар А және В);

в). жоғары класс оқушылары мен студенттерге және жоғары білімді ересектерге (екі паралелді формасы А және В).

Тестің бірінші варианты 8-субтестен түрады, оның төртеуі автордың қарастырған «мэдениет ықпалынан еркін» тесті: 1). «орналасу»; 2). «жіктелуі»; 3). «аталған пәндерді таңдау»; 4). «лабиринт»; 5).«бөлшектері кем картинкалар»; 6). «тапсырмалардың орындалуы»; 7).«жұмбақтар»; 8). «ұқсастылығының анықталуы». Барлық тапсырмаларды орындалу уақыты 22 минут.

Екінші, үшінші варианттар 4 субтестен құралып, тек деңгейлерінің қиындықтарымен ерекшеленеді.

- фигураның қатар бойынша орналасу заңдылықтардың өзгеруі;

-«Классификация»-фигураның жалпы көрінісімен ерекшеленеді;

- «матрицалар»-фигураның комплект бойынша толықтырылуы;

- «шарт»- фигураны алғашқы анықталған орындарына орналастыру (берілген бейнелердің ішінен белгілі бір суретті таңдап соны бір нүкте бойынша бақылауы шарт).

Берілген тапсырмаларды орындау уақыты 12 минут. Мэдени-еркін интеллект тесті өзімен бірге жылдамдылықты қажет етеді, бірақ орындау уақыты шектелген түрде қолданылуы мүмкін. Тестің 2 және 3 варианттарының қорытынды бағалары таблица көмегімен процент ретінде анықталады. Р.Кэттел бүл тесттен жалпы қабілеттерді де өлшеген. Кэттелдің пікірінше, түрлі мәдени тапсырмалардан алынған мэдени-еркін интеллек тестің көмегімен алынған мэдениеттерге, толығымен өзімен сәйкестенеді.
Векслердің интеллектіні өлшеу шкаласы.

Векслердің интеллекті өлшеуіш тесті-көпшілікке әйгілі және көпшілікке қолданылатын интеллектуалдық тест. Бүл тест интеллекттің дамуын өлшеуге арналған. Мұны Векслер өңдеген, оны алғаш рет 1939 жылы ұсынды. Векслер-Белльвью шкаласы. Бүл шкала 7-ден 69 жастағыларға арналған. 1955 жылы «Векслердің жоғары интеллектің шкаласы» деп, оны соңғы редакция \УАІ8 зерттеуі 16-дан 64 жастағыларға арналған. Мұнда, вербалды және вербалды емес 11 субтестен қүралған:

Вербалды шкала.

1-субтест, жалпы субтесттің қарастырылуы. Жай дәлелдер мен білімдерге қатысты қорды зертейді. Мұнда 29 сұрақ ұсынылады, әр дұрыс жауапқа 1 балл. Мәселен,

- ризинаны неден жасайды?

- неліктен күннің астында қара киім ашық түсті киімнен ыстық болады?

- гнесеология дегеніміз не?

2-субтест, жалпы субтесттің түсінілуі. Ойдың мәнерлі толық жеткізілуін бағалау. Зерттеушінің өзі берілген жағдайға алдымен өзі жауап беру керек. 14 сұрақ беріледі, онда нақты жауаптары үшін 0,1,2 деген балдармен бағалаймыз. Мәселен,

- егер сіз жолда келе жатып адресі және маркасы өшпеген хат тауып алдыныз, не істейсіз?

- күй темір әлі ыстық деген нені білдіреді?

- Құлағы естімейтін бала не үшін сөйлей алмайды?

3-субтеста, арифметикалық субтест. Зейінімізді шоғырлатып бағаласаң, жеңіл сандық материал жасаймыз. Зерттеуші арифметикалық тапсырмаларды тез шеше білу керек. Тек тура жауапты ғана емес кеткен уақытты да бағалаймыз. Мәселен,

- консервыленген 2 банка алма 31 копек, ал 12 банка қанша тұрады.

- 8 адам жұмысын 6 күнде бітіре алады. Ал жүмысты жарты күнде бітіру үшін неше адам керек.

