Конрад Аденауэр атындағы Қор



Pdf көрінісі
бет72/178
Дата12.04.2022
өлшемі11,11 Mb.
#30806
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   178
Байланысты:
Book KAZ final

6. Делдалдардың дағдарысы
Ұзақ уақыт бойы Қазақстанда ресми және жұмыс істемейтін саяси инсти-
туттар болды, ал билеуші элита қосарланған саяси монополияны сақтады. 
Олар шын мәнінде қазақстандық «саяси институттар» деп аталмайды. 
Партиялар бар, бірақ партиялық жүйе жоқ. Парламент бар, бірақ дер-
бес өкілді билік өкілдері жоқ. Сот бар, бірақ заң үстемдігі жоқ. Азаматтар 
және ресми түрде «үшінші сектор» бар, бірақ азаматтық қоғам жоқ. Бей-
ресми қысым топтары басым рөл атқарады. Америкалық саясаттанушы 
С. Фредерик Старр «Clans, Authoritarian Rulers and Parliaments in Central 
Asia» кітабында бұл топтарды «билік брокерлері» деп орынды атаған» 
8
.
Осылайша, Қазақстанда саяси жүйемен тең қатынастары бар ең құры-
лымдық және толыққанды азаматтық қоғам болмағандықтан, саяси 
партиялар, белсенді кәсіподақтар немесе азаматтық қоғамның диффе-
ренциялық мүдделерін білдіретін үкіметтік емес ұйымдар алдында әлеу-
меттік қатынастарды қалыптастыру және біріктіру үдерісінің орталығында 
«жетекшілер» институты жоқ болып тұр. Бұл қазақстандық саяси жүйе 
авторитаризмнің гибридтік формасына жатады, яғни бір жағынан биле-
уші   элитаның билікке саяси монополиясын қоса сақтай отырып, ресми 
және жұмыс істемейтін демократиялық институттар бар. Мұнда біз мем-
лекеттің саяси, экономикалық, әлеуметтік және басқа институттардың 
тиімді жұмыс істеуін және көбеюін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін 
басқару сапасы туралы айтып отырмыз. Керісінше, біз осындай қауіпті 
жалған саяси институттардың үстемдігі бар екенін көріп отырмыз.
Тіпті 2017 жылдың бас кезінде билік тармақтары арасындағы өкілеттіктерді 
қайта бөлу жоғары президенттік жүйеде реформалардың елесін жасайтынын 
көрсетті. Конституциялық өзгерістердің басты мақсаты – Үкіметтің және Пар-
ламенттің жауапкершілігін арттыру деп мәлімделген. Сонымен қатар, жаңа 
заң парламенттің қоғамдық істердегі рөлін айтарлықтай нығайтады, оның 
саяси және экономикалық форс-мажорлық кезең ішінде жауапкершілікті алу 
үшін оның тәуелсіздігін қамтамасыз етеді деді. Бірақ бәрі бұрынғыдай қалды. 
Дағдарыс кезінде үнсіз клуб бола қалатын Парламент те дәл сол күйі қалды. 
Үкімет пен Парламент жиі дағдарыс жағдайына жауап беру тұрғысынан 
басқарушылық әлсіздігін және нашар тиімділігін көрсетті, себебі мәселе алды-
мен өкілеттігін қалай беру керектігінде емес, оны кімге беру керектігінде еді.
8
 S. Frederick Starr 2006: Central Asia- Caucasus Institute and Silk Road Studies Program, USA, P. 26.


122
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Басқа жалған құрылымдардың да жағдайы осыған ұқсас болды. Мәсе-
лен, де-юре бізде партиялардың функционалды нысандарынан тұра-
тын квазипартиялармен байланысты заңды түрде бекітілген партиялық 
жүйе бар, бірақ олардың республиканың саяси өміріне ықпалы өте төмен. 
Айтпақшы, идеологиялық бұлыңғырлық тек қана элита үшін ғана емес, 
сондай-ақ басқа да президенттік партияларға тән, бұл жұмыртқаны әр 
түрлі түске бояғанмен бірдей. Бәрінің мазмұны бірдей, айырмашылық 
тек профильде ғана. Мұны түсіндіруге болады. Егер биліктегі «көлеңкелі» 
қысым топтарына шамадан тыс әсер етсе, саяси партиялар әдетте әлсіз 
және танымал емес. Онда үлкен қауіп бар. Әдетте, қабілетті және бәсе-
кеге қабілетті саяси партиялардың басты міндеті – жеке әлеуметтік топтар 
мен мүдделі топтардың көптеген жеке мүдделерін жиынтық саяси мүддеге 
айналдыру. Бірақ біз тек әділ, бәсекеге қабілетті және тұрақты сайлауға 
қатысу құқығын дәлелдейтін сайлау партиялары туралы айтып отырмыз. 
Қазақстанда партиялық арналар арқылы саяси қатысуды кеңейтудің объ-
ективті заңдары емес, өкінішке орай партиялық саланың жасанды шек-
тегіштері басым.
Мәслихаттардың мысалын пайдалана отырып, биліктің деформация-
лануына алып келетін «кідіріп жарылатын миналардың» бірін көруге 
болады. Атап айтқанда, «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» 
заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар салдарынан мәслихат-
тар парламенттің төменгі палатасы (Мәжіліс) сияқты пропорционалды 
сайлау жүйесіндегі партиялық өкілдіктің негізінде құрылады. Әрине, екі 
минус плюс бермейді. Үкімет тарапынан және мәслихаттармен байла-
нысқан партиялардың одағы, бұл бастамадан бұрын әкімдіктер тарапы-
нан жергілікті атқарушы биліктің атқарушы билік органы бойынша кейбір 
«қосымшалар» сияқты жиі кездесетін болса, басынан-ақ жеміссіз болады.
Осылайша, орталықтандырылған үкімет формасын құруға тырысқан 
жүйеде тігінен немесе көлденеңнен де орталықсыздандыру толықтай 
мүмкін емес. Нәтижесінде шешім қабылдау орталығы мен оны қоршаған 
орта арасындағы байланыс арналары аз, ақпараттың қалыпты айналымы 
болуы мүмкін. Ақпараттың негізгі көздері, коммуникациялық желі ұзақ 
уақыт бойы саяси жүйенің өзі болды, онда қазақстандық қысым топтары-
ның көбі жатқызылуы керек еді. Саяси жүйеде әрекет жасайтын олар эко-
номикалық кіші жүйемен тығыз қарым- қатынаста, олардың рөлі билікті 
меншікке айналдыру тұрғысынан айтарлықтай өсті. Қазіргі уақытта К. Дойч 


