Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к государственного
жүктеу/скачать 7,72 Mb. Pdf көрінісі
|
References 1. Поклад Г.Г., Гриднев С.П. Геодезия. М.: Академический проект, 2007.-592с. 2. Предназначение теодолита. Устройство и принцип действия, история, использование в геодезии. // Геодезические приборы. Геоприбор – Казань. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://geokzn.ru/articles/39-geodesy. 3.История развития геодезических приборов.[Электронный ресурс]. Режим доступа: http: http://www.nngasu.ru/geodesy/classification/istoriya/
Н.А.Кудеринова, С.М.Кудеринов, М.Е.Куттыкадамов, Ж.Е.Чигаева В статье приведена история возникновения геодезического прибора- теодолита. Виды теодолитов и их характеристики. Использование теодолитов и тахеометров в строительстве. ТЕОДОЛИТ: ТАРИХТАН БҮГІНГЕ ДЕЙІН Н.А.Кудеринова, С.М.Кудеринов, М.Е.Куттыкадамов, Ж.Е.Чигаева
геодезиялық құрал – теододиттің даму тарихы сипатталған. Теодолиттердің түрлері және олардың сипаттамалары. Теодолиттер мен тахеометрлердің құрылыста қолданылуы.
87
УДК 528.482 Н.А.Кудеринова 1 , Г.А.Уставич 2 , С.М.Кудеринов 1 , Г.С.Сейтказина 1 Государственный университет имени Шакарима города Семей 1 ,
2 АНАЛИЗ СИСТЕМ КООРДИНАТ И ВЫСОТ, ПРИМЕНЯЕМЫХ В ГЕОДЕЗИИ Аннотация: В статье приведен анализ систем координат, используемых в геодезии. А также сведения о системе высот, необходимых при проектировании и строительстве дорог, каналов, инженерных сооружений. Ключевые слова: системы координат, геодезия, система высот, Гринвичская обсерватория, футшток.
Внедрение передовых технологий в различные сферы человеческой деятельности требует уточнения форм и размеров Земли, что диктуется возрастающими требованиями к точности определения местоположения объектов на ее поверхности. Известно, положение точек, находящихся на поверхности Земли, определяется их координатами. Наиболее применяемой в геодезии системой координат еще со времен Гиппарха и Птолемея (около 150 г. н. э.) является система географических координат, в которой положение точек на земной поверхности определяется широтой и долготой. Широта отсчитывается от плоскости экватора, а долгота – от плоскости начального (нулевого) меридиана. Международная конференция, которая проходила в 1884 г. в Вашингтоне, за начальный меридиан приняла меридиан PN 0
0
1 (рис.
1, а), проходящий через главный зал Гринвичской обсерватории (Гринвич находится в районе Лондона). По способу определения широты и долготы географические координаты делятся на
Если координаты точек определены путем наблюдений небесных светил (Солнца и звезд), то такие координаты называются астрономическими.
измерений непосредственно на физической поверхности Земли, с последующей их обработкой. Астрономические координаты точек земной поверхности определяются независимо друг от друга, а для определения геодезических координат точек обязательно необходима связь между смежными точками [1].
В геодезии применяется большое количество систем координат: астрономические, геодезические, прямоугольные, геоцентрические. 1. Система астрономических координат. Положение точки N 1 на сферической поверхности Земли (для удобства пояснений сначала примем, что Земля имеет форму шара) определяется широтой ϕ и долготой λ . Первоначально отсчитывание долгот в разное время и в разных странах выполнялось от разных меридианов, т. е. совершенно произвольно, и это продолжалось вплоть до открытия Америки. Папской буллой 1493 г. первым (исходным) меридианом был признан меридиан острова Ферро, который входит в группу Канарских островов. С течением времени отдельные развитые страны начали отсчитывать исходный меридиан от своих главных обсерваторий. Так, в России долготы начали считать от меридиана, проходящего через центр Круглого зала Пулковской обсерватории, во Франции – от меридиана Парижской обсерватории, а в Англии – от меридиана Гринвичской обсерватории. Наконец, в 1884 г. в Вашингтоне на Международной конференции было принято решение о признании исходным меридианом для всех стран меридиана Гринвичской обсерватории. Астрономические координаты ϕ и λ точек земной поверхности определяются при помощи астрономических наблюдений соответствующими приборами. При этом в процессе выполнения наблюдений требуется однозначно задавать (фиксировать) направление отвесных линий. Эта задача решается при помощи высокоточного цилиндрического уровня или другой его разновидности – компенсатора углов наклона. Кроме координат ϕ и λ точек, необходимо иметь еще и направление между этими точками. Таким направлением является азимут. 3.
Система геодезических координат. В отличие от астрономических координат, система геодезических координат позволяет определить положение точки на земной поверхности тремя 88
координатами: геодезической широтой В, геодезической долготой L и геодезической высотой Н (рис. 1, в).
а б
в г
Рисунок 1- Системы координат.
3. Система прямоугольных пространственных координат XYZ. Данная система координат также связана с эллипсоидом вращения и поэтому ее можно отнести к системе геодезических координат. В этой системе за начало координат принимается центр О эллипсоида (рис. 2, а), ось OX находится на пересечении плоскости PЕP 1 Гринвичского меридиана и плоскости ЕE 1 E ′ 1 экватора. Ось OY также находится на пересечении плоскости меридиана PE 1
1 , плоскость которого составляет с Гринвичским меридианом угол 90°, и плоскости экватора. И, наконец, ось OZ совпадает с малой осью эллипсоида [1]. До недавнего времени прямоугольные пространственные координаты применялись редко. Однако в последнее время, в связи с внедрением спутниковых методов определения координат в геодезическое производство, возникла необходимость определения координат точек вне поверхности Земли.
4. Система геоцентрических координат. Данная система координат применяется в космической геодезии. Однако, как уже указывалось выше, в связи с широким внедрением в геодезическое производство спутниковых методов определения координат точек земной поверхности, эта система координат также стала применяться параллельно с географическими системами. Система координат, центр которой (начало координат) совмещен с центром масс Земли, 89
называется геоцентрической (рис 2, б). Таким образом, любая система координат, начало которой находится или перенесено в центр масс Земли, является геоцентрической.
5.Система прямоугольных координат. Для решения целого ряда задач геодезии широко применяется плоская прямоугольная система координат. В этой системе координат положение точки А (рис 3, а) определяется относительно двух взаимно перпендикулярных линий, находящихся в одной плоскости. Ось Х обычно ориентируется по направлению меридиана точки О, а ось Y автоматически ориентируется по направлению «запад-восток». Точка О пересечения осей служит началом координат. В отличие от принятой в математике левой системы прямоугольных координат (рис 3, б), в геодезии принята правая система, которая сначала повернута относительно первой на 90°, а затем еще раз около оси абсцисс на 180° (см. рис. 3, а). В результате этого нумерация четвертей и направление отсчета углов в такой системе прямоугольных координат производится от оси Х по ходу часовой стрелки. Напомним, что в математике нумерация четвертей и направление отсчета углов производится против хода часовой стрелки от положительного направления оси Х. За положительное направление оси абсцисс в геодезии принимается направление на север, а за положительное направление оси ординат – направление на восток. Выбор правой системы координат для решения геодезических задач обусловлен наличием Полярной звезды, с помощью которой просто задается северное направление меридиана.
б
Рисунок 3- Система плоских прямоугольных координат: а) правая – принятая в геодезии; б) левая – принятая в математике
Рисунок 2- Системы прямоугольных пространственных (а) и геоцентрических координат (б).
90
В этом случае такая система координат называется условной. Она широко применяется, например, в прикладной геодезии при проектировании и строительстве различных инженерных сооружений, а также при монтаже и эксплуатации технологического оборудования. В системе прямоугольных координат положение точки, например точки А 1 , можно определить также длиной радиус-вектора ОА 1 , соединяющего названную точку с полюсом О системы, и величиной угла α ′ . Угол α′ откладывается (измеряется) от заранее выбранной полярной оси X. Данный способ определения положения точки называется способом полярных координат. Таблица 1.
Таблица 1- Знаки координат в четвертях Название четверти x y I Северо-восточная (СВ) + +
– + III Юго-западная (ЮЗ) – – IV Северо-западная (СЗ) + –
6. Система высот. Положение любой точки, находящейся на физической поверхности Земли, определяется только в том случае, если имеется еще и третья ее координата – геодезическая высота. Высоты всех точек физической поверхности Земли определяют ее фигуру относительно эллипсоида (референц-эллипсоида), а также характер рельефа, который изображается на топографических картах. Знание высот необходимо при проектировании и строительстве дорог, каналов, инженерных сооружений, в том числе и уникальных, и т. д. В зависимости от типа инженерного сооружения предъявляются различные требования к точности определения высот. Очевидно, что при строительстве уникальных сооружений (атомных и гидроэлектростанций, ускорителей заряженных частиц, радиотелескопов и т. д.) требуется более высокая точность определения высот чем, например, при строительстве кирпичного завода или жилого дома [2].
Геодезическую высоту нельзя определить сразу относительно поверхности эллипсоида, она определяется более сложным путем. Известно, точка Q является средним уровнем воды в океане или открытом море, воды которых омывают берега данной страны, или, если страна не имеет выхода к океанам и морям, берега ближайшей страны. Наблюдение за средним уровнем воды в океане или море осуществляется непрерывно в течение длительного времени (десятки и даже сотни лет) при помощи специального устройства, называемого футштоком (рис. 4). Непосредственно для наблюдения за средним уровнем воды применяется специальная шкала
футшток состоит обычно из медной пластины 3, которая также закреплена неподвижно на основании 2. Нанесенная на пластине горизонтальная черта 4 как раз и фиксирует уровень океана или моря или, что одно и то же, фиксирует поверхность геоида и называется нулем футштока.
Рисунок 4- Схема футштока
Геодезические измерения, с помощью которых производится определение превышения между точками земной поверхности, называются нивелированием. 91
Геодезические высоты являются и абсолютными высотами, или альтитудами, так как они отсчитываются от одной уровенной поверхности. Для того чтобы указать, на какой высоте находится точка земной поверхности по отношению к уровенной поверхности, ей придаются числовые значения, например Н
= 135,2 м. Числовое значение высоты точки называется ее отметкой. Если точки земной поверхности находятся выше исходной уровенной поверхности, то их отметки считаются положительными, а если ниже, – то отрицательными. Высоты суши земной поверхности за исключением нескольких ее участков, например, Каспийской низменности, положительны, а дно океанов, морей и некоторых озер – отрицательны. Отрицательную высоту имеют и некоторые инженерные сооружения, например глубокие шахты. В России (СССР) счет абсолютных высот производится от Кронштадтского футштока. Разность высоты текущей точки относительно высоты другой точки называют превышением. Таким образом, анализ систем координат и высот доказывают, что уровенная поверхность Земли в первом приближении может быть принята за сферу. Эллипсоидальность Земли принимается во внимание только при выполнении высокоточных геодезических измерений для целей высшей геодезии. При решении практических задач геодезии, проектировании и строительстве дорог, каналов, инженерных сооружений, форму Земли можно принять за шар с радиусом R.
1. Геодезия. В 2-х кн. Кн. 1 [Текст]: учебник для вузов / Г.А. Уставич. – Новосибирск: СГГА, 2012. – 352 с. 2. Поклад Г.Г., Гриднев С.П. Геодезия. М.: Академический проект, 2007.-592с.
N.A.Kuderinova, G.A.Ustavich, S.M.Kuderinov, G.S.Seytkazina Summary: The analysis of systems of the coordinates used in geodesy is provided in article. And also data on system of heights necessary at design and construction of roads, channels, engineering constructions.
92
УДК: 595.7 М.Ғ.Қуанышбаева, А.Д.Айтжанова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Шығыс Қазақстан облысындағы Қазақтың ұсақ шоқылы ауданының территориясы Семей ядролық сынақ полигонының болуымен байланысты зерттеуге тыйым салынған. Осыған сәйкес, фауналық зерттеу жұмыстары да жүргізілмеген. Осы себептен, Семей ядролық полигоны территориясымен шекаралас жатқан аймақтың өсімдіктер мен жануарлар түрлерін сақтау өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Зерттеу жұмысының мақсаты – Шыңғыстауда кездесетін қосқанатты бунақденелілердің түрлік құрамын анықтап, түрлердің экологиялық ерекшеліктеріне сипаттама жасау. Зерттеу жұмыстарына материалдар 2013-2015 жылдардың көктем-жаз айларында жинастырылды. Қосқанаттылардың түрлері бунақденелілерге арналған анықтағыштар мен еңбектер пайдаланылды [1-10]. Қосқанаттылар (Diptera) отрядының таулы аймақтық фаунасының түрлік құрамы өте бай. Қосқанаттылар бунақденелілердің ерекше дараланған отряды. Ересек формалары жануар немесе өсімдіктекті тек сұйық қорекпен қоректенеді. Зерттелген Шыңғыстау өңірінде қосқанаттылардың бірнеше тұқымдастарының өкілдері бар. Ұзынсирақты-масалар (Tipulidae) тұқымдасы. Бұл тұқымдастың өкілдері жұмыртқаларын ылғалды топыраққа, шіріген сүрекке, сирек – суға салады. Дернәсілдері ыдырау өнімдерімен, балдырмен, мүкпен немесе шіріген сүрекпен қоректенеді, кейде өсімдіктерге зиян келтіреді. Бұл өңірде ұзынсирақты-масалардың 2 түрі кездесті: Nephrotoma bispinosa және анықталмаған бір түр. Қансорғыш масалар (Culicidae) тұқымдасы. Таулы аймақта қансорғыш масалардың түрі аз. Бірақ бұл топтың кейбір түрлерінің адам үшін және мал шаруашылығы үшін маңызы өте үлкен. Аймақтың барлық территориясында көбеюге қолайлы жағдайлар бар жерде (баяу ағатын суқоймаларында) Culex, Aedes туыстарынан кездеседі. Хирономидтер (Chironomidae) тұқымдасы. Хирономидтер имагосы қоректенбейді. Жұмыртқаларын суға салады. Дернәсілдері әртүрлі тоқтап қалған немесе баяу ағатын су қоймаларында өмір сүреді – суық тау сулары мен өзендер. Кең таралған өкілі - Chironomus plumosus. Шіркейлер (Simuliidae) тұқымдасы. Шіркейлер жабайы жануарларға, үй малына және адамға шабуыл жасайтын қансорғыш бунақденелілер. Бірақ қансорғыш болып тек аналықтары табылады, аталықтары гүлдерде қоректенеді. Дернәсілдері су қоймаларының фильтраторлары. Бұл аймақта бірнеше түрлері кездеседі, Simulia ornatum доминантты болып есептеледі. Соналар (Tabanidae) тұқымдасы. Соналар – өте қозғалмалы бунақденелілер және өзінің көп уақытын қорек іздеп ауада өткізеді. Соналардың аталықтары қансорғыш болып табылмайды, олар гүлдердің, ағаштардың шырындарымен, бунақденелілердің бөлетін тәтті заттарымен қоректенеді. Соналардың аналықтары екі жақты қоректенеді: аталықтары сияқты өсімдіктер шырынымен және омыртқалы жануарлардың қанымен. Соналардың 4 түрі анықталды: Tabanus sp., Hybomitra
93
Арыстанша шыбындар (Stratiomyidae) тұқымдасы. Шыбындар гүлдерде немесе су қоймаларының маңайындағы ылғал жерлердегі өсімдіктер арасында, енді бірі ағаш жапырақтарында кездеседі. Дернәсілдері әртүрлі субстраттарда дамиды. Дернәсілдері негізінен сапрофагтар, кейбір түрлері жыртқыш болуы да мүмкін. Бұл аймақта арыстанша шыбындардың екі түрі тіршілік етеді:
Жыртқыш шыбындар (Asilidae) тұқымдасы. Жыртқыш шыбындар – ашық жерлердің, далалы және таулы аймақтардың нағыз тіршілік иелері. Күндіз белсенді; ірі түрлері жылдам ұша алады. Олдар қоректерін ауада аулайтын жыртқыштар. Дернәсілдері топырақта, сүректе өмір сүреді, ыдыраған органикалық қалдықтармен қоректенеді немесе өсімдікқоректілер. Жыртқыш шыбындардың 4 түрі тіркелді - Stenopogon sp. (2 түр), Laphria sp., Asilus junctus. Барылдақ шыбындар (Bombyliidae) тұқымдасы. Бұл тұқымдастың өкілдері гүл үстінде ауада ілініп тұра алатын керемет ептілігімен ерекшеленеді – гүлге отырмай тек тұмсығымен шырын сорады. Барылдақтардың дернәсілдері – басқа бунақденелілердің паразиттері, көбінесе – жабайы аралардың, шегірткелердің және көбелектердің. Барылдақ шыбындардың 7 түрі тіркелді: Вombylius major, В. discolor, Bombylius sp., Villa quinquefasciata, Exoprosopa sp., Anthrax morio, Hemipenthes sp. Жасылша шыбындар (Dolichopodidae) тұқымдасы. Олар шөптесін, бұталы өсімдіктердің жапырақтарында тіршілік етеді. Кейбір топтары ылғал жерлерге бейімделген, су қоймаларының маңайында да кездеседі. Тұқымдастың көптеген түрлері жыртқыштар болып табылады, олардың қоректері коллемболалар, бітелер және құрттар. Зерттелген аймақта түрі анықталмаған екі түрі тіркелді. Ызылдақ шыбындар (Syrphidae) тұқымдасы. Шатыршагүлділер және