4-субтест, ұқсастығын орнату. Түсіну, классификация, қолдану, абстракциялау, салыстыру қабілетін бағалау. Зерттелуші айтылған мінездеменің, түсініктің арасын байланыстыру керек, бағалау 0-ден 2 балға дейін, олар нақты, функцияға және концепцияға тәуелді. Мәселен, құрылған түсінікке «көйлек-пальто» нақты жауабы болуы мүмкін.

- бір ғана материалдан

- олар жылы, оны бэрі киеді

- жоғарғы киім

Субтесте 13 жүп түсінік ұсынады.

5-субтест сандық қатарын қайталайды. Зерттеу оперативті есті және зейінді анықтауға бағытталған, олар екі бөлімнен тұрады: есте сақтау және сандар қатарын оң және кері қарай қайталау. Тапсырма Векслердің ес шкаласына ұқсастықпен сәйкетенеді.

6-субтест, сөздік субтест. Сөздік мағынасын түсінуге және оны қолданудағы вербалды тәжірибеде меңгеруіне ұсынылған. Бір қатар сөдердің мағынасын түсіндіру керек. Барлық тапсырма 42 сөз, алғашқы 10-ы күнделікті кең қолданылатын сөз; келесі 20-да орташа қиындық бар; үшінші топ 12 сөзден қүралған, олар ең қиындары. Бағалау 0-ден 2-ге дейінгі балл. Мәселен,

ІІ ТОП	III топ
Үкім	Соғыс
Микроскоп	Балласт
Мешіт	Идиосинкразия

І топ

Вербалды емес шкала.

7-субтест санды шифрлау. Карерландердің жаңа іс-әрекетін меңгеру бөлімі. Тапсырма сол ондағы әрбір санның клеткасына әр санның өзінің символын жазып шығу. Өлшеулі уақыт беріледі. Дұрыс жазғандары бағаланады.

8-субтест әрбір суреттің бір бөлшегі жетпейді. Мүнда көрермендердің көріп қабылдауына назар аударуын, жетпейтін бөліктерін таба білу қабілеттерін меңгереді. Зерттелушіге 21 көріп жұмыс жасайтын тапсырма беріледі, онда жетіспейтін белгілерін немесе сәйкес келмейтіндерін табу керек (12 сурет). Дұрыс жауапқа 1 балл (20 сек. уақыт беріледі).

9-субтест Косаның кубиктері. Мүнда бөліктерді біріктіру қабілетін және сенсомоторлы координациясын меңгеруге үсынылған. Зерттелушіге 10 әртүрлі түсті ағаштан жасалған кубиктер үлгісін береді, ал ол болса тезарада жаңадан сол үлгіні қайталап шығу керек. Әр тапсырманың уақытын белгілеп отырады. Дәл үлгіні жасауы және уақытына қарай бағалайды.

10-субтест картиналардың жүйелігі. Мұнда ұйымдастыру қабілетін, логикасын, мәселелерді түсінуін және оқиғаны талдай білуін зерттейді.

Зерттелушіге 8 картина тапсырмасы беріледі. Әр картинада сюжеттері бірігіп кеткен зерттелуші сәйкестендіріп анықталған жүйе бойынша орналастыру қажет. Дұрыс жауабын және жіберген уақытын бағалаймыз.

11-субтест фигуралардың қойылуы. Бұл субтест 9 субтестке ұқсас. Зерттелушіге анықталған белгілерімен 4 фигура беріледі («адам», «профиль», «қол», «піл») бүл бір-бірімен сәйкес қойылуы керек. Бағалауда дұрыс жауабымен жіберген уақытын есепке алады.

1949 жылы Векслер балалар интеллектісінің шкаласын ұсынды. Мұнда зерттеуге 5-тен 15-ке дейінгі балалар алынды.

WAIS шкаласынан WISC-R шкаласының айырмашылығы 12 субтестте, ал альтернативті субтест санды шифрлау. Бұл субтест 9 лабирант көрсетеді (14 сурет). Субтест «лабиринтқа» көп уақыт кетеді, зерттеу барысында оны шифрлауға ауыстыруы мүмкін.

1963 жылы Векслердің мектепке дейінгі балалардың және кіші мектеп балаларының интеллектуалдық шкаласын көрсетті. Онда 11 субтест, оның 10 IQ-мен анықталады. Мұнда 8 субтест WISC-ң варианттарына бейімделген, қолған үшеуі арнайы мектепке талдама. Субтесттер вербалды және вербалды емес болып көрсетіледі. Субтесттердің келесі WPPSI шкалада жасалды.
Вербалды субтест. Практикалық субтест.

1). Мәліметті білу 2). Жануарлар үйі

3). Сөздік қор 4). Аяқтау картинасы

5). Арифметика 6). Лабиринт

7). Ұқсастық табу 8). Геометриялық схема

9). Түсіну

10). Косаның кубигі

11). Сөйлем алтернативасы

Векслердің интеллектіні өлшеуіш шкаласынан үш түрін қарастырдық, онда 4-6 субтестін қысқартуға болады. Осылардың ішінен Векслердің қысқа интеллект тестін, гамбурлық редакциясын қысқартуға болады.

Векслердің интеллектуалдық өлшеуіш шкаласының нэтижесін мысалдар арқылы көрсетеміз WAIS-ң анализ жасауымен төмендегі интеллектуалдық функциялар анықталды.
Векслердің интеллект субтесттердің функциясының анықталуы.

Субтест	Меңгерілген функциялар	Нәтижеге әсер ететін фактор
Қарастырылуы Түсінілуі Арифметикалық Ұқсастық орнатуы Сөздік Қатар саны Қолданылатын картина Жетпейтің бөлшектер Фигура құру Косаның кубиктері Шифрлау	Есте матердың ұзақ сақталуы. Біріктіру және ұйымдастыру тәжірибесі. Абстрактылы ойлау. Ұйымдастыру білімі. Түсінік құру. Арифметикалық операцияларды есте сақтауы. Бір-бірімен байланысын анализдеу. Вербалды түсінік құру. Тілдің дамуы. Вербалды түсінік құру. Тезарада қабылдауы. Есту арқылы бейнелеуі. Қарым-қатынаста көріп қабылдауы (визуалды интициясы) Көріп қабылдауы, анализ жасауы. Көріп қабылдауы, біріктіруі. Көру моторлы интеграциясы Көлемін қабылдау. Көріп қабылдауы, анализдеуі көру моторлы интеграциясы Тезарада елестетуі, көріп бейнелеуі. Көру маторлы интеграциясы.	Мәдениетті орта, қызығушылығы. Араласудағы мәдениеттің керектігі. Шын жағдайдағы реакциясы. Зейін көлемі. Негізгі арифметикалық операцияларды сақтау мүмкіндігі. Мәдениетті қарым-қатынас мүмкіндігі. Мәдениетті қарым-қатынас мүмкіндігі. Зейін көлемі. Мәдениетті қарым-қатынас мүмкіндігі. Қоршаған ортаны қабылдауы. Белсенді іс-әрекет. Іс-әрекет белсенділігі. Іс-әрекет белсенділігі.

Экспериментті Векслер үшке бөліп негізгі субтесттер, меңгерген функциялар, нэтижесіне эсер ететін факторларды ашып көрсетті. Субтестің детериорациялық коэффиценті:

OQ=ТНР-ТПР\ТНP 100

Мүнда, ТНР-субтест практикада нэтижесінің өзгертілмеген шкала көрсеткіші, ТПР-нәтижесінің өзгертілген көрсеткіші.

Сапалы интерпретация құрылымы аз ғана қызығушылықпен интеллекттің функциясының дамуын анықтайды, сонымен қатар зерттелуші жеке адамның интеллектісің комплекстеудің ерекшелігн бағалайды.

Тестің нәтижесін үш фактор арқылы толықтырды.

1). Вербалды түсіну факторы (субтесттер «сөздік», «қарастырылу», «түсіну», «ұқсастық орнату»).

2). Перцептивті ұйымдастыру факторы (субтесттер «Косаның кубигі», «фигура құру») мүнда қабылдау жылдамдылығы, елестету, есте сақтауы қарастырыл ады.

3). Есте сақтау факторы («арифметикалық», «қатар санын қайталау»).

Векслердің иетеллекті өлшеуіш шкаласы көптеген жетістіктерге жеткен. Оны алғаш рет Ленинградта Бехтеревтің психоневрологиялық ғылыми зерттеу инстутында лангитюдты оқытуда интеллектің дамуына тиімді қолданды. Сондай-ақ балалардың ақыл-ойының артта қалуын және психикасы тоқтап қалған балаларды анықтауға сонымен қатар жасөспірімдердің психологиясын тексеруге пайдаланды.

2.2. Дарынды балалармен жеке-дара жұмыс жүргізудің психологиялық-әдістемелік нұсқаулары

1. Практик психологтың дарынды балалар және мұғалімдермен жұмыс істеу бағдарламасы. (Матюшкин А.М. бойынша)

Бұл бағдарлама практик психологқа дарынды балалармен түрлі даму кезеңдерінде жұмыс жүргізуде үлкен басшылық рөл атқарады.

Дарынды балалардың жанұяда дамуы.

Мақсаты: баланың шығармашылық мүмкіндігін дамытуға қажетті ата-ана мен тәрбиешілер үшін психологиялық дайындықты қамтамасыз ету.

Жүзеге асыру: ата-аналар үшін дарынды балалар жайлы кеңес беру материалдарын дайындау: баспа, теледидар мен радиохабарларда психологиялық материалдарды үнемі жариялап отыру.

Дарынды балалар проблемалары.

Лета Холлингуарт дарынды балалар алдында тұрған бейімдеу проблемаларын түсінуде үлкен елеулі үлес қосты. Ол проблемалар төмендегілер:

• 
  мектепке немқұрайлылық. Мұндай қарым-қатынас оқу бағдарламасы дарынды балалар үшін қызықсыз әрі жалықтыратын болғандықтан пайда болады.
  
• 
  Ойынға қызығу. Дарынды балаларға күрделі ойындар ұнайды, ал құрбылары ойнайтын ойындар қызықсыз болады. Сондықтан да, дарынды бала оқшауланып, өзіне-өзі терең бойлайды.
  
• 
  Философиялық проблемаларға шолу. Дарынды балаларды өлім, өлімнен кейінгі өмір, діни дәстүрлер мен философиялық проблемалар сияқты құбылыстар толғандыратын болады.
  
• 
  Дене, интеллектуалды және әлеуметтік даму арасындағы сәйкессіздік. Дарынды балалар әдетте өзінен үлкен балалармен араласып, достасқанды ұнатады. Сондықтан да, оларға лидер болу қиындық келтіреді.
  
• 
  Жетіліп кемелденуге ұмтылыс. Дарынды балалар үшін жетіліп кемелденудің ішкі қажеттілігі тән болады. Осыдан барып, қанағаттанбаушылық, өзін-өзі төмен баға беру өріс алады.
  

Дарынды балалармен жұмыс істеу үшін қажетті қасиеттер.

( “Astor” американ бағдарламасының критерийлері).

Мұғалім міндеттері:

1. 
   қайырымды әрі әділетті болу;
   
2. 
   дарынды балалар психологиясының ерекшеліктерін білуі тиіс, олардың қажеттіліктері мен қызығуларын сезінуі тиіс;
   
3. 
   ақыл-ой дамуы жоғары деңгейде болуы тиіс.
   
4. 
   Қызығуы мен шеберлік шеңбері кең болуы тиіс;
   
5. 
   Педагогикалықтан тыс басқа бір білімі де болғаны абзал;
   
6. 
   Дарынды балаларды оқытуға байланысты түрліше міндеттерді орындауға дайын болуы тиіс;
   
7. 
   Белсенді әрі өте қозғалғыш болғаны жөн:
   
8. 
   әзіл сезімі болғаны дұрыс (бірақ сарказм емес);
   
9. 
   икемді, әрі өзін үнемі жетілдіріп отыруы тиіс;
   
10. 
    шығармашылық, мүкін болса, жеке дүние танымы дәстүрлі емес болғаны дұрыс;
    
11. 
    денсаулығы балалармен жұмыс істеуге арнайы жоғары білімнен соңғы дайындығы болуы керек және әрі қарай арнайы білім алуға дайын болуы тиіс.
    

1. 
   танымдық қабілеттер мен дағдылар
   

• 
  үлкен ақпарат көлемін меңгеру
  
• 
  бай сөздік қор.
  
• 
  себеп-салдарлы байланыстарды анықтау.
  
• 
  жасырын тәуелділіктер мен байланыстарды табу.
  
• 
  қорытындыларды жасай білу.
  
• 
  күрделі проблемаларды шешуге қатысу.
  
• 
  ақпаратты ұйымдастыру.
  
• 
  көзге көрінбейтін айырмашылықтарды байқай білу шеберлігі.
  
• 
  ситуацияларды талдай білу.
  
• 
  процестің өзі сияқты нәтижені де бағалай білу шеберлігі.
  
• 
  болжам құра білу
  
• 
  идеяларды практикада қолдана білу.
  
• 
  ойлаудағы сыншылдық
  
• 
  жоғары дәрежедегі білуге құмарлық.
  

2. 
   шығармашылық қабілеттер.
   

• 
  қатерге қабілеттілік
  
• 
  дивергентті ойлау
  
• 
  ойлау мен іс-әрекеттегі икемділік
  
• 
  ойлау тездігі
  
• 
  ерекше идеялар айта білу, жаңа нәрсе ойлап табу
  
• 
  бай қиял
  
• 
  жоғары эстетикалық құндылықтар
  
• 
  дамыған интуиция
  

3. 
   эмоционалды аумақ ерекшеліктері.
   

• 
  реалистік мен - тұжырымдама
  
• 
  өзгелерге сыйластық
  
• 
  адамдарға эмпатикалық қарым-қатынас
  
• 
  өзге адамдар ерекшеліктеріне шыдамдылық
  
• 
  өзін талдауға бейімділік
  
• 
  сынға шыдамды көзқарас
  
• 
  тапсырманы орындаудағы табандылық
  
• 
  жарысқұмарлық
  
• 
  ойлаудағы тәуелсіздік
  
• 
  әзіл сезімі
  
• 
  өз күші мен қабілетіне сенімділік
  
• 
  ішкі мотивация
  

Тәжірибе көрсеткендей-ақ, дарынды баламен мұғалімнің өзара әрекет етуіндегі өте тиімді бір әдіс - баланың материалмен өзіндік жұмыс істеуіне басты мән бере отырып, жеке-дара сабақтар ұйымдастыру. Пән-мұғаліміне жұмыста қажеттісі:

1. 
   Баланың өзінің білім дәрежесіне орай, бейімділігне орай (гуманитарлы, математикалық, жаратылыстану-ғылыми, музыкалық тағы басқа) және психикалық ерекшеліктерін ескере отырып сабақ жоспарын құрастыру.
   
2. 
   Қиын әрі шатасқан сұрақтар бойынша кеңес беру тақырыптарын анықтау.
   
3. 
   Белгілі бір уақыт аралығында пән бойынша баладан есеп формасын таңдау (тест, сұрақтар тағы басқа)
   
4. 
   Балаға ұсыну керек:
   

1. 
   тақырып атауы.
   
2. 
   тақырыпты оқу жоспары
   
3. 
   негізгі сұрақтар
   
4. 
   бала меңгеруге тиісті ұғымдар мен терминдер
   
5. 
   практикалық жұмыстар
   
6. 
   қажетті әдебиеттер тізімі
   
7. 
   бақылау формасы
   
8. 
   өзін-өзі тексеру тапсырмалары
   

5. 
   Дарынды баламен жұмыстың нәтижелерін талдау кестесін толтыру:
   

1. 
   пән
   
2. 
   кеңес беру мерзімі мен уақыты
   
3. 
   басты қарастырылатын сұрақтар
   
4. 
   бағдарлама бойынша жұмыс істеу уақыты
   
5. 
   жіберілген уақыт
   
6. 
   бағдарламадан тыс қосымша сұрақтар
   
7. 
   анықталмаған сұрақтар
   
8. 
   мерзімнен ауытқу себептері.