К., Аубакирова С. С. М. Ж. КӨпеев, С. Торайғыров пен ж. Аймауытов шығармашылықтарындағы этикалық ЖӘне эстетикалық
жүктеу/скачать 491,5 Kb.
|
| Тақырыптың мазмұны
1. М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов шығармашылықтарында ақындар, жыраулар өмірлерінің мәні, бақыт ұғымын түсiнудегi ұқсастықтары мен айырмашылықтары. 2. 15-18 және 20 ғасырлардың басындағы халық бiрлiгiнiң мәселесi: салыстырмалы талдау . Қазақ қоғамы үшін XX ғасырдың басы тұлғааралық қатынастардың күрделiлiк қарама-қайшылығымен, олардың асқынуымен сипатталады. М. Ж. Көпеевпен рухани бiрлiктiң жоғалуы жеке бас өзiмшiлдiгінің өсiп кетуінен қоғамның құндылық қойысында адамгершiлiк өзгерiсi бар екндігі байланыстырылады, бұл – ең соңғы эгоистік белгі:
Ағайын татулықтың жібін үзіп. Арсалаң тазыға ұқсап жүрген жан көп, Қанағат қашқандықтан көзін сүзіп [1, 77б.]. Ойшыл, қоршаған әлем және өзара байлыныс пен адамдар өздерiн өздері алдайды деп білген. Және олар, өздерi сезінбей бұртұтас әлемнің жеке бөлшектеріне өздерін және басқаны танымай бір-бірімен қарсыласады. Адам өзі шексiз рухани құндылықтарды пайдаланбағаны үшін жауапкершілікке тартылады. М. Ж. Көпеев болмыстың қажеттігін терең түсінген, себебі жеке болмыс мәнсiз болып табылады: Бір адам бар: өрік, мейіз ағашы сықылды Жемісінен дүние жүзі баһра алады. Бір адам бар терек ағашы сықылды, Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды [1, 84б.]. Жақсылық, қайыр, ихсан қылған ісі, Адамның қымбат баһа сол жұмысы [1, 84б.]. Берілген контексте құдайға деген махаббатты айта кету қажет, ол жалпы жаратылыс әлемін, әлемдегі барлық жаратылғанды оған мойынсұндырады, М. Ж. Көпеев түсiнуінде - бұл тек қана қайырымдылық және сұлулық туралы жай толғаныстар емес, ол дұрыс намаз оқу мен ауыз бекітуді көзге жай көріну үшін ұсталмайды. Шынайы, таза махаббат ол қамқорлықта, нақты бір адамға деген қайырымдылықта көрінеді. М. Ж. Көпеев бойынша соңғысы, адамгершiлiк рухтың мәнiн бiлдiредi. Оразаң отыз күнгі – отыз кісің, Бес кісі – бес намазың білемісің. Жоқ қылып жамаңдықты жойылтуға, Бұлармен дәнемеге келмес күшің. Қысылды, мен болмасам, шыбын жаның, Дәрменің калмап еді, құрып әлің. Танып қой, танымасаң, мен боламын, Дүниеде қылған қайыр – жарты наның! [1, 167б.].
С. Торайғыров та өзінің рухтық позициясы жағынан М. Ж. Көпеевке жақын екенін атап өту керек. Iс жүзiнде оның барлық туындыларында адамдардың рухсыз қатынастары трагедиясы бақыланып отырылады : Өмірде неше түрлі уды іштім, Неше түрлі азапқа, жаным, түстің. Ағайынның ішінен ала шықса, Жау ішінде бар ма екен сонан күштің [2, 141б.]. Я в жизни своей много яда вкусил! Терзанья душе стольких стоили сил! Но если в родне появился завистник, Он хуже врагов тебе будет постыл [12, 24б.]. Оны адамдардың диалогi шексiз және алуан түрлi екенін атап өтеді, сондықтан, ол бiртұтас гармонияға дауыстарын бiрiктiретiн полифония болуға тиiстi. Бұл ештеңе емес, С. Торайғыров әдiлдiкті дүниежүзілік заң ретінде қабылдауды өтінді. Шынайы және адамгершiлiк қатынастар, басқаша айтқанда, ар-ұждан С. Торайғыровша жетілген адамды анықтайды. Егер адамдардың арақатынастарында М. Ж. Көпеев кешірім және қайырымдылық сияқты сапалары атап өтсе, С. Торайғыровтың еңбектерінің ең негізгісі әділдікке бағытталған. Және С.