|
Стилистиканың дамуындағЫ
УДК
: 81:81`1
Қанабекова
М
.
Ќ
.
ҚазМемҚызПУ
,
Алматы
СТИЛИСТИКАНЫҢ
ДАМУЫНДАҒЫ
ЖАҢА
БАҒЫТТАР
Қазіргі
таңда
стилистика
ғылымының
қоғамдық
-
əлеуметтік
,
функционалдық
-
коммуникативтік
қызметі
күшейіп
,
негізгі
теориялық
əрі
практикалық
мəні
артып
,
қолданыс
аясы
кеңейе
түсуде
.
Сонау
ХХ
ғасырда
тіл
білімі
дамуындағы
ғылыми
бетбұрыс
–
стилистика
ғылымының
да
қарқынды
дамуына
əсер
етіп
,
əсіресе
тілдің
функционалды
аспектісі
жан
-
жаќты
зерттеуге
алынып
,
оның
функционалды
стилистика
деген
дəстүрлі
бағыты
пайда
болды
.
Оған
əлемдік
тіл
біліміндегі
,
орыс
тілі
ғылымындағы
зерттеулер
,
ғылыми
таным
-
тұжырымдар
негіз
болған
деген
болжамдар
айтылуда
.
В
.
Матезиус
бастаған
чех
ғалымдары
əдеби
тілдің
функционалдық
сипатын
зерттеуге
ерекше
көңіл
аударды
.
Орыс
стилистика
ғылымында
В
.
В
.
Виноградов
жаңа
бір
кезеңнің
тарихи
бастамасы
болды
деп
айтуға
негіз
бар
.
В
.
В
.
Виноградовтың
еңбектерінде
тілдік
-
функционалдыќ
концепция
басым
бағыт
болса
,
оның
теориялық
базасы
тілдің
қатысымдық
жағдайдағы
қызмет
ету
ерекшеліктерін
зерттеуге
негізделеді
.
Қазақ
стилистикасын
зерттеушілер
тіл
білімінің
бұл
саласына
қатысты
өз
ой
-
пікірлерін
айтып
,
бірқатар
теориялық
ізденістерге
барып
,
жаңаша
тұрғыдан
зерттеулер
жүргізуде
.
Демек
,
ғылыми
жаңаруды
басынан
кешіріп
отырған
,
ғылымның
жаңа
бағыт
-
бағдарларына
сүйенетін
–
стилистика
ғылымында
да
жаңа
бетбұрыс
,
көптеген
білім
салаларымен
тығыз
байланысты
даму
өрдісі
байқалады
.
Стилистика
тілдің
көркем
,
бейнелі
амал
-
тəсілдерін
зерттейтін
ғылым
саласы
болғандыќтан
,
өзге
тіл
білімі
пəндерінің
арасынан
айрықша
орын
алады
.
Белгілі
бір
тілдегі
тілдік
бірліктердің
ќұрамы
мен
категорияларына
,
олардың
өзара
байланыстары
мен
арақатынастарына
талдау
жүргізетін
,
яғни
тілде
«
нелер
барын
»
зерттейтін
пəндерден
стилистиканың
айырмашылығы
–
ойды
жеткізуде
сол
тілдің
тілдік
бірліктері
мен
категориялары
қалай
,
қандай
жағдаяттарда
пайдаланылады
деген
сауалѓа
жауап
беруінде
.
Стилистика
қолданыстағы
тілдің
қызмет
ету
мəселелерін
қарастырады
.
Бұл
оның
басты
назарында
болады
жəне
оның
тіл
білімі
салалары
арасындағы
дербес
ғылым
ретінде
танылуының
мəні
мен
мағынасы
да
осында
.
Стилистика
ғылымы
өте
күрделі
сала
,
оның
кейбір
салаларын
(
түрлерін
)
дербес
ғылыми
пəн
тұрғысынан
анықтауда
түрлі
көзқарастардың
болуы
да
табиғи
ќұбылыс
екендігі
белгілі
.
Қазіргі
қазақ
тіл
ғылымында
стилистиканың
дəстүрлі
қалыптасқан
басты
төрт
саласы
(
бағыты
)
бар
:
1.
Тіл
(
ресурстар
)
стилистикасы
немесе
құрылымдық
стилистика
:
фоностилистика
;
лексика
-
фразеологиялық
стилистика
;
грамматикалық
стилистика
.
2.
Функционалды
стилистика
(
қолданыстық
стилистика
):
Ауызекі
сөйлеу
стилі
;
Ресми
стиль
;
Публицистикалық
стиль
;
Ғылыми
стиль
;
Көркем
əдебиет
стилі
.
3.
Көркем
əдебиет
стилистикасы
.
4.
Практикалыќ
стилистика
.
Бұл
салалық
ғылымдардың
əрқайсысының
атқаратын
нақты
міндеттері
,
өзіндік
ұѓым
-
категориялары
бар
.
Стилистика
ғылымы
аясының
кеңеюіне
,
жаңа
бағыттарының
пайда
болуына
танымдық
бағдарларға
негізделген
ғылыми
ілімдердің
дамуы
ықпал
етуде
(
сөйлеу
актілерінің
теориясы
,
прагмалингвистика
,
коммуникативтік
лингвистика
,
антропоөзектік
парадигма
,
мəтін
лингвистикасы
т
.
т
.).
Соған
орай
қазіргі
тіл
білімінде
стилистиканың
даму
бағыттарының
бірнеше
түрі
айқындалып
,
ғылыми
тұрғыдан
негізделіп
,
жүйелі
зерттеле
бастады
.
Олардың
қатарына
ортостилистика
,
мəтін
стилистикасы
,
прагмастилистика
,
экспрессивтік
стилистика
,
тарихи
стилистика
,
салыстырмалы
-
салғастырмалы
стилистика
,
кодтау
стилистикасы
,
декодтау
стилистикасы
жатады
.
Тың
бағыттағы
зерттеулердің
сипатына
қарай
стилистика
түрлерін
осылайша
айқындау
,
мəнді
ерекшеліктерін
көрсету
,
ол
жайындағы
ғылыми
ой
-
тұжырым
,
болжамдарды
теориялық
түрде
саралау
–
бүгінгі
ғылым
-
білімнің
абыройлы
міндеті
.
Адамның
эмоциясын
жеткізудегі
тілдің
экспрессивтік
қызметі
ғалымдардың
назарын
көптен
бері
аударып
келеді
.
Стилистиканың
ғылым
ретінде
дамуына
түрткі
болған
В
.
Гумбольдт
,
К
.
Фосслер
зерттеулері
дүниеге
келген
заманнан
бері
бұл
бағытта
көптеген
еңбектер
жазылды
.
Сол
кезеңдегі
тілдің
эстетикалық
табиғатын
оның
экспрессивтік
қызметімен
тығыз
байланыста
қараған
тұжырымдар
бүгінде
дамытылып
,
стилистиканың
экспрессивтік
стилистика
саласының
арнайы
қарастыратын
мəселелеріне
айналды
.
Қазақ
тілі
экспрессивтік
стилистикасының
бүгінгі
таңда
өзекті
мəселеге
айналуына
қазіргі
қоғамдағы
жеке
тұлғаны
тануға
деген
ерекше
ықыластың
,
осыған
байланысты
қоғамдық
ғылымдардың
дамуындағы
жаңа
гуманитарлық
парадигманың
қалыптасуы
да
ықпал
етіп
отыр
.
Бұл
бағыттағы
ғылыми
-
теориялық
зерттеулер
мен
талдаулар
психолингвистика
,
этнолингвистика
,
когнитивтік
лингвистика
,
этнопсихология
,
жеке
тұлѓаның
лингвопсихологиясы
,
лингвокогнитивтік
психология
,
лингвомəдениеттану
мəселелерін
анықтауға
қажетті
ақпараттарды
береді
.
Экспрессивтік
стилистиканы
ғылыми
-
теориялық
тұрғыдан
зерттеудің
перспективасы
тілдегі
дара
стиль
категориясын
,
көркем
шығарма
тілін
,
функционалды
стилистика
,
стилистикалық
ресурстар
,
ортология
,
сөз
мəдениеті
,
т
.
б
.
мəселелерді
əр
қырынан
жəне
тереңірек
зерттеуге
ықпал
етеді
[1].
Соны
ізденістердің
қатарында
стилистика
ғылыми
пəнін
жан
-
жақты
зерттеп
,
терең
игеруде
оны
прагматикалыќ
аспектіде
қарастырудың
да
қажеттілігіне
,
маңыздылығына
айрықша
мəн
берілуде
.
Бұл
жөнінде
ғалым
Д
.
Əлкебаева
:
,,...
прагматиканың
«
іс
-
əрекеті
мен
бітім
,
болмысын
»
айтушы
мен
тыңдаушының
қарым
-
қатынасы
арқылы
тану
стилистиканың
жаңа
бағытының
пайда
болуына
негіз
бола
алады
.
Прагмастилистика
-
стилистика
ғылымының
жаңа
бағыты
.
Кез
келген
айтылым
адресаттарға
(
қабылдаушыларға
)
ақпарат
берумен
қатар
,
оның
қабылдауына
ықпал
ететін
тілдік
бірліктерді
таңдайды
жəне
оның
реакциясын
тудырады
.
Прагматика
адамның
белгілі
жағдайда
қандай
мақсатпен
сөйлеп
тұрғанын
қоса
қарастырады
.
Адресант
пен
адресат
арасындағы
қарым
-
қатынас
аясындағы
тілдік
бірліктердің
ықпал
ету
жəне
əсер
ету
мақсатынан
пайда
болған
туынды
мəтін
прагмастилистика
деп
аталады
» [2] -
дей
келіп
,
стилистиканың
жаңа
бағытын
сипаттай
отырып
,
өзіндік
ерекшелігін
анықтайды
.
Тарихы
көне
дəуірден
бастау
алған
,
өз
қоғамына
қызмет
етіп
отырған
,
мемлекеттік
мəртебесін
алған
тіліміздің
тарихын
тану
,
функционалды
стильдердің
əр
дəуірде
біреуінің
ерте
,
біреуінің
кеш
даму
сатысын
бастан
кешіргенін
жүйелеу
стильдің
тарихи
категория
екенін
толық
дəлелдейді
.
Қазақ
əдеби
тілінің
тарихымен
байланысты
М
.
Балақаев
,
Р
.
Сыздық
,
Е
.
Жанпейісов
,
М
.
Томанов
,
Б
.
Манасбаев
,
С
.
Исаев
,
т
.
б
.
ғалымдардың
еңбектерінде
əдеби
тілдің
дєстүрлі
нормаларының
,
ұлттық
əдеби
тілдің
стильдік
салалары
мен
тармақтарының
,
жанрларының
зерттелуі
;
Б
.
Əбілќасымовтың
еңбектерінде
қазіргі
əдеби
тіл
нормаларының
ескі
қазақ
жазба
тілімен
салыстырыла
қарастырылуы
;
Р
.
Сыздық
,
Ќ
.
Өмірəлиев
,
Е
.
Жұбановтың
əдеби
тіл
тарихын
ауызша
сөз
өнерімен
,
əсіресе
ақын
-
жыраулар
поэзиясының
сөзүлгілерімен
байланысты
қарайтын
зерттеулері
сөз
мəдениетінің
нормативті
-
функционалдық
аспектісін
эмпирикалық
,
теориялық
материалдармен
байыта
түсті
[3,5].
Стилистика
тіл
дамуының
өткен
кезеңдеріндегі
ұжымдық
тілдік
норманы
да
,
стиль
түрлерінің
қалыптасу
жолдарын
да
зерттейді
.
Ол
тек
қандай
да
бір
стильдің
немесе
тіл
бірлігінің
стильдік
бояуының
өзгеруін
анықтауға
тырысып
қана
қоймай
,
ең
алдымен
сол
стилистикалық
жүйенің
тарихын
,
тілдің
əр
алуан
стильдерінің
пайда
болуы
мен
дамуын
,
олардың
өзара
тарихи
қарым
-
қатынастағы
байланысын
зерттейді
.
Ғылыми
бағыттар
ішінен
ғалымдар
диахрониялыќ
тұрѓыдан
белгілі
бір
тарихи
кезеңдегі
стильдердің
дамуын
зерттейтін
тарихи
стилистика
мен
түрлі
жүйеге
жататын
тілдердегі
стильдердің
арақатынастарын
зерттейтін
салғастырмалы
стилистиканы
бөліп
қарастырады
.
Көрнекті
ғалым
Г
.
О
.
Винокур
«
Тіл
тарихының
міндеттері
»
деген
мақаласында
стилистиканы
нақты
бір
тілдің
тарихын
зерттейтін
пəндер
кешенінің
қатарына
қосу
керектігін
айтқан
болатын
.
Тілдің
ќұрылымын
зерттейтін
фонетика
,
грамматика
,
лексикология
сияқты
пəндерден
айырмашылығы
стилистика
тілдің
қолдануын
зерттейтін
пəн
болуында
.
Сондықтан
нақты
бір
тілдің
тарихын
сипаттау
«
өзінің
мəңгілік
қалыптасуындағы
тіл
механизмінің
бейнесін
»
ғана
емес
,
қауымның
осы
механизмдерді
түрлі
мақсаттары
үшін
пайдалануына
көмектесетін
əдіс
-
тəсілдерді
қамтығанда
ғана
толық
əрі
жан
-
жаќты
болады
деп
пайымдайды
[4].
Тарихи
стилистиканың
шешімін
табуды
қажет
ететін
негізгі
мəселесі
лингвистикалық
стилистиканың
тарихи
тұрғыдан
жіті
қарастырылмауынан
туындайтын
тəрізді
.
Бұл
өте
күрделі
мəселе
,
өйткені
тіл
стилистикасы
тіл
тарихының
өзге
салалары
сияқты
тіл
бірліктерін
зерттейді
,
бірақ
оны
өзгеше
көзқарас
тұрғысынан
қарастырады
.
К
.
А
.
Долининнің
пікірінше
,
ол
тіл
бірліктерінің
инварианттық
стилистикалық
мағыналарын
анықтайды
[5,55].
Тілді
пайдаланудың
түрлі
əдістерінің
өзіндік
тарихы
болады
жəне
дыбыстардың
,
грамматикалық
формалардың
,
лексиканың
даму
өрдісі
тəрізді
оның
да
қызмет
ету
аясы
кеңейіп
,
өзгеріп
отырады
.
Тілді
пайдаланудың
амал
-
əдістері
тілдің
тарихи
стилистика
пəнін
қалыптастырады
.
Мұндай
жағдайда
зерттеушінің
міндеті
сөйлеушінің
тілдік
амалдарды
таңдауына
талдау
жасау
жəне
коммуникация
өрдісі
қайткенде
аса
тиімді
жəне
коммуникативтік
жағдаятқа
адекватты
болатынын
анықтау
болып
табылады
.
Тілдің
тарихи
стилистикасының
тағы
бір
маңызды
мəселесі
,
біздің
ойымызша
,
норма
ұғымымен
байланысты
.
Кез
келген
тілдік
фактіні
нормативті
қолдану
хабардың
жеке
тұлғаға
,
сөйлеушінің
интенциясы
мен
коммуникативтік
актінің
жағдайына
байланысты
қалай
өзгеретінін
бақылауға
мүмкіндік
беретін
бағыт
-
бағдар
ретінде
қызмет
етеді
.