күрделігүлділер тұқымдастарының гүлдерінің үстінде гүл шыбындарын жиі байқауға болады. Олар жұмыртқаларын салу үшін сасық иісі бар ұсақ өзендерге, жараларынан шырыны ағып тұрған ағаштарға, үшіншілері бітелер қауымына немесе аралардың ұяларына, төртіншілері құмырсқа ұяларының маңайына барады. Ызылдақ шыбындардың бұл аймақта 6 түрі кездеседі: Chrysotoxum vernale, Syrphus pyrastri, Eristalis arbustorum, Helopilus sp., Episyrphus
бітелердің бөлген заттарымен қоректенеді. Дернәсілдері – нағыз фитофагтар, яғни өсімдіктердің тірі ұлпаларымен қоректенушілер. Шұбарқанаттылардың көптеген түрлері күрделігүлділердің себеттерінің ішінде дамуға бейімделген. Бұл аймақта тек бір ғана түрі тіркелді - Tephritis bardonae. Улидиидтер (Ulididae) тұқымдасы. Бұл тұқымдастың өкілдерінің биологиясы дұрыс зерттелінбеген. Күрделігүлділерде Timia erythrocephala кездестіруге болады. Сол сияқты, түрі анықталмаған бір түрі кездеседі. Үлкенбасты шыбындар (Conopidae) тұқымдасы. Бұл тұқымдастың өкілдері гүл шырынымен қоректенуге бейімделген. Олардың сирфидтерден айырмашылығы, тозаңмен қоректенбейді. Үлкенбасты шыбындар дернәсілдерін жабайы аралардың, түкті аралардың денесіне салады, яғни дернәсілдері паразиттік тіршілік етеді. Зерттелген аймақта Physocephala chrysorrhoea түрі кездеседі. Отитидтер (Otitidae) тұқымдасы. Дернәсілдері сапрофагтар. Бұл тұқымдастың да бір түрі тіркелді - Ceroxys munda. Гүл шыбындары (Anthomyiidae) тұқымдасы. Шыбындар гүлдерде, өсімдіктердің жапырақтарында, ағаштардың бағаналарында және қида жүреді. Дернәсілдері өсімдіктерде немесе ыдыраған заттарда өмір сүреді, кейбір түрлері жыртқыштар немесе паразиттер. Бұл аймақта екі түрі тіркелді: Acroptena divisa, Leucophora buccata. Нағыз шыбындар (Muscidae) тұқымдасы. Бұл шыбындардың биологиясы алуан түрлі. Шыбындар өсімдіктердің гүлдерінде және жапырақтарында, ағаштардың бағаналарында және т.б. кездестіруге болады. Дернәсілдері өсімдік және жануар текті органикалық қалдықтарда дамиды. Нағыз шыбындардың бірқатар түрлері өсімдіктердің зиянкестері де болып табылады. Нағыз шыбындардың көптеген түрлері синантропты. Зерттелген аймақта нағыз шыбындардың бірнеше түрі анықталды: Musca tempestiva, Musca sp., Muscina assimilis, M. stabulans, Mesembrina sp., Fannia
экскременттермен, шіріген заттармен, адам азықтарымен қоректенеді. Келесі кең таралған өкілі Musca amita - факультативті гематофаг. Өлексе шыбындары, немесе каллифоридтер (Calliphoridae) тұқымдасы. Бұл тұқымдастың өкілдері өлекселерде дамиды, бұл топқа жататындар негізінен жасыл және көк ет шыбындары. Сол сияқты, олар жануарлардың экскременттерінде де дамиды. Бұл өңірде каллифоидтердің 5 түрі анықталды: Lucilia caesar, L. sericatа, Lucilia sp., Calliphora vicina, Cyomia sp. C. vicina кең таралған доминантты түр. Кәдімгі жасыл өлексе шыбыны Lucilia caesar, L. sericata да кең таралған түрлерге 94
жатады. Олар гүлдерде және жапырақтарда, жидектерде, дернәсілдері дамитын субстраттарда: жануарлар өлекселерінде, бұзылған ет өнімдерінде, нәжістерде кездеседі. Сұр ет шыбындары, немесе саркофагидтер (Sarcophagidae) тұқымдасы. Имаголары – факультативті копрофагтар; экскременттерден басқа етпен қоректенеді, жидектерде кезеседі. Зерттелген аймақта 6 түрі кездеседі. Кәдімгі ет шыбыны Sarcophaga carnaria және S. haemorrhoidalis кең таралған түрлер тобына жатады. Қалған түрлер анықталуды қажет етеді. Қи шыбындары (Scatophagidae) тұқымдасы. Тұқымдас өкілдері жануарлардың нәжістерінде кездестіріледі. Сонымен қатар, кейбір түрлердің нәжіспен байланысы жоқ. Бұл өңірде бір ғана түрі тіркелді - Scatophaga stercoraria, дернәсілдері жануарлар нәжістерінде жыртқыштықты байқатады. Қарын бөгелектері (Gasterophilidae) тұқымдасы. Бөгелектер – жайылымдық түрлер; имаголары – афагтар, ауыз бөліктері болмайды, дернәсілдері – жануарлардың облигатты паразиттері.
Үлкен қарын бөгелегі Gastrophilus intestinalis, немесе ілмек дернәсілі жылқыларда паразиттік тіршілік етеді. Аналықтары жұмыртқаларын иелерінің түкті жабынына салады. Дернәсілдер ауыз қуысына түсіп тілге кіріп, оның ұлпасында дамиды, одан әрі түлеп, қарынға түседі. Ересек дернәсілдер нәжіспен сыртқа шығарылады. Тері бөгелектері (Hypodermatidae) тұқымдасы. Дененің әр жерінің түкті жабынына салынған жұмыртқалардан шыққан дернәсілдер теріге еніп, арқа жағына қарай жылжи береді. Ересек дернәсілдер арнайы тесік арқылы сыртқа шығады және топырақта қуыршаққа айналады. Бұл өңірде өгіздің тері бөгелегі Hypoderma bovis ірі қара малға біршама зиян келтіреді. Тахиналар (Tachinidae) тұқымдасы. Тахиналар – күнсүйгіш бунақденелілер, оларды тау беткейлерінде өскен гүлдерде кездестіруге болады, шыбындар шырынмен және бал тәрізді шықтармен қоректенеді. Тахиналар жұмыртқаларын өсімдік жапырақтарына, паразиттік түрлер бунақденелілердің дернәсілдеріне салады. Тахиналар табиғат үшін де, адам үшін ең пайдалы паразитті қосқанаттылар болып табылады. Олардың зиянды қандалалардың, көптеген көбелектердің, кейбір қоңыздардың санын реттеуде маңызы жоғары. Tachina fera өңірдің доминатты түрлерінің бірі, сонымен қатар Protophormia terraenovae, Tachina sp, T. fera, T. grossa, Ernestia consobrina, Cylindromya sp. және түрі анықталмаған бір түр тіркелді. Жаға шыбындары (Ephydridae) тұқымдасы. Ересек шыбындар әртүрлі типтегі су қоймаларының жағаларында кездеседі. Негізінен, микроорганизмдермен қоректенеді (балдырлармен және т.б.). Шыңғыстау таулы аймағында тау өзендері жағаларында көп мөлшерде кездестірілді. Түрі анықталмаған. Жалған жыртқыш шыбындар (Therevidae) тұқымдасы. Жалған жыртқыш шыбындардың дернәсілдері – жыртқыштар, топырақ ішінде өмір сүретін басқа бунақденелілердің дернәсілдерімен қоректенеді. Түрі анықталмаған. Зерттеу нәтижелері бойынша Шыңғыстау таулы алқабында қосқанаттылар отрядының 24 тұқымдасына жататын 71 түрі анықталды. Зерттеу нәтижелері бойынша қосқанаттылар арасында түрлік алуантүрлілік соналар, барылдақ шыбындар, ызылдауық шыбындар, нағыз шыбындар, каллифоридтер, тахиналар және сұр ет шыбындары бойынша байқалады. Қорытынды. Зерттелген қосқанаттылардың ішінде басым тұқымдастарға: нағыз шыбындар (10), барылдақ шыбындар (7), ызылдауық шыбындар (6), каллифоридтер (6), тахиналар (7) және саркофагидтер (6) жатады. Түрлік құрамы жоғары емес тұқымдастарға: шұбарқанаттылар, улидиидтер, үлкенбасты шыбындар және отитидтер жатады. Әдебиеттер
1. Бей-Биенко Г. Я. Определитель насекомых Европейской части СССР: АН СССР, ЗИН. – Т. 5. – Л.: Наука, Ч.1. – 1969. – 805 с.; Ч. 2. – 1970. – 943 с. 2.
Горностаев Г.Н. Насекомые СССР. – М.: Мысль, 1970. – 372 с. 3.
Плавильщиков Н.Н. Определитель насекомых. –М.: Топикал, 1994. – 544 с. 4.
http://dvs.rsl.ru Астахов Д.М. Хищные мухи – ктыри (Diptera, Asilidae) Нижнего Паволжья: автореф. на соис. канд. биол. наук. – Санкт – Петербург, 2013. – 22 с. 5.
кровососущих комаров (Diptera, Culicidae) Северного Тянь-Шаня: дисс. на соис. докт. биол. наук. – М.: 2001. – 315 с.
6.
http://dvs.rsl.ru Баркалов А.В. Мухи – журчалки рода Cheilosia Meigen, 1822 (Diptera, Syrphidae) Старого Света: дисс. на соис. докт. биол. наук. Новосибирск, 2002. - 287 с. 7.
http://dvs.rsl.ru Лямин М.Б. Фауна и экология кровососущих слепней (Diptera, Tabanidae) Южного Урала: дисс. на соис. канд. биол. наук. – Челябинск: 2002, - 235 с. 95
8. http://dvs.rsl.ru Маркова Т.О. Фазиины (Diptera, Tachinidae, Phasiinae) Южного Приморья: фауна, экология, хозяйственное значение: дисс. на соис. канд. биол. наук. – Уссурийск, 2000. – 193 с. 9.
http://dvs.rsl.ru Овчинников А.Н. Двукрылые семейства Scatophagidae (Diptera) Европейской части России: видовой состав, распространение и морфоадаптивные преобразования яйцеклада: дисс. на соис. канд. биол. наук. – Санкт – Петербург, 2013. – 151 с. 10.
http://dvs.rsl.ru Сорокина В.С. Фауна и экология мух – журчалок (Diptera, Syrphidae) Южного Зауралья: дисс. на соис. канд. биол. наук. Новосибирск, 2003. – 377 с.
М.Г.Куанышбаева, А.Д.Айтжанова
хребта Чингизтау. В результате исследований хребта Чингизтау выявлено 71 вид двукрылых из 24 семейств. Приведена краткая экологическая характеристика определенных видов. Из всех двукрылых наиболее разнообразны и многочисленны настоящие мухи, жужжалы, журчалки, саркофагиды, каллифориды и тахины. DIPTERA OF MOUNTAIN RANGES CHINGIZTAU M.G. Kuanyshbaeva, A.D. Aitzhanova This article presents the results on specific structure and biology of Diptera mountain ranges Chingiztau. As a results of research mountain ranges Chingiztau revealed 71 species Dipteran from 24 families. Provided the ecological characteristic of certain species. Of all Diptera most varied end numerous Muscidae, Bombyliidae, Syrphidae, Sarcophagidae, Calliphoridae and Tachinidae. ӘОЖ 581.527(282.247.42) Б.С. Альжанова, Т.Е.Дарбаева, М.Х.Майданова М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Орал қаласы
тұқымдас және 92 туыстан қалыптасқан 120 өсімдік түрінің өсетіні анықталды. Флора құрамында кең ареалды голарктикалық түрлер басым (52,5%). Біржылдықтар флораның ¼-н құрайды (25,8%). Экологиялық-фитоценотикалық топтарының арақатынасы флораның мезофитті европалық және орманды сипатын білдіреді (39,2%). Түйін сөздер: Жайық өзені, жайылма, орман қауымдастықтары, деградация, флоралық сипаттама.
Opмaн қорының атқаратын ролі өте зор, бүкіл биocфepaдaғы тіpшілік, әсіресе aдaмзaт қoғaмы үшін aca мaңызды. Тиімді пaйдaлaнғaн жaғдaйдa өз-өзінeн қaйтa қaлпынa кeліп тұpaтын тaycылмaйтын тaбиғи қop. Орман - өсімдіктер, аңдар және құстар, көптеген насекомдар мен микроорганизмдердің мекен ететін ордасы және құнды рекреациялық кешен. Ормандар тек материалдық ресурс қана емес, олардың ең маңызды экологиялық функцияларына климатты реттеу, атмосферадағы көмірқышқыл газының мөлшерін реттеп, жылыжай әсерін бәсеңдетуі т.б. жатады [1]. Батыс Қазақстан облысы бoйыншa оpмaн қауымдастықтаpының нeгізгі шоғырланған жерлері Жaйық, Eлeк өзeндepінің жaйылмacы жәнe Шыңғыpлay ayдaнының құpғaқ өзeгі мeн ойпаңдау жepлері, Бөкeй opдacының бapxaн apaлық oйыcтapында opнaлacқaн. Қазіргі уақытта Батыс Қазақстан облысындағы Жайық өзенінің жайылмасындағы орман қауымдастықтарының негізгі орман құраушы ағаштарының қурап және шалғындық өсімдіктердің биоалуантүрлілігі азаюы байқалуда [2, 3]. Соңғы бірнеше жыл қатарынан байқалған құрғақшылық, жер беті су ағынының азаюы, жер асты суларының деңгейінің төмендеуі, дала және орман өрттері т.б. факторлар салдарынан кей учаскелерде орман ағаштары тіпті жойылып кету сатысының алдында тұр. Орман қорының бұзылуы аймақ экожүйесінің өзгерісіне де ықпал етеді. Табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен
96
туындайтын деградациялық процестер, әсіресе Жайық өзенінің төменгі ағысында орналасқан шөлейт және шөл аймақтар шекарасында орналасқан экожүйелерде анық байқалуда. Т.Е.Дарбаева, Ж.А.Калиеваның 2012-2013 жылдары жүргізген зерттеулерінде Жайық өзенінің төменгі ағысындағы теректі ормандардың әр түрлі деңгейде қурауы, орман экожүйесінің ауданы азайып, құрылымы мен биоалуандылығының өзгеруі байқалғаны атап көрсетілген. Сапасы жағынан төмен екіншілік жыңғылды ормандар үлесі артқан [4]. Жайық
өзені Батыс
Қазақстан облысының солтүстігінен оңтүстігіне дейін субмеридиональдық бағытта дала, жартылай шөлейт және шөл аймақтары бойынша ағып өтеді. Өзен жайылмасының ені 2-3 км-ден 8-12 км-ге дейін ауытқып отырады. Ол террассадан 4-5 м биіктікпен бөлектенеді. Жайылма механикалық құрамы түрліше болып келетін қабатты аллювиальды шөгінділерден тұрады. Жайылма жіңішке келген тармақтармен және ежелгі арналар, жайылмалы көлдермен тілімделген. Өзен арнасының ені 100 метрден 130 метрге дейін жетеді. Бірақ, кейбір жерлері енді болып келіп - 220 метрге дейін барады. Өзен арнасының жағалаулары тік жарлар мен құмды қайраңдармен кезектесіп алмасып отырады. Зерттеу жұмыстары 2014-2015 жылдары Жайық өзенінің төменгі ағысында орналасқан байқау алаңқайларында өсімдіктердің вегетациялық кезеңінде жүргізілді. Батыс Қазақстан облысының Тайпақ орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің «Степной» орман бөлімшесінің Бекет және Жанама елді мекені арасындағы 6632 га аумағы қамтылып зерттелінді. Бұл аймақта негізінен қара теректі-талды ормандар кең таралған, сонымен қатар, ақ теректердің кіші- гірім алқаптары кездеседі. Жайық өзенінің төменгі ағысындағы орман қауымдастықтарына флоралық сипаттама беріліп, қолданыстағы геоботаникалық әдістемеліктерге сәйкес биоморфологиялық, географиялық және экологиялық-фитоценологиялық талдаулар жүргізілді [5, 6, 7]. Өсімдіктерге атама Черепанов бойынша берілді [8]. Жайық өзенінің төменгі ағысындағы орман қауымдастықтарында жоғары сатыдағы түтікті өсімдіктердің 34 тұқымдас және 92 туыстан қалыптасқан 120 түрінің өсетіні анықталды. Флора құрамындағы қос жарнақтылар - 105 түр немесе барлық түр санының 87,5%, дара жарнақтылар - 15 түр (12,5%). Құрамына енетін түрлер санынан басым болатын 10 тұқымдас өкілдері осы аймақтың өсімдік қауымдастығының 71,7 пайызын құрайды: Asteraceae - 29 түр (24,2%), Poaceae - 11 түр (9,2%), Rosaceae - 11 түр (9,2%), Brassicaceae - 7 түр (5,8%), Fabaceae - 7 түр (5,8%), Lamiaceae - 5 түр (4,2%), Salicaceae - 5 түр (4,2%), Apiaceae - 4 түр (3,3%), Scrophurlariaceae - 4 түр (3,3%), Cyperaceae - 3 түр (2,5%) (Кесте 1).