123
Қазақстандағы саяси тәуекел- менеджмент
ұсынған коммуникацияның кибернетикалық моделінен шыққан жағдайда 
Қазақстанның саяси жүйесінде дәстүрлі қоғамдарға тән бейресми қаты-
настар арқылы байланыс бар. Бұл коммуникация формасындағы дел-
дал «Know how» (қалай екендігін білу) + «Know who» (кімнің пайдасы бар 
екендігін білу) технологиясына иелік ететін адам.
Дегенмен, мұнда басқару жүйесіндегі бақылауды күшейту әрекеті арта 
түскен кезде парадокс жағдай туындайды, бақылау керісінше азая бастайды. 
Өйткені, кез келген саяси жүйенің тиімділігі әлеуметтік жаңғыртуды және 
әлеуметтендіру процесін қамтамасыз ететін негізгі институттардың болуы, 
яғни адамдардың саясатқа қосылуы арқылы анықталады. Егер бәрі басты 
шешімдер қабылдау орталығына айналған элитаның ішіндегі күштердің 
балансына ғана байланысты болса, онда олардың тек өздерінің мүдделерін 
ортаға қойып, бұл топтар әлеумет қарсы және жүйеге қарсы жүйелілікке 
ие болады. Осымен қоса, олар тіпті осы немесе басқа мемлекеттік орган-
дарды ауыстыруға тырысады. Халықтың негізгі бөлігінде де, билеуші   эли-
таның да саяси және құқықтық мәдениетінің төмен деңгейімен кез келген 
биліктің күресі априори нөлдік жанжалдың нысанын қабылдайтын кез 
келген құқықтық шеңберден тысқары болуы мүмкін. Осындай қақтығыс 
кезінде бір тараптың жеңілісі автоматты түрде оның толық жойылуына 
дейін алып келуі мүмкін. Бірақ биліктің жасанды түрде жасаған саяси 
институты төтенше және дағдарыстық жағдайларда, яғни президенттік 
партиялар, мемлекеттік БАҚ немесе билік өкілдерімен айналысатын 
үкіметтік емес ұйымдар болған жағдайда сауатты жұмыс істей алмайды. 
Демек, билік үшін үлкен қауіп бар, оның аймақтық немесе ұлттық деңгейде 
жанжалдарды шешудегі тиімді делдалы жоқ.
Бірақ та, биліктің экстремизмнің алдын алу немесе қоғамдық пікірмен 
жұмыс істеу секілді түрлі салаларда шешімдерін қабылдау барысында 
стратегиялық бастамасын жоғалтып алғаны одан да жаман. Әдетте, мем-
лекеттік аппарат өзінің іс-әрекеттерінен кейін барлық нәрсені жасайды. 
«Post factum». Олар алдын ала ойлауға үйренбеген, өйткені стратегиялық 
бастамаға ие болу стратегиялық ақпаратқа ие болуды білдіреді, бұл шешім 
қабылдау орталықтары бұрмалаусыз және жағымпазданусыз қалыпта-
стырған көптеген ақпараттық ағымдардан тұрады. Бірақ классикалық 
«кері байланыс тізбегі» механизмі бұрыннан бұзылған. Бұл қоршаған 
ортадан келетін ақпаратты іріктеу мен сүзгіден өткізудің барлық деңгей-
лерінде бұрмаланған, оқиғалардың, процестердің және нәтижелердің 


124
Қазақстан экономикасының трансформациясы
жағымды етіп көрсетілуіне немесе сыртқы ақпараттың шешім қабылдау 
орталығына дейін жетпеуіне алып келді.
Ең бастысы, бұл эффекторлар деңгейінде (мемлекеттік аппараттың төменгі 
бөліктері) тұрғындармен тікелей байланыста болды. Бюрократиялық аппа-
раттың әртүрлі деңгейлері жұмысын үйлесімді түрде тоқтатады, өйткені 
орталық және жергілікті билік органдары арасындағы алшақтық орталықтан 
басқару сигналы өте төмен деңгейге жетеді. Өз кезегінде, кері бағыттағы 
ақпарат әрдайым бар жағдайды, соның ішінде қақтығыстарды барабар көрсе-
теді. Яғни, «кері байланыс тізбегінің» дұрыс жұмыс істемеуі байқалады. Саяси 
ақпараттың таралуы да бұзылған. Яғни, бұл орталыққа қоршаған айналасын-
дағы шындық туралы дұрыс емес мәліметтерді пайдаланып, сырттан кел-
ген сұраныстарға сәйкес келмеуіне, артта қалу әсерін тудырып, жанжалды 
жағдайларды болдырмау механизмінің жұмысына кедергі келтірді.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   178




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет