Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ШЕКЕ: Шекесін қыздырмады.
- Ш Е К Е Л Е : Ш е ке л е й қ а р а д ы .
- ШЕККІ...
- ШЕКШЕКЕЙ
- ШЕКІЛДЕУІК: Шекілдеуік майы.
- ШЕЛДЕН
- ШЕЛТЕҢДЕУ
- ШЕМІШКЕШЕ
- ШЕНДЕЛУ
- ШЕҢБЕКТЕ...
- Шеңгелдес.
- Ш Е РЛ Е С . . .
- ШЕРНЕК
- ШЕТЕН 1
- ШЕТЕН 2
- ШЕТҚАҚПАЙЛАТУ
ШЕЖІРЕЛЕУ... Сізге бұдан арғысын ш е ж і р е л е у д і ң жөні де келмес деп тоқтадым (Жұлдыз, 1973, №5, 45). ШЕЖІРЕНАМА з а т. с ө й л. Жыл- нама. «Бұл суландыру жүйесінің ұзына- бойына, - делінген 1860 жылғы бір ш е ж і р е н а м а д а, - арпа, бидай, тары, күріш, қарабидай жақсы өсті» (Қазақст. ауыл ша- руаш., 1967, №1, 29).
Көпеевке өзінің табиғи дарыны, ш е ж і р е ш і л д і г і, халық ауыз əдебиеті үлгілерін жинауға деген құштарлығы аз əсер етпесе керек (Қаз. əдеб., 26. 08. 1983, 12).
былмалы сан кезеңдерін философша тү- йіндеп, социологша талдайтын, ш е ж і р е
сем, Ш е й і т т і к дəрежеге жақсы жет- сем. Мойныма қанын жүктеп өтемін ғой, Əркімге бұл баланы əлек етсем (Батырлар жыры, 6, 42).
Əдетте ш е к б е р у г е ниет қылған қаралы отбасы мүшелері алдымен бейіт басына барып, марқұмға бағыштап құран оқытады (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 5, 92).
жүйрік, жорға, шаруашылыққа тиімді болғандықтан, тұқымын қалдыру керекті малдарға с а л ы н а д ы (С.Қасиманов: Қазақ календары, 1975, 19. 04).
алмай, ақырында шетелден келген жур- налистерден көргеніне бағып, ш е к с а л
107). – Онан да ш е к с а л а л ы қ, - деді де, біреуі аттың тізгінін қолына орай бастады (Шыңғыс хан, 223). ШЕКАРАЛАСТЫҚ з а т. Шекарасы бір (шектес) болғандық. Ш е к а р а л а с т ы қ қаралай туыстырып жіберетін болса, Россия шығысындағы Қазанды қара қанды судай ағызып жүріп бағындырар ма еді (Ə.Кекілбаев, Үркер, 202). ШЕКЕ: Шекесін қыздырмады. Жетістірмеді, нəтиже шығармады. Бок- стан бірінші нокаудтан кейін қол үздіңіз. Күресіп те көрдіңіз. Оның да ш е к е с і н
Қанат байла., 179). Шекесін шылқытпады. қ. Шекесін қыздырмады. Өз өмірімізде спорттың ш е к е с і н ш ы л қ ы т п а п п ы з (Қ.Олжай, Қанат байла., 76). Шекесі торсықтай. Маңдайы кере қарыс, балпанақтай (ұл). Енді, міне, Нұрахметке ш е к е с і т о р с ы қ т а й ұл тауып беріп отыр (Қарақат тер., 62).
да жылқының ш е к е қ ұ р т ауруы өте жиі болып тұратын. Ш е к е қ ұ р т бол- ған жылқының бір жақ милық шұңқыры ісінеді. Ем қолданбаса, ісінген милық іріңдеп, жарылады (Х.Арғынбаев, Қаз. этногр., 142).
661 Бесобаға қитар көзімен, ш е к е л е й қ а р а д ы да, сөзін жалғастырды (М.Мағауин, Аласапыран, 92, 92). Əншейінде басын имей ш е к е л е й қ а р а й т ы н тарпаңдар ғой (Ə.Кекілбаев, Үркер, 250). ШЕКЕЛІК з а т. Қыздардың (əйелдер- дің) бас киімінің шеке тұсына тағыла- тын əшекей бұйым. Қазақ қыз-келіншек- тері жүзік, сақина, балдақ, білезік, құстұмсық жүзік, сырға, ш е к е л і к, шашқап, шолпы, шашбау сияқты əшекей бұйымдарын таққан (Қаз. этнография., 1, 316). Зергерлер бұл құрал-жабдықтар- мен білезік, жүзік, сақина, үзбе, ш е к е
бұйымдарының сыртын безеп əшекейлейді (Шаңырақ, 393).
қыздармен ш е к е м т а с ойнағанының өзін жұрт сырттай келеке етуші еді (Т.Əлімқұлов, Ел мен жер, 106). Кенен жасынан пысық болған. Салтаяқ, ауыртаяқ, жорғатаяқ, орамал жасырмақ, тақиятеппек, маймұрын, соқыртеке, қақпатас, асық, ш е
ынымен өз қатарын ұтып жүреді (Жұлдыз, 1974, №5, 188).
көрмейтін. Бүгін де бір шөлмекті ала шы- ғып еді (Ш.Мұртазаев, Қара маржан, 61).
бота арасынан жағы тынбай шырылдайды (Ш.Мұртазаев, Интернат., 6).
Бəтима жеңгесі жаңа жылға əзірлеген майтоқаш, ш е к ш е к е й, құстіл, самсала- рын қайнысының аузына тосып, əр түрінен омырып əкеліп алдына жайып салды (Х.Рахимов, Сеңгір сырлары, 201). ШЕКІЛДЕУІК: Шекілдеуік майы. Шекілдеуік дəнінен алынған сұйық май. Ол ойылып қалған алақанына ш е к і л д е у і к м а й ы н жағып, сəл кебіңкірегенінен кейін қолын дəкемен қалың етіп орап алды (І.Есенберлин, Махаб. мейр., 220).
ауыздары шөпшіңдеп, ш е к і л д е у і к ш а ғ ы п келді (С.Сейфуллин, Əңгім. мен по- весть, 60). Келіншек ш е к і л д е у і к ш а ғ ы п отыр. Өзі ш е к і л д е у і к ш а ғ у ғ а шебер-ақ (Ə.Тарази, Асу, 169). ШЕКІЛДЕУІКТІ с ы н. Шекілдеуігі бар, шекілдеуігі мол. Төменгі таулық аймақта ш е к і л д е у і к т і жеміс тұ- қымдарын отырғызған жөн (Қазақст. ауыл шаруаш., 1957, №9, 58). ШЕКІЛДЕУІКШЕ ү с т. Шекілдеуік тəрізді, шекілдеуік сияқты. Ол қолына тигенді ш е к і л д е у і к ш е үгіп отыр (Ж.Тілеков, Жоңғар., 46).
талай кітабыңды ш е к і л д е у і к ш е ш а қ қ а н (Қ.Жиенбай, Даңқ., 130). Командир сонымен қоса құрылыстың қыр-сырын ш е к і л д е у і к ш е ш а ғ а т ы н адам болуға тиіс (Лен. жас, 22. 06. 1973, 3). ШЕКІМЕЛЕУ з а т. Шекіп ою-өрнек салу тəсілі, бедерлеу. Соғылған күмісті жылтыратып, майда нақыштармен ш е к і м е л е у тəсілімен өрнектеп, тартым- ды, құлпырмалы түсте келтіретін болған (Қазақст. əйелдері, 1983, №9, 25).
жасы толған сайын, шар тартып егделен- ген сайын қоренділенеді. Май жинағыш,
(Ж.Бабалықов, Қырандар, 118). ШЕЛЕК з а т. в е т. Түйе тұқымында болатын жұқпалы індет; ақшелек (Туған тіл, 2009, №3, 55). «Сибирская язва» қойда – топалаң, жылқыда – жамандат, сиырда – қараталақ, түйеде – ш е л е к, адамда – күйдіргі аталады (Ана тілі, 16. 05. 1991, 7).
су тасытқызды (Ə.Нұршайықов, Махаб. жырлары, 358).
уыр еңкейді, тарелкедегі май таусылды (З.Ақышев, Ақбел асуы, 183).
мен аң терісінің өң бетінде жабысып тұрған жұқа шандыр қабатты тілімізде шел деп атай- ды да, шел мен тері арасына біткен майды ш е л м а й дейді (Ж.Бабалықов.., Қырандар, 50). Иленген терінің ш е л м а й ы н қырып тастаған абзал (Қаз. əйелдері, 1988, №3, 39).
662 ШЕЛТЕҢДЕ е т. Шелию, шелтию, шітірею. Əкім болдым деп сен жүрсің ш е л т е ң д е п. Қара су ішіп біз отырмыз (С.Елубай, Ақ боз., 150). ШЕЛТЕҢДЕУ Шелтеңде етістігі- нің қимыл атауы. ШЕЛІ е т. с ө й л. Шелде. Сосын исіңді болған теріні кермеге іліп, қырғышпен қырады, ш е л и д і, шелін алады (Жалын, 1973, №1, 83). ШЕМЕЙ з а т. и х т и о л. Майбалық кей жерде осылай да аталынады (Қаз. табиғ., 3, 272). Арал теңізіндегі негізгі кəсіптік балықтар: тыран, сазан, амур тортасы. Сондай-ақ, қаяз, ш е м е й, жайын, шортан, көксерке, қылышбалық, ақкөз, аққайран, қызылқанат, ақмарқа т.б. (Қ.Қайымов, Зо- ология., 78).
тышқаншық, шеміршек, алаңорақ де- ген ауру аттары бар. Бұл үшеуі бір ауру. Тышқаншық болған жылқының екі танауы делдиіп кетеді. Елдің ш е м і р ш е к деп жүргені осы (Ж.Бабалықұлы, Мал ауруы., 10). Мініп жүрген жылқыда қысы-жазы бірдей кездесетін кершеу немесе ш е м і р ш е к, қуқұмалақ деп аталатын аурулар болады (Х.Арғынбаев, Қаз. этногр., 79). «Ш е м і р ш е к т і ң» де пайда болуы осы тəріздес. Терлеп келіп су ішкен кейбір жылқы- ның танауының астыңғы жиегі сү- йелге айналады (Алматы ақшамы, 13. 11. 1991, 3).
есебіңе немін.., сен ш е м і ш к е ш е ш а ғ а с ы ң (Т.Жұртбаев, Жер-бесік, 211). Ағайға қажеті – есепті ш е м і ш к е ш е ш а ғ у ы ң, формулаларды жаңылмай жатқа соғатындай білуің керек (Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 3, 99).
даярлап қойды (Б.Соқпақбаев, Балалық шақ., 24).
Ең сыйлы орынға қаңылтырмен ш е н д е л г е н тері қалқанға шынтақтап, ашаң өңді ер адам отырыпты (Ə.Əлімжанов, Жау- шы, 25).
(Қаз. этнография, 1, 36). Арба дөңгелегінің ш е н т е м і р і түскелі тұр (Ə.Əлімжанов, Махамбет., 242). ШЕНТОН з а т. к ө н е. Ханның киюіне арнап, алтынмен аптап, күміспен күптеп тігілген сəнді сырт киім. Абылай ақ киізге отырғызылып, үстіне ш е н т о н, басына мұрақ кигізілді (Қазыбек бек, Түп- тұқияннан., 386). ШЕҢБЕКТЕ... Нұрбек маңдайын ш е ң б е к т е й ұстап, үнсіз отырып қал- ды (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш., 1, 415). ШЕҢБЕКТЕС е т. с ө й л. Шеңгелдес. Екі шал ш е ң б е к т е с т к е н бүркіттей тағы да тіресіп қалды (Қ.Жұмаділов, Ата- мекен, 133). ШЕҢГЕЛ з а т. б о т. 1. Шөл-шөлейтті, сортаңды жерлерде өсетін, ұзындығы 2-3 м-дей тікенді бұта. 2. Осы өсімдіктің сүрегі. Бұл мақсатқа жергілікті құрылыс ма- териалдары: қамыс, ш е ң г е л, жыңғыл кең пайдаланылуда (Еңбек туы, 06. 02. 1965).
кіттің, сөз жоқ, ш е ң г е л д е с у л е р і ғажап емес (А.Сейдімбеков, Тауға біткен., 187).
бол, қыл елдікті, Салыстырма, бұрынғы қой, белдікті. Ат құйрығын шолақ қып жұлатұғын, Тастаңдар қара бүрген, ш е ң г е л д і к т і (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 248). ШЕҢГЕЛСІЗ с ы н. Шеңгел өспеген, шеңгелі жоқ. – Егер түйелерден сапалы жүн алғың келсе, бұл малды əр уақытта бұтасыз, ш е ң г е л с і з өріске жайып бағу керек (Қазақст. ауыл шаруаш., 1965, №10, 29). ШЕҢГЕЛШЕ ү с т. Шеңгел сияқты, шеңгел тəрізді. Тал жібектей таза сөз Еш жеріңді жырмайды. Жағдайсыз сөздің мысалы Ш е ң г е л ш е етек тырнайды (Т.Ізтілеуов, Назым, 76). ШЕПҚАЛҚАН з а т. к ө н е. Жау- ынгерлерден құрған қалқан, бөгет. Сол себепті Нұра қатқылының төрт жағынан елу шақырымдай жерде мың жауынгерден
мас., 230). Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 663 ШЕРБЕШНАЙ з а т. с ө й л. Ұланқайыр жиын, сиез. Бұның айтуынша қазір қалада алты дуан елі бас қосқан ұланқайыр үлкен бір ш е р б е ш н а й боп жатыр екен (М.Əуезов, Таңд. шығ., 4, 379). ШЕРБИ з а т. Ойын қартасының жү- рек пішінді, қызыл түсті бір түрі; қызыл- айыр (черви, поп). Оның ш е р б и д і ң тұзы құсаған екі кісі зорға сиятын тар аузы жазда Есілдің суы көтерілгенде көзден тасала- нып көрінбей кетеді (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 152). Көсемсары екеуміз түнде қарта ойнап, мидың қатпар-қатпарына сіңіп кет- кен үйір-шүйір крес, қарға, ш е р б и, бо- биларды салқын сыраның көбігімен үркітіп тұрғанбыз (Лен. жас, 29. 12. 1973, 4).
лерге айқай салды: - Тағы да бір ш е р е сам- трест коньягін əкеліңіздер (І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 23). Ш Е РЛ Е С . . . Б і з е м е н - ж а р қ ы н сырластық, мұңдастық, ш е р л е с т і к (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 117).
ортадан сұңғақтау келген тұрқы бұл күнде тоғанақтана, үрген бүйен сықылды ш е р
дала, 2, 47). ШЕРМІШ... Өсе келе құбыжығын көз көрді, Орыс келіп елдің іші өзгерді. Құбыжықтар болмай қалды құбыжық
(Б.Ысқақ, Тастағы., 21). ШЕРНЕК з а т. ж е р г. Маңдай. «Бұйырған қашпайды». Құдайдың ш е р н е к к е жазған жазуынан кім қашқан (Ə.Байбол, Теміржол., 50). ШЕРТІЛУ... Өзінен өзі жыр болып төгіліп, сыр болып ш е р т і л у г е дайын тұрған бұл тақырыпқа əлі де талай қалам тартылары хақ (Қазақст. ауыл шаруаш., 1965, №5, 42).
ашып, ш е р т і п тұрған бір тостаған айран- ды Мəдина дем алмай жұтты (К.Жүнісова, Қимаймын., 125). ШЕРШЕУ... 2. Малдың танауына, ерніне шеміршек өсіп кететін ауру. Малшы- лар арасында тышқаншық, шеміршек, ш е р ш е у аталып жүрген ауруларды да қаталар қатарына жатқызады (Ж.Бабалықұлы, Мал ауру., 51, 55).
– деп аузыңнан шығуы-ақ мұң, Шəкет жылп етіп, бір үлкен бөтелкені алып келді (Ж.Аймауытов, Шығ., 411). ШЕРІС з а т. с ө й л. Жүннен тоқылған мата; шерст. Ол көк түсті ш е р і с т е н жағымды етіп кəстөм-шалбар киіп, ақсары түсті галстук тағыпты (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 299). Ауқатты бай адамдар құда-құдағилар мен құда-жегжаттарға сый-сияпат (киіт, кəде т.б.) ретінде қасқыр ішік, құндыз жағалы тон, бағалы шапан, ш е р і с, доқаба, торғын көйлек-көншік жəне кездемелер береді (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 75).
(І.Есенберлин, Алмас., 182). ШЕТЕЛДІКТЕРШЕ ү с т. Шетелдіктер сияқты, шетелдіктер тəрізді. Өтірік- шынын анық білмеймін, мұндағы жергілікті тұрғындар бізді, алматылықтарды ш е т е л-
Сопы., 278). ШЕТЕН__1'>ШЕТЕН 1 з а т. ж е р г. Айналасы талмен тоқылған, үсті ашық қора, шарбақ. Жады- ра сиырды айдап тастаған соң, ш е т е н д е г і қой-ешкіні нұралыққа қарай ысырып салды да, таңертеңгі шай жабдығына кірісті (Ə.Əлішев, Бəйтерек., 41). Мойындарында бір түсті шүберек байлаулы, құлақтары селтеңдеген егіз лақты ш е т е н н е н алып берді (М.Қаназов, Ақ тайлағ., 136). Өтеген оны екі үйдің арасындағы қайыр талдан тоқыған ш е т е н қорадан көріп отыр (Жұлдыз, 1970, №10, 104).
з а т. ж е р г. Үстіне бір нəрсе қоюға арналған кішкентай текше; тумбочка. Сосын «оны-мұныға жаратар- сың» деп бір уыс қағаз ақшаны кереует- тің бас жағында тұрған аласа ш е т е н-
Жаңғырық, 118). ШЕТҚАҚПАЙЛАТ Шетқақпайла етістігінен жасалған өзгелік етіс. Бірақ бұл баяғы Наташа болса, Артурды ш е т қ а қ п а й л а т п а с (Ш.Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 50). ШЕТҚАҚПАЙЛАТУ Шетқақпайлат етістігінің қимыл атауы. ШЕТҚАҚПАЙЛЫҚ з а т. Шетқақпай болғандық, шеттетілгендік. Көпшілік Байынқол Қалиев 664 ықыласын ылғи да бір өзіне аударып үйренген ана əлдекімдерден ш е т қ а
іші күйіп намыстанып қалды (Ө.Ахмет, Қарқаралы., 77). – Дегенмен ш е т қ а қ
ырзық-несібесінен қағылатын кездері көп (С.Оспанов, Сопы., 266).
мəселені егжейлеуге қатысы жоқ кісідей ш е т қ ұ л а қ, сырткөз күйде отырған секілді (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 418). ШЕТТІК з а т. Ердің екі артқы қапт алындағы құйысқан ұшт ары бекітілетін айылбас, жырым немесе доға, қайысбау. Кейбір ерлердің, көбінше əйел ерлерінің алдыңғы қапталында да ш е т т і к болады (Ата салты., 104). ШЕТ-ШЕГІ з а т. Бір нəрсенің шеті, шегі, аражігі. Қазақ халқы адамгершілікті, адалдықты ерекше дəріптеп, ақ пен қара, жақсы мен жаман, адал мен арамның ш е т-
Ағаш бесік., 1, 90). ШЕТІН с ы н. Ерекше, бөлекше, айырықша. Осындай ш е т і н жайлар сөз бола қалса, көздерін аударып кететін адам- дар бұлар емес-ті (Ғ.Мүсірепов, Ұлпан, 158, 229). Бұл қазіргі өскелең заман, жарқын шындығымызбен мүлде қатыспайтын ш е т
еркесін қайырып, дүз тағысын ілгізу – кез келген адамның қолынан келе бермейтін
біздің елде есепсіз, Тұлпар жарыс бір рет те өткен емес есексіз. Есек мінген қанатсыз топ жүрмес тассыз, кесексіз. Кесектінің барлығы да рухсыз, гүлсіз, ш е ш е к с і з (М.Шаханов, Мəңгүрт., 202). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|