Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| айырмашылығындағы кемшілігін синтагма толтырады (жылқышы) – бұл
бір; лексиканың жарамды-жарамсыздығына байланысты кемшілігін де синтагма толтырады (жылқымның жарымы) – бұл екі». Ғалымның бұл тұжырымы лексикалық бірліктің морфологиялық формаларды пайдалана отырып, тіркесімділікке, яғни синтаксистік қатынастарға ұмтылу қасиетін меңзеп тұр деп ойлаймыз. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт – ғалымның қазіргі тіл білімінде де қыр-сыры әліге дейін толыққанды ажыратылмай жүрген «синтагма» терминін өз орнына, дәл мағынасында пайдаланғандығы еріксіз таң қалдырады. Сонымен қатар Қ.Жұбановтың жалпы грамматика туралы айтқан пікірлеріндегі назар аударарлық мәселе – синтаксистік қатынас түрлерін дәл тануы. Мысалы: «Оқимын деген бір сөзде объектік те, субъектік те, предикаттық та элементтер бар; бұл пәлсәфа жағы. Шынында, сөз біткеннің бәрі де адам үшін объект. Солай бола тұрып, адамның өзі де бір- біріне объект те, субъект те бола алады. ... Атрибут – өз беттілігі жоқ, тек қана біреудің меншікті белгісі. Объект – өзінен тыс деген сөз. Тақырып – субъект, сол тақырыпқа қатысты нәрсе – объект» (8, 86). Қ.Жұбанов сол кездердің өзінде-ақ, қазіргі грамматикалық ұғымдар саналатын жоғарыдағы объект, субъект, атрибут сияқты тілдік терминдерді философиямен сабақтастыра отырып, ғылыми пайымдаулар жасаған. Тіл білімінде «тіл» ұғымына берілген үш жүзден астам анықтаманы ой елегінен өткізе келсек, ол (тіл) ең алдымен қатынас құралы, яғни қоғамдық құбылыстың бір түрі деген тұжырым басымдық танытады. Әрине біз бұл 122 жерде тіл философиясы мәселесіне барудан аулақпыз. Дегенмен адамзат баласының «тіл» атты қасиеті әрбір ұлттың бойында, дүниетанымында өзімен бірге өмір сүретінін ешкім де жоққа шығара алмайды. Осы тұста ғалымның сөйлеудің, яғни синтаксистік құбылыстардың статикалық тілдік құбылыс болып қана қоймай, тілді қолданушының қажетіне жарайтын «жанды» құбылыс екендігін айқындаған ойын мына пікірлерінен аңғаруға болады: «Сөйлеу – хабар беру, коллективтік көрініс. Бұған ең азы екі адам қатысуы керек». Ғалымның сөйлеуге (синтаксиске) қатысты қай тұжырымын алсақ та, қазіргі тіл білімінде енді зерттеліп келе жатқан салалардың «ұштығы» жатқандығы аңғарылады. Мысалы, жоғарыдағы пікірден сөйлеу актісі (речевой акт) концепциясының нышанын аңғаруға болады. Ғалымның қазақ тіл білімінің енді ғана қолға алынып жатқан шағында жазған еңбектерінің өзінде де қалам тартқан тақырыбының қыр-сырын терең түсінгендігін оның тілдік құбылыстарға берген атаулары мен терминдерінен көруге болады. Мысалы, ғалым « ... сөз айтылған жерде сөйлесу болады, ал одағайларды айтқанда бір жақты сөйлеу бар да, екі жақты сөйлесу жоқ» дей отырып, сөйлеу мен сөйлесу терминдері арқылы диалогтық (екі жақты), монологтық (бір жақты) сөйлеуді дәл анықтағаны тәнті етеді. Профессор Қ.Жұбановтың грамматикаға, әсіресе синтаксиске қатысты еңбектерін оқи отырып, кез келген зерттеуші өзінің зерттеу объектісіне қатысты маңызды тұжырымдар таба алады деген тұжырымға келеміз. Оны нақтылау үшін тағы да ғалымның өзін сөйлетейік: «Сөйлеу деген – біреудің екінші біреуге хабар беруі. Сөйлеушінің тыңдаушыға беретін хабары өзіне әр түрлі әсер ететін болады. Өзінің бір жақын не дос адамының өлгенін хабарлап тұрса, бұл хабар сөйлеушінің өзіне қайғы туғызады. Өзінің бір жолдасының бір ірі табысын сөз қылып тұрса, бұл хабар сөйлеушінің өзіне қуаныш, шаттық енгізеді. ... Сөйлеуші бірдеменің жайын хабарлай тұрып, сонымен бірге, сол хабары өз басына қандай әсер ететінін де – жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|