Нормативті
қолдану
бағалауыштық
пайымдауды
да
,
экспрессивті
реакцияны
да
тудырмайтын
нақты
түсінікпен
сипатталады
.
Тарихи
стилистика
,
біздің
пайымдауымызша
,
біріншіден
,
бір
стилистикалық
амал
-
тəсілдер
жүйесінің
өзге
тілдермен
ортақтығын
немесе
ауысуын
тұтастай
алып
қарастыруды
,
екіншіден
,
стильдер
мен
жанрлардың
тарихын
,
үшіншіден
тарихи
поэтиканы
,
төртіншіден
,
мəтін
стилистикасын
статикалық
жəне
динамикалық
тұрғысынан
қарастыруды
қамтуы
керек
.
Қатысымдық
əрекеттегі
қатынасушылардың
қызметіне
қарай
М
.
Серѓалиев
,
Д
.
Əлкебаева
сынды
ғалымдар
стилистиканың
тың
бағыттарының
қатарына
автор
мен
қабылдаушының
арасындағы
кодтау
жəне
декодтау
стилистикасы
да
жататындығын
айтады
.
Ғалымдардың
пайымдауынша
,
кодтау
стилистикасы
–
тілді
айтушы
не
жазушының
стилистикасы
.
Бұл
туынды
авторының
шығармашылық
стиліне
баса
көңіл
аударуды
қажет
етеді
.
Ал
декодтау
стилистикасы
–
қабылдаушының
(
тыңдарманның
,
оқырманның
)
стилистикасы
.
Декодтау
стилистикасы
мəтінді
түсіндірудің
теориялық
базасы
болып
табылады
.
Шығарманың
контексіндегі
коннотациялық
мағынаға
баса
назар
аудару
,
тілдік
бірліктердің
көркемдік
ерекшелігін
көрсету
мəселесі
т
.
б
.
қарастырылады
.
Сөйтіп
,
стилистиканы
ғылым
саласы
ретінде
қалыптастыруда
В
.
В
.
Виноградов
бастаған
бірқатар
зерттеушілердің
ғылыми
таным
-
тұжырымдары
негіз
болды
.
Өткен
ғасырдың
60-
жылдарында
іргесі
қаланған
лингвистикалық
стилистиканың
қазіргі
таңда
қызмет
ету
аясы
кеңейіп
,
өзіндік
ұѓым
-
категориялары
айқындалып
,
жаңаша
бағытта
қарастырылып
отырғандығы
–
тіл
білімі
дамуының
заңды
нəтижесі
.
Қазіргі
таңда
стилистиканың
қолданыс
аясы
біртұтас
күрделі
нысандарды
зерттеуге
,
оның
түрлері
мен
жаңа
бағыттарының
қалыптасуына
үлкен
ықпал
етуде
.
Əдебиеттер
:
1.
Қоянбекова
С
.
Қазақ
тілі
экспрессивтік
стилистикасының
негіздері
:
ф
.
ғ
.
д
.
ғылыми
дəрежесін
алу
үшін
дайынд
.
дисс
.
автореф
-
ты
. –
Алматы
, 2008.
2.
Əлкебаева
Д
.
Қазақ
тілінің
прагмастилистикасы
(
Оқу
құралы
). –
Алматы
,
2007.
3.
Уəли
Н
.
Қазақ
сөз
мəдениетінің
теориялық
негіздері
:
ф
.
ғ
.
д
.
ғылыми
дəрежесін
алу
үшін
дайынд
.
дисс
.
автореф
-
ты
. –
Алматы
, 2007.
4.
Винокур
Г
.
О
.
О
задачах
истории
языка
.//
Звегинцев
В
.
А
.
История
языкознания
Х
I
Х
-
ХХ
веков
в
очерках
и
извлечениях
.
Ч
.2. –
М
.:
Учпедгиз
, 1960.
5.
Долинин
К
.
А
.
Стилистика
французского
языка
. –
Л
.:
Просвещение
, 1978.
Достарыңызбен бөлісу: |
|
|