Кесте 1 - Жайық өзенінің төменгі ағысындағы орман қауымдастықтарының жоғары сатыдағы түтікті өсімдіктерінің басым тұқымдастары мен түрлері
Түр саны % Туыс саны % Asteraceae 29
24,2 21
17,5 Poaceae 11
9,2 9 7,5 Rosaceae 11
9,2 8 6,7 Brassicaceae 7 5,8 7 5,8
Fabaceae 7 5,8 6 5,0
Lamiaceae 5 4,2 5 4,2
Salicaceae 5 4,2 2 1,7
Apiaceae 4 3,3 4 3,3
Scrophurlariaceae 4 3,3 4 3,3
Cyperaceae 3 2,5 4 3,3
Барлығы 86
71,7 70
58,3
Саны жағынан басым туыстарға Artemisia, Potentilla, Salix туысы жатады. Көптеген тұқымдастар мен туыстар монотүрлілігімен сипатталады: 78 туыс (жалпы туыс санынан 84,72%) және 18 тұқымдас (жалпы тұқымдас санынан 47,1%). Геоботаникалық тұрғыдан Жайық өзенінің жайылмасы Е.Агелеуов бөліп көрсеткен «Каспий маңындағы шөлді аймаққа» жатады [9]. Осыған орай аймақтың геологиялық тұрғыдан жас болуы және шөл аймақтың қатаң табиғат-климаттық жағдайлары флора құрамы мен құрылымының қалыптасуына әсер етеді. Экологиялық факторлардың әсері нәтижесінде өсімдіктердің айқын сырт көрінісі, келбеті, яғни олардың тіршілік формалары қалыптасады. Жабық тұқымдылардың
97
экологиялық-морфологиялық белгілеріне негізделіп жасалған И.Г.Серебряков (1964) ұсынған өсімдіктердің тіршілік формасының экологиялық-морфологиялық классификациясы көбіне нақтылық үшін қолданылады [10]. Аймақта таралған негізгі орман құраушы ағаштарға Populus alba, P.nigra, Salix alba, S.caprea,
бұталы ярусын Spiraea crenata, Rosa canina, Prunus spinosa, Amygdalus nana, Tamarix gracilis, T.ramosissima, Lonicera tatarica, Elaeagnus argentea, Rhamnus cathartica құрайды. Сондай ақ флора құрамында жартылай бұталар да кездеседі. Флора құрамында шөптесін өсімдіктер түрі басым - 97 (80,8%). Біржылдықтар флораның ¼-н құрайды (25,8%). Монокарпты шөптесін өсімдіктерге осы аймақтың флорасындағы біржылдықтар (терофиттер) - 24 түр (20,0%), екі жылдық өсімдіктер - 7 түр (5,8%) жатады. Поликарпты шөптесін өсімдіктер аймақ флорасының жартысынан астам бөлігін құрайды: кіндік тамырлы - 24 түр (20,0%), ұзын тамырсабақты - 23 түр (19,2%), қысқа тамырсабақты - 10 түр (8,3%), тамырсабақты - 4 түр (3,3%), бос түпті - 2 түр (1,7%) және түйнекті-тамырсабақты - 1 түр (0,8%). Жайық өзенінің төменгі ағысындағы орман қауымдастықтарының флоралық құрамында вегетативті жылжымалы өсімдіктердің басымдығы жайылманың алуан түрлі топырақ, ауа, су және жылу режиміне және оның жайылма-аллювиальдық жағдайларына неғұрлым бейімделгенін көрсетеді (кесте 2). Географиялық талдау арқылы аймақ флорасының қазіргі географиялық таралуын оның тарихи қалыптасуымен байланыстылығын анықтауға болады. Жайылма орман қауымдастықтарының флора құрамында евроазиаттық түрлер қатысуымен кең ареалды голарктикалық түрлер басым болып келеді (52,5%).
Кесте 2 - Жайық өзенінің төменгі ағысындағы орман қауымдастықтарының флорасына биоморфологиялық талдау
№ Атауы Саны
Жалпы түрден үлестік көрсеткіші, % 1
Ағаштар
Бұталар Жартылай бұталар 23 9 9 5 19,2 7,5
7,5 4,2
2 Көпжылдық шөптесін поликарпты өсімдіктер, соның ішінде Кіндік тамырлы Ұзын тамырсабақты Қысқа тамырсабақты Тамырсабақты Шашақ тамырлы Түйнекті-тамырсабақты Бос түпті 66 24
23 10
4 2 1 2 55,0 20,0
19,2 8,3
3,3 1,7
0,8 1,7
3 Бір жылдық монокарпты, соның ішінде Бір жылдықтар Екі жылдық өсімдіктер
24
7 25,8 20,0
5,8
Голарктикалық түрлердің ішінен евроазиаттық және евросібірлік флора элементтерінің басымдығы байқалады (кесте 3).
98
Кесте 3 - Жайық өзенінің төменгі ағысындағы орман қауымдастықтарының флорасына географиялық талдау
№ Атауы Саны
Жалпы түрден үлестік көрсеткіші, % 1
Европалық Понтикалық Шығыс-понтикалық Сарматтық понтикалық Ортаазиаттық понтикалық 23 10
10 1 1 1 19,2 8,3
8,3 0,8
0,8 0,8
2 Голарктикалық Евросібірлік Евразиаттық Голартикалық Сібірлік Азиаттық Шығыс-Европа Қазақстандық
11
31 17
1 2 1 52,5 9,2
25,8 14,2
0,8 1,7
0,8 3
Көнежерортатеңіздік Жерортатеңіздік 19 8 11 15,8 7,3
9,1 4
Солтүстік Америкалық Америкалық Канадалық Плюриаймақтық 13 3 1 1 8
2,5 0,8
0,8 6,7
5 Туранский Арал-каспийлік Каспий маңылық
1 1 1,7 0,85
0,85
Евроазиаттық түрлерді 15 тұқымдасқа жататын 31 түр құрайды (Elitrisia repens, Calamagrostis epigeios, Bromopsis inermis, Rosa canina, Prunus spinosa, Rhamnus cathartica, Silaum silaus т.б.). Евросібірлік флористикалық элементтерге 7 тұқымдасқа жататын 11 түр жатады. Басым түрлер: Dracocephalum ruyschiana, Veronica longifolia, Agrimonia eupatoria, Inula britannica т.б. Флора қалыптасуында көнежерортатеңіздік (19; 15,8%) және америкалық (13; 10,8%) түрлер үлесі де елеулі. Шөл аймақпен шекаралас жатуы флора құрамында тұран элементінің кездесуіне де ықпал етеді. Ылғалдылыққа байланысты басым экологиялық топтарға жатады: мезофит (36 түр; 30%), ксеромезофит (30 түр; 25%), мезоксерофит (28 түр; 23%) және ксерофит (16 түр; 13%) (сурет 1).
Сурет 1 – Жайық өзенінің орман қауымдастықтары флорасының экологиялық топтары
99
Флора құрамында 15 тұқымдасқа жататын европалық 23 түр кездеседі (19,2%). Жайық өзені жайылмасының европалық сипатта қалыптасқандығы туралы проф. Е.А.Агелеуов өз еңбектерінде атап өткен болатын [8]. Экологиялық-фитоценотикалық топтарының арақатынасы флораның мезофитті европалық және орманды сипатын білдіреді (39,2%). Аймақтың өсімдік жамылғысында далалық түрлер үлесі басым (25,2%), сондай-ақ су маңылық, орман далалық, шөл бірлестіктері де кездеседі (кесте 4).
Кесте 4 - Жайық өзенінің төменгі ағысындағы орман қауымдастықтарының флорасына экологиялық-фитоценологиялық талдау
№ Атауы Саны
Жалпы түрден үлестік көрсеткіші, % 1
Шалғындық-орман Орман
5 18 19,2 4,2
15,0 2
11 9,2 3
Далалық-шөлдалалық Шалғынды-далалық Шөл-далалық Далалық
31 1 6 3 21
25,8 0,8
5,0 2,5
17,5 4
2 1,7 5
Орман-шалғындық Шалғындық 24 1 23 20,0 0,8 19,2 6
4 3,3 Жағалау маңылық 2 1,65
Су-жағалау маңылық 2 1,65 7 Арамшөп 22 19,2 8
2 1,7
Жайық өзенінің жайылма өсімдіктерінің таралуына аймақтың физикалық географиялық жағдайы мен табиғи факторлардан басқа антропогендік факторлардың әсері де ықпал етеді. Арамшөптер үлесінің көбеюі (19,2%) жолдар мен соқпақтар бойында, мал жайылған және шөп шабу интенсивті учаскелерде байқалады. Арамшөптердің қаулап өсуі сонымен қатар эрозиялық- аккумулятивті процесстер байқалатын құлаған жарқабақтар, су келмеген жылдары арна маңы жайылма мен кепкен қара сулар жағасында байқалды. Арамшөптердің, соның ішінде шалғындық арамшөптердің қаулап өсуі жайылма шалғындардың өнімділігін, мал азықтық құндылығын және шаруашылық маңызын төмендетеді. Қазіргі уақытта өзен жайылмаларындағы орман қауымдастықтарының флорасының түрлік құрамына биоморфологиялық, географиялық, экологиялық-фитоценологиялық талдау жасау байқалатын өзгерістер мен деградациялық процесстерді уақтылы байқауға және болжауға мүмкіндік береді, осыған орай биоалуантүрлілікті сақтау жұмыстарын ұйымдастыру үшін осы бағыттағы флораны түгендеу және мониторинг жұмыстарын жалғастыру қажет.
1. Медоуз Д:Х. Пределы роста; 30 лет спустя. - М.: Бином. Лаборатория знаний, 2012. - с.109- 120. 2. Альжанова Б.С., Дарбаева Т.Е. Трансформация пойменных экосистем реки Урал и проблемы их восстановления. / Ивановские чтения - 2014: материалы респ. научно-практ. конф. - Уральск: РИЦ ЗКГУ им.М.Утемисова, 2014. - С.18-20. 3. Дарбаева Т.Е., Альжанова Б.С. Современное состояние пойменных сообществ реки Урал в пределах Западно-Казахстанской области. / Степи Северной Евразии: материалы межд. симпозиума. - Оренбург: ИЦ УрО РАН, Печатный дом «Димур», 2015. - С.285-286.
100
4. Калиева Ж.А., Дарбаева Т.Е. Жайық өзенінің төменгі ағысындағы теректі ормандардың (Populus alba L., P. nigra L.) экологиялық жағдайы. / Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Хабаршысы» ғылыми журналы, 2013. №4 (64). - Б.33-38. 5. Тахтаджян А.Л. «Система Магнолиофитов». - Л.: Изд-во «Наука», 1987. - 439 с. 6. Ярошенко П.Д. Геоботаника. - М.: Просвещение, 1969. - 198 с. 7. Мухитдинов Н.М. Геоботаника. - Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011. - 384 б. 8. Черепанов С.К. Сосудистые растения Россиии и сопредельных государств (в пределах бывшего СССР). - СПб., 1995. - 992 с. 9. Агелеуов Е.А. Флора поймы реки Урал. - Алма-Ата: Наука, 1987. - С.16-26. 10. Серебряков И.Г. Жизненные формы высших растений и их изучение. / Полевая геоботаника. - М.-Л.: 1964. - С.146-205.
Б.С. Альжанова, Т.Е.Дарбаева, М.Х.Майданова Результатами исследований выявлено, что в лесных сообществах нижнего течения реки Урал произрастает 120 видов растений, состоящих из 34 семейств и 92 родов. Во флоре преобладают широкоареальные голарктические виды (52,5%). Однолетники занимают почти ¼ жүктеу/скачать 7,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|