М.Қанабекова

Б.Момынованың, сол сияқты публицистика, газет тілінің праг-
матикасы туралы Б.Жұмағұлованың, Ф.Жақсыбаеваның т.б. 
зерттеу еңбектері бар. Ал теледидар тіліне байланысты зерт-
теулер енді жүргізіле бастады. Мәселен, теледидар хабарлары 
тілін 
лингвопрагматикалық 
аспектіде 
зерттеген 
ғалым 
Г.Машинбаева, сондай-ақ теледидардан берілетін хабарлардың 
тілін cөз мәдениеті тұрғысынан Д.Бисмильдина талдап қарас-
тырған. Белгілі ғалым Н.Уәли «Қазақ сөз мәдениетінің теория-
лық негіздері» атты диссертациялық жұмысында «публицисти-
калық дискурс және сөз мәдениетi» мәселелеріне назар аударып, 
жаңа бағыт-бағдарлар тұрғысынан публицистикалық стильдің 
сөз мәдениетімен арақатынасын тиянақты зерттеген.
Публицистикалық стиль – қоғамдық-саяси, үгіт-насихат-
тық әдебиеттерде, бұқаралық ақпарат құралдарында, деректі 
фильмдерде қолданылатын функционалды стильдердің бірі. 
Публика – латын сөзі, «көпшілік» мәнін білдіреді. ХІХ ғ. ІІ жар-
тысында негізі қаланған стиль түрі – бүгінде қоғамға аса қа-
жетті, маңызды мәселелерді насихаттап, көпшілікке кеңінен 
қызмет етіп отырған қазіргі әдеби тілдің ең жүгі ауыр, елеулі 
саласы.
Публицистикалық стильдің шағын түрлері жайында қа-
зіргі ғылым саласында әрқилы пікірлер кездеседі. Бірқатар зерт-
теушілер публицистиканың жанрлық түрлерімен (газет тілі, 
радио тілі, теледидар тілі, кино тілі, т.т.) байланыстырып, олар-
ды жеке-жеке стилішілік түрлері деп есептейді. Негізінде атал-
ған стильдің шағын түрлерін шартты түрде былайша жіктеуге 
болады: үгіттік публицистикалық шағын стиль; саяси-идеоло-
гиялық публицистикалық шағын стиль; саяси-бұқаралық публи-
цистикалық шағын стиль. Әрқайсысының бір-бірінен ерекшеле-
нетін сөз қолдану белгілері болады, кейде тілдік-стилистикалық 
тұрғыдан ортақ тұстары да ұшырасады. Мына үзіндіге назар 
аударалық: 
Еліміздің абыройын асыратын игі істердің тағы бірі –
дінаралық татулық. Егемендігіміздің елең-алаңында аяқ алы-
сымыздың аңысын аңдыған талайлардың Қазақстанды іштен 
ірітетін осал тұстарының бірі оның көпдінділігі деп жаман-
дық шақырып баққанын біз ұмыта қойған жоқпыз. Президент 
Нұрсұлтан Назарбаев ол мәселенің де шешімін тапты. Елдің өз 

ішінде шешіп қана қоймады ол мәселені, осыдан он жыл бұрын 
Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезін 
шақырып, оны дәстүрге айналдырып, Қазақстанды дүние 
дидарындағы дінаралық татулық мекені ретінде танытты, 
әртүрлі діндердің бір елде келісімге келіп, жарасымды дами 
алатынын нақты дәлелдеп берді, осы арқылы бүкіл әлемдегі 
дінаралық шиеленісті бәсеңдетуге, яғни бейбітшілікті нығай-
туға үлкен үлес қосты («Егемен Қазақстан», 2013 жыл). Кел-
тірілген мысалдың саяси-идеологиялық публицистикалық 
шағын стилінде жазылғанын бірден аңғаруға болады. Саяси 
мазмұндағы дін тақырыбына арналған өткір мәселелердің сөз 
болып отырғаны түсінікті, қалың бұқараға етер әсері де ерекше, 
идеологиялық іс-шаралардың дұрыс жолға қойылғандығы, 
Елбасының салиқалы саясатының арқасында еліміздің сарабдал 
даму жолы жайында саяси мәселелерден толыққанды ақпарат 
ала аламыз. 
Публицистикалық стильдегі шығарма қандай та-
қырыпқа жазылса да, логикалық жағынан дәлелді, көңілге 
қонымды болып, бұқараға ықпал ету сипаты басым келеді. 
Қоғамдық өмірдегі жаңалықтар, өзгерістер туралы жұртшы-
лықты құлағдар етіп, қоғамдық пікір қалыптастырады. 
Публицистикалық стильдің барлық жанрларына ортақ 
мынадай қызметтері айқындалған: 
- ақпараттық (түрлі деректер мен хабарларды жеткізу); 
- түсініктеме-баға берушілік (берілетін деректер көбінесе 
түсіндірумен, талдаумен немесе баға берушілікпен жеткізіліп 
отырады); 
- танымдық-ағартушылық (мәдени-тарихи және ғылыми 
материалдарды жариялай отырып, БАҚ тыңдармандардың, 
оқырмандардың, көрермендердің білім қорын толықтырып оты-
рады); 
- ықпал ету қызметі (көпшіліктің саяси-әлеуметтік көз-
қарасына, санасына әсер етушілік); 
- гедонистикалық (әдетте, мұндай қызмет көңілді ха-
барларды жеткізу кезінде байқалады, әсіресе, радио мен теле-
визия арқылы кез келген хабардың тыңдарман мен көрермен-
дердің көңіл-күйін көтеретіндей, эстетикалық қажетін өтейтін-
дей тартымды, әсерлі жүргізілуі). 

Публицистикалық стильдің экстралингвистикалық сипаты 
төмендегідей: 
- ақпараттың жедел қабылдануы; 
- хабардың толыққанды жеткізілуі; 
- баяндаудың: 
а) нақтылығы; 
ә) фактографиялылығы; 
б) логикалылығы; 
в) ықшамдылығы; 
г) экспрессивті-эмоционалдылығы; 
ғ) қимыл-әрекетке итермелеуі. 
Публицистикалық стильдің (бұқаралық ақпарат құралда-
рының) жазбаша түріне мерзімді баспасөз (визуалдық), ауызша 
түріне радио (аудиалдық), теледидар хабарлары, деректі кино 
(аудиовизуалдық) жататыны белгілі. Ал жанрлық түрлері: бас 
мақала, ақпараттық хабар, очерк, халықаралық шолу, памфлет 
және сұхбат, т.т. Әрқайсысының өзіндік сөз қолдану ерекшелігі, 
экстралингвистикалық, тілдік-стильдік сипаты (белгілері) ай-
қындалады. Басты стильдік сипаты: мұнда қолданылатын сөз 
үндеу мәнінде жұмсалады. Сөз эмоционалды-экспрессивті си-
патта болады (еңбек ардагері, дем беруші, көшбасшы, нық қа-
даммен, т. б.). Тілдің осындай эмоционалды-экспрессивтілігі 
жағынан көркем стильге жақын, ал фактіні толық және жүйелі 
баяндау тәсілі жағынан ғылыми стильге жақын екендігі көрі-
неді.
Публицистикалық стильдің әдеби ауызша түріне радио-
теледидардан берілетін хабарлар жатады дедік. Зерттеушілер 
телехабарлардың құрылымы тетрададан (төрттіктен) тұратын-
дығын атап көрсетеді: 
- сөйлеу тілінен; 
- табиғи дыбыстан; 
- музыкадан; 
- көріністен (М.Серғалиев). 
Олай болса, аудиовизуалдық хабарлардың адресаттары 
көрермен, тыңдарман, кей реттерде бұған қоса оқырман болып 
келеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының осындай ерекшелік-
теріне байланысты ол хабарлардың тілдік сипаты да әр түрлі 
дәрежеде көрінеді.

Публицистикалық стильдің барлық түрлеріне ортақ линг-
вистикалық ерекшеліктер төмендегідей: лексика мен фразео-
логияда – қоғамдық-саяси терминдер мен сөздер (хабар, репор-

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: