Грамматикалық түсініктеме Буын-слог

Синтаксис 

1. Жай сөйлем (простые предложения)

       хабарлы                           сұраулы                            бұйрық                            лепті 

        сөйлем                              сөйлем                               сөйлем                         сөйлем 

1. Хабарлы сөйлем (повествовательные предложения) бывают

 - утвердительные: 

Мен институтта оқимын. 

(Я учусь в институте)

- отрицательные: 

отрицательная форма выражается отрицательными словами жоқ, емес или глаголами в 

отрицательной форме, т.е. с суффиксами – ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе. 

          Мен   институтта   емес,   университетте   оқимын.   (Я   учусь   не   в   институте,   а   в 

университете).

     Мен институтта оқымаймын. (Я не учусь в институте).

     Ол сабаққа барған жоқ. (Он не ходил на занятие).

2. Сұраулы сөйлем (вопросительные предложения) образуется с помощью: 

- вопросительных частиц ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе.

- Сен киноға бардың ба? (Ты ходил в кино?)

- вопросительных местоимений кім? не? қашан? қандай? қай? кімін?

Санат қашан келеді? (Когда придет Санат?)

- отдельных слов: болар, қайтеді? шығар.

Ол дәрігерге бармаған болар? (Он наверняка не ходил к врачу).

- интонации: 

- Әсел, саған Саят телефон соқты. (Асел, тебе позвонил Саят).

-Саят? (Саят?)

3. Бұйрықты сөйлем (побудительные предложения) выражается формой: 

 - повелительного наклонения глагола. 

- Қайрат, далада көп жүрме. (Кайрат, на улице долго не ходи).

- повелительного или изъявительного наклонения в сочетании с частицей –шы/-ші.

       Бұл қандай сөз екенін айтыңызшы. (Скажите, пожалуйста, что это за слово).

- повелительного наклонения ІІІ лица на –сын/-сін.

               Ол көлге жалғыз бармасын. (Пусть он одинь не идет на озеро). (Ему не следует 

одному ходить на озеро).

3.  Лепті   сөйлем  (восклицательные   предложения)   выражает   различные   положительные 

либо отрицательные эмоции. 

      О, рахмет! (О, большое спасибо). Ол да бір аңқау-ау. (Он тоже ротозей).

           В составе восклицательных предложений встречаются междометия и усилительные 

частицы. Например: япырай, не деген, -ай, -ақ, -ау, не еткен. 

     

      В казахском языке порядок слов в предложении постоянный. 

1.   В   простом   повествовательном   предложении   подлежащее   обычно   стоит   в   начале, 

сказуемое – в конце. 

Анар үйге келген (Анар приехал домой).                                 

                     

2. Определение стоит перед определяемым словом. 

Асия әдемі көйлек сатып алды (Асия купила красивое платье).

 

                                                                   

3. Обстоятельство времени – в начале предложения. 

Жазда мен Мәскеуге барамын. (Летом я поеду в Москву).

 

                                          -                       - 

4. Обстоятельство и дополнение –  в середине предложения. 

Мен   институтқа    сабаққа   жиналып жатырмын. (Я собираюсь в институт на занятие). 

         . - . - . - . - .     - - - - - - - - 

                                                       -                    -                    

5. Вопросительное слово при отсуствии глагола сказуемого – перед ним.

Санат     қайда? (Где Санат?)      Санат            қайда          кетті? (Куда ушел Санат?) 

       

                                                       

    Из вышеуказанного следует, что обстоятельство в предложении имеет более свободное 

место, чем другие члены предложения.

1. Салалас құрмалас сөйлем.

Салалас құрмалас сөйлем образуется при помощи следующих союзов:

54- кесте

1

сочинительных (ыңғайлас)

және да/де, та\те (и, к тому же) 

Көктем келді, көк шықты.

2

разделительных

 

(талғаулықты)- 

біресе, не, немесе (то, или, либо)

Не креслоға отыр, не мына орындыққа отыр. 

3

противительных ( қарсылықты)-

бірақ, сонда да, әйтсе де (но, однако, 

иначе, а)

Ертең театрға барар едім, бірақ сабағым бар. 

4

причинно-следственных

 

(себеп-

салдар)   -   сондықтан   (поэтому), 

өйткені (потому что), сол себепті (по 

той причине)

Күн суық, сондықтан жылы киінгенің дұрыс. 

 

3. Сабақтас құрмалас сөйлем

55- кесте

№

вид

вопрос

суффикс

примеры

1

мезгіл 

бағыныңқылы 

(придаточные 

қашан? (когда?)

қашанға дейін? (до 

какого времени?)

-ғалы/-гелі, 

-қалы/-келі,

-ған/-ген

  Сен Астанада болғанда, 

біз театрға барғанбыз. 

Машина   келгенше,   сен 

-

- - - 

1 ===

-

 

 ---

1===2

-.-.-

 - - - 

-

1 ===

-

-.-.-

 - -

1===2

-

?

-

?

====

2

3

4

5

6

времени)

шартты 

бағыныңқылы 

(придаточные 

условия)

себеп 

бағыныңқылы 

сабақтас 

(придаточные 

причины)

қимыл-сын 

бағыныңқылы 

(придаточные 

действия и 

степени)

қарсылықты 

бағыныңқылы 

(придаточные 

уступительные)

мақсат 

бағыныңқылы 

(придаточные 

цели)

қайткенде?

 не еткенде?

(при каком 

условии?) если что?

не себепті? (по 

какой причине?) 

не үшін? (почему?) 

неліктен? (от чего?)

қалай? (как?) 

қалайша? (каким 

образом?)

қайткенде? 

қайткенмен? қайтсе 

де, не істесе де 

(несмотря на что)

не мақсатпен (с 

какой целью?) не 

үшін? (для чего?) 

зачем? 

-қан/-кен + -ша/

-ше, да/-де, ға/

-ге дейін, шейін, 

-нан/-нен кейін 

(соң, кезде) 

-са/се

-ма/- ме

-ғанда / -генде

-дықтан/ -діктен

- ған соң

-ып, 

-іп,

-п

-са да, -се де, 

- ған+мен,

-ген + мен 

....у үшін,.... деп, 

-мақ болып 

тынығып ал. 

Кино   басталғанға   дейін 

буфетке барып келейік.

Жаз   шыққан   соң 

адамдар   демалыстың 

қамын ойлай бастайды.

 Еңбек етсең, мақсатыңа 

жетерсің. Анар  келме-

генде, оны   іздейтін   

 едік.  

Көп жұмыс 

істегендіктен, мен 

шаршадым. 

Ол   Әлиямен   қоштасып, 

үйіне кетіп қалды. 

Жаңбыр   жауып,   біз   сәл 

кешігіп келдік. 

Тез   жүрсе   де,   сабаққа 

кешікті.

 

Уақыты 

болғанмен,

 

Әсетке 

соқпады. 

Қазақ тілін үйрену үшін, 

көп оқу керек.

Дүкенге   бармақ   болып, 

тез жинала бастады.