Фольклорлық прозадағы мотивтер жүйесі

ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ПРОЗАДАҒЫ МОТИВТЕР ЖҮЙЕСІ 

 

Байдрахманова Ж. С. 

2-курс студенті 

Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Г.С. Сағынадин  

Еуразия Гуманитарлық институты, Астана қаласы  

 

Халқымыздың  сӛз  ӛнеріне  бастау  болған  халық  даналығының,  яғни 

фольклор  мұраларының  бағасы  қашанда  биік.  Түрлі  жанрда,  түрлі 

поэтикалық 

реңкте 

құбылған 

бұл 

туындылар 

ғылымның 

түрлі 

жаңалықтарына негіз болары сӛзсіз. 

Фольклорлық  шығарманың  жүйелі  сюжетін  құруда  мотивтер  ерекше 

қызмет атқарады. Қазақ аңыздарында жиі кездесетін тұрақты мотивтердің бір 

қатары  адамзат  дамуында  орын  алған  алғашқы  қауым,  ру-тайпалық  қоғам, 

феодализм  сынды  формациялардың  ортақтығынан  туындаса,  ендігі  бір 

қатары тегі бір, ӛмір сүру салты ортақ, әрі тарихи-әлеуметтік, экономикалық 

жағдайлары  ұқсас  түркі  тектес  халықтардың  ӛзара  ауыс-түйіс,  туыстық 

қарым-қатынастары  арқылы  орныққан.  XV-XVІІІ  ғасырлардағы  тарихи 

аңыздарда  әлемдік  және  түркілік  фольклорда  жиі  кездесетін  тұрақты 

мотивтер  мен  сюжеттер  қатары  мол  және  олар  қазақ  қоғамының 

патиархалды-феодалдық  сипатына  орай  ӛзгеріп,  түрленіп  отырған.  Олар 

қаһарманның бейнесін эпикалық дәстүрге сай сомдауға елеулі қызмет етеді.  

Осы  тұста  мотив  сӛзіне  қысқаша  анықтама  бере  кетсек.  Мотив  – 

тақырыптық  сарын,  қалыптасқан  дәстүрлі  тақырыптық  әуен,  оқиға 

желісіндегі  кезең.  Бірнеше  жазушының  шығармасында,  әр  түрлі  әдеби 

нұсқаларда,  әр  дәуірдің  әдебиетінде  белгілі  бір  сарындар  қайталанып 

келеді/1/. 

Мотив  термин  ретінде  20-жылдардан  бері  А.Веселовский,  В.Я.  Пропп 

еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеушілер әр  халық ауыз әдебиетінде 

бұрыннан  келе  жатқан,  дәуірден  дәуірге  кӛшіп  жүрген  сюжеттік  сарындар 

бар  деп  қарайды/2/.  Алайда  ұқсас  сюжеттік  сарындарды  ӛз  дәуірінен, 

нақтылы  шығармалардағы  кӛркемдік  шешімінен,ұлттық  әдеби  процестен 

бӛліп  алып,  жеке  қарастыру  ұтымды  бола  бермейді.  Ұқсас  сарындар  кӛп 

жағдайда  ӛмірдің  ӛзінен  туады,  оларды  халықтардың  ӛмір-тұрмысындағы 

ұқсас  жағдайлардың  фольклор  туындыларындағы  кӛрінісі  деуге  лайық. 

Кейде  олар  сараланып,  іріктеліп,  қалыптасқан  дәстүрлі  сарындар  болады. 

Немесе,  шығарманың  құрамындағы  бір  айшық  жеке  бӛлігі  сияқты  болып 

келеді,  мысалы,  ауыз  әдебиетіндегі  сиқырлы  айна,  ақымақ  қатын  бейнесі, 

әкесі  мен  баласының  жекпе-жегі,  абжыланның  ханшаны  ұрлап  әкетуі  т.с.с. 

кейбір жанрда тұрақты сарындар, мотивтер ұшырасады. 

Мотивтер  кӛркем  әдебиетте  оқиғалы,  драмалық  туындыларда  айқын 

байқалады.  Мұндай  шығармалар  қатарына  фольклор  туындыларын  да 

жатқызуға болады. 

Белгілі  фольклорист-ғалым  Сейіт  Қасқабасов  фольклор  туындыларының 

мотивтік  негіздерін  талқылауда  мәні  терең  тұжырымдар  келтірді.  Ол 

фольклор туындыларын жанр жағынан бай, кӛркемдігі жағынан кемелденген, 

әр  алуан  қызмет  атқаратын  рухани   мұрамыз  және  күнделікті  тіршілігімізде 

қолданыста  болып,  мәдени  қажеттігімізді  атқарып  жүрген  ұлттық  ӛнеріміз 

деп  баға  беріп,  фольклор  туындыларының  жанры,  оның  қай  дәуірде  пайда 

болып,  қандай  ӛзгеріске  ұшырағандығын  зерттеп-зерделей  келе,  миф, 

хикаялар, ғұрыптық фольклор түрлеріне, ертегілер, әпсаналар мен хикаяттар, 

батырлар  жыры,тарихи  жырлар,  ғашықтық  жырлар,  дастандар,  айтыс  т.б 

мотивіне  мінездеме  берді  [2].  Солардың  ішінде  прозалық  жанрға  тоқтала 

кетсек.