Т орайғыров өзiне кiсiлiктiң негiзiн қалайтын сапалардан үнемi басқаға көзқарасын байқауға болады, адамгершілк сапалардың негіздеуші қатынастардың тәсілі болып табылады. Бiр жағынан, бұл жерде С. Торайғыровтың әділдікке деген ұмтылысы адамдарға және өзіне бiржақты тар түсінік болып көрінуі мүмкін (өзіме жаман және басқаға сондай). Бірақ С. Торайғыров бойынша әдiлдiк менмендікте және өшпенділікте емес, жеке дара ұғым емес, керiсiнше әділдік – өзiмшiл себептерге қарсы тұратын өздеріне қайғы әкелмейтін гармония. Әділдік оның түсінігінде өзіне қайтатын сый деп білсе және араб мәдениетін талдауда А. А. Смирновтың айтуынша: «әділдік – жеке атомдарды қоғамда теңестіру тәсілі емес, оны жоғарылатудағы «кіріс» ( және сондықтан ішкі қайшылықтарды бір-бірі арқылы жоғарылатуға болмайды); әділдік бұл болмыспен шектелген модус болып табылады. [14]. Басқаша айтқанда ол гармониялық болмысқа бағытталу, өмiрдiң ереже және нормасы. Адамзат өзінің ізденістерінде жоғарғы ауыспалы құбылыстарға, басымдылықтарға жол беріп, әділеттікте этикалық көзін жоғалтты. Осыдан әдiлеттілік идеясы жоғары рухани үйлесетiн бастама және түсінік бұрмаланды. Барлық айтылғандардан, адам қарапайым құбылыс емес, онда әлемдік мән, этикалық және эстетикалық бірлік бейнеленген, ол жол бір, онда барлық әлем өзінің жоғарылауын және негізгі мақсатын алады. Бұл жолдарда әлеуеттік шығармашылық жолы және өзiнiң жақсы iзденістерінде сан жағынан емес, сапа жағынан шексіздік бар. Ж. Аймауытов мұраларына көшетін болсақ, онда қазақтардың әртүрлі қоғамдастықты, «Қартқожа» романындағы бір-біріне көмек бергісі келмейтіндер ұлттық шеңбер аясынан шығып кеткендерді жазады. Ол көмек пен қолдау туыстық қатынастар ғана емес, ең алдымен адамгершілік принциптерін атап айтады. Біз дәстүрлі дүниетанымда ағайындық, туысқандық сияқтылар этика-эстетикалық өте терең мән және ойлар Ж. Аймауытовта адамгершілік ұғымы арқылы бейнеленетінін атап айту қажет. Қоғамдағы жоғары әлеуметтiк жағдаяттарында, білімділігінде, Ж. Аймауытов бойынша қатігездік пен рақымсыздық жиi көзден таса болмайды: «мыңдаған үйі, миллиондаған жаны бар қала тым болмаса есігінен қаратпады-ау. Мұны білімнің, адамгершіліктің орны дейді-ау! Адамгершілігі қайда? Білімді ел тас бауыр бола ма екен? Мына тұрғандар үй ме? Жыртқыш, жалмауыз ғой. Ай, кеңпейіл қазағым-ай! Қадірің осындайда білінеді екен ғой» [3,140б.]. Біздің ойымызша Аймауытовта адамгершiлiк және ақыл өте дұрыс жолға қойылған, теңсіздік көрсетілген. Бiрақ, адамда біртұтас бірлік ретінде керек екені саналы сезініп, ойшыл этикалықпен ақылды біріктіретін бастаушы деп, адамзаттың сыртқы емес, бірақ ішкі ойына бір - бірімен үндесуін мақұлдады. Демек, тек қана адамгершiлiк, адамда жай ғана ақылды қатынас емес қуатты күш ретінде көрінеді. Және бұл контекстте адамгершiлiк ғажап деп ұғынылады. Белгі болғандай, ойшыл бұл жерде туыстық қатынастарды емес, адам жасына, ұлтына қарамай адамгершілік қасиеттері туралы сұрақтарды көтерген: «Қартқожа қазағын, елін сүйеді. Байын, жауызын емес, бұқарасын, кедейін, жалшысын, жерін, суын сүйеді. Қазақ пен орыс төбелесіп жатса, орыстікі зорлық деп ұққысы келеді. Бірақ орыстан көрген жақсылығын ұмытпайды, орысты да бауыр тұтқысы келеді [3,142б.]. Осыдан Аймауытов бойынша жетілген адам – көмек беруге белсенді адам, адам –жаратушы. Және адамның рухани жағдайынан этикалық және эстетикалықтың байланысы олардың бірлігі мен қайшылығы тәуелді болады. Біздің байқауымызша, қазақ халқы дәстүрінің этикалық түрін эстетикалықтан бөлмейтін бүтін мағынасын жоймай әмбебаптықты жасап алды. Оларға қазақ ойшылдары жаңа мағыналы мазмұн енгізді, тар – туыстық қатынастарды жалпы адамгершілік деңгейге кеңейтті.
жүктеу/скачать 491,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|