Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(55), 2016 г.
Түркілердің түп тарихын қаза отырып, Көк Тәңіріне сыйынған сенімен, көшіп-қонып тірлік кешкенін тілге тиек еткісі келеді: Бір елдің өткенін хақ көшіп-танып, Көк селдір, көркем дала бесік болып. Әлі ешкім алдымызға жайған емес Сол көштің бума-теңін шешіп беріп,– дей келе сол көне тарихтың ашылмай жатқан сырлары барын ескертіп өтеді. Ақынның поэмаға арқау етіп отырғаны да сол айтылмай келген түркі тарихының бір қыры еді. Түркілердің төрт тарапқа кеткен даңқы: Бас ұрып түргеш-басмыл бұл табынды, Саудаға Самарқаннан жұрт ағылды. Ыңыранып, керуен тартып Ұрым, Тибет, Елпілдеп елші салды Тұрпан, Үнді. Түркілер тарихынан шерте отырып, Таластың арғы бетін мекен еткен «кіл батырға билік берген» елді ақын шартты түрде «түрткі еместер» деп алады. Бірақ бұл ел де осал емес көрінеді: Ері көп, көп майталман алғыры да, Аз емес арғымағы, заңды бұ да. Көк тіреп сол қағанат тұрса керек, Ортақ боп талай жұрттың тағдырына. Ақынның негізгі ұстанымы да, яғни, адамдар арасындағы татулық пен адал ниет, ізгілік мәселесі екені осы тарауда айқын аңғартылған. «Жыландар жыры» тарауында Талас жерін мекендеген ордалы жылан тағдыры сөз болады. Адамдардың қара ниетінен отқа өртенген жыландар мен адамдар әлемі қатарластыра алынып, үлкен адамзаттық мәселе философиялық тұрғыдан көркем туындыға сай зерделенеді. «Жыландар жыры» – адамдардың табиғатқа, сол арқылы өздеріне әкелген зауалын жыланның монолог-зары арқылы жеткізе айтып берген көркемдік тәсіл. Фольклорлық дәстүрдегі жыр үлгісін, сондай-ақ соңғы қайталау (эпифора) тәсілін пайдалана отырып, ақын жыланның зары арқылы күллі жаратылыстағы қайшылық пен қиянатты баяндайды. Ел жадындағы аңызда Айша қызды жылан шағып өлтіреді. Поэмада осы оқиға болғанымен, мұндағы сюжет мүлде басқа арнада өрбіген. «Жыландар өмірімен адамдар тағдырын қатар берудің өзінде көне танымды нысанға алудың айқын көрінісі жатыр» деп жазды мифтанушы С.Қондыбай. Әруақты қастерлейтін халықтың ұғымында сол әруақтардың жылан кейпінде келеді деген сенім бар. «Ғайша бибі» поэмасына да жыландар әлемін енгізудің белгілі бір себептері бар. Зерттеу еңбектерге, мифтанушы ғалымдардың пікірлеріне сүйенсек, дербес өмір сүретін рух жылан кейпіне ие болады, яғни адам дүниеден өткенде оның жаны жылан кейпіне ауып сонда болады. Сондай-ақ, өзіміздің қазақы түсінікте жер астына мекендеген ордалы жыланды қағанат халқы «жылан бауырына алтын басып ұйықтайды» деп, ордаларын қозғап, орданың күл талқанын шығарады. Тотемдік ұстанымда киеге қарсы шыққан адамды қарғыс ұрып бір жамандық болады делінеді. Бұл сенім тарихта, танымды қастерлеу мақсатында да өзіндік кейіпкер дәрежесінде көрінген ана жыланның ішкі монологы – адамзаттың, адамшылықтан алыстап, табиғаттан алшақтауының түбі үлкен қасірет боларын аңғартқандай. Адамдардың табиғатқа әкелген зобалаңын зармен жылаған ана тасаға лақтырады. Жыландар қасіретін толғаған ақын оқиғаны ширықтыру арқылы, келесі орында «қағанатта жылан даусын еститін жалғыз адам» Ғайшаны таныстырады. Бұл тұстағы халықтық дастан, жырларда өлеңмен қара сөзді қиыстыра толғайтын тәсілді қолдана отырып, ақын Ғайша қыздың қандай жан екенін баяндайды. Ғайша бұрынғы қазақ поэмаларында кездеспеген тың бейне еді. Өйткені оның танымы, ойы мүлде басқа. Ешқандай дінді мойындамаса да, ол Құдайды мойындайтын. Поэмада оқиғаны баяндап беруші ретінде көрінетін автор ыңғайлы тұста негізгі кейіпкер Ғайша туралы түсініктер беріп өтеді. «Ғайша кім?» деген сұрауға автордың хабарлаулары толық жауап береді де, ақын осы тұстан қайтадан ана жыланның зарынан үзілген оқиғаға тыңдарман назарын аударады. Ана жыланның зарын жүрегімен естіген Ғайша қыздың толғанысы терең мәнді көркемдік сипаттарымен айқын көрінеді: Қайда бастап барады қабарған күн, Кімді сөгіп, енді жамандармын. Түмен жылан өлген жоқ, өртенген жоқ, Түсіп кетті ішіне адамдардың... 113 Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 1 (55), 2016 ж. Болмады ғой болмаспен белдескеннің, Жылан көшті жұртынан сен көшпедің. Сыртың – адам болғанда, ішің – жылан, Не болды ертеңің жерлестерім? Қауымдастарының жан түршігерлік пиғылы мен қылығына қарап Ғайша «бұл да адамның өзін Құдай деп есептемегендігінен туындап отырған жай» деп ойлайды. Сол уақытта қаған айтыс өткізген сәтте Ғайша бар ойын осы кезде айтуды ойлайды. Саудагер кейпінде қаған сол айтысқа шығады. Қыз бен жігіт болып сөз қағыстырған қаған мен Ғайшаның сөз саптаулары ерекше ұлттық поэтикалық тіркестердің зор көркемдік үлгілерін таныта алды. Ақын айтысқа тән толық стильді сақтай отырып, екі айтысушының тіліне қоғам, өмір жайлы ең негізгі мәселелерді салады. Ақын қолданысындағы қызмет ауыстырулар сол замандағы халықтың ұғымына жақын, айтылар ойдың мәнін, астарын ұқтырарлықтай бейнелеулер болып келеді. Жалпы Ғайша өзі өмір сүріп отырған қоғамға көңілі толмайды. О. Бөкеев шығармашылығын зерттеушілердің бірі С. Асылбекұлы өз мақаласында « ... әдебиетке тән бір ерекшелік – ондағы басты кейіпкерлердің өзі өмір сүріп отырған қоғамға көңілі толмайтындығы, сондықтан да олар бұл әлеуметтік ортаны жатсынып, оған іштей қарсы болады...» [3, 69 б]. Яғни ақын Ғайшаның мінезін осылай көрсетуін әдебиетке тән құбылыс екенін байқаймыз. Поэмада Ғайшаны өз заманының өресі биік ақыны, өзгеше ақылға ие жан ретінде көрсете. Ақын Ғайшаның әрбір сөзі мінез-қимылынан өзгеше талант пен болмысты таныған қағанның ішкі халі де шынайы сипатталады. Бір гәпті қырағы қыз аңдап қалды, Сол гәпте зіл батпандай салмақ барды. Тоқын жұрт сазан қызды алып кетті, Қаба алмай әттең деп қармақ қалды. Осы шумақта біраз жайтты байқатқан ақын Қаған сезімін аңғартатын «Қаба алмай «қап, әттең» деп қармақ қалды» деген жолды еспе қайталау түрінде қолданады. Қағанның ойын білдіретін ішкі монологқа құрылған шумақтар арқылы де ақын кейіпкердің жан дүниесіндегі қайшылықтар мен толқуларды бейнелеген. Ақын психологиялық мезеттермен кейіпкерлерінің бейнесін таныта түседі. Түйіп айтқанда, поэманың философиялық мәні терең мифтік сарында жазылған деп айта аламыз.Жырдың қара сөзбен аралас келуі, автордың жыршы міндетін атқарып отырғандай көрінуі, қосымша беріліп отыратын түсініктемелер, бір-біріне мән үстеп, мағына қосып отыратын өлең жолдары поэманың маңыздылығын арттыра түседі. Ақын поэмаларының мәнін танытатын адам мен табиғат тағдырының өзгеше қырларымен суреттеген бұл туындылар қазіргі ұлттық поэзиямыздағы нағыз мифологиялық сарында жырланған шоқтығы биік шығармалар дегіміз келеді. 1 Раушанов Е. Бозаңға біткен боз жусан: өлеңдер мен поэмалар. – Алматы:Ратирет,2006.– 384 б. 2 Медетбеков Т. Алар асуы алда//Комуникативті жол.– 1985.– 25 июль. 3 Асылбекұлы С. О. Бөкеев іңгімелерінің поэтикасы. Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология» ғылымдары, №4(46), 2013г. жүктеу/скачать 4,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|