басқа ғылымдардың қатарында, тең ретіңде мой-

түрде дайындаған заттарын жасамайды, олар жаңа тілді мең- 

геруде, олардьщ өдет-ғүрыптары қолданыстан шығуда, олар­

дьщ бүрынғы сенімдерінің көбі үмытылып бара жатыр.  Эт- 

нологиялық және өлеумеггік антропологиялық зерттеулер 

сүйенетін материалдар біздің көз алдымызда жоқ болып ба- 

рады.  Осындай  күй  кешіп  отырған  бірде-бір  ғылым  жоқ 

шығар.  Егер жүмыс қазір жасалмаса,  мүмкін,  кейін ешка­

шан жасалмайтын күйдегі басқа бірде бір ғылым жоқ.

Сондықтан  да  біздің  жүмысымыз  қауырт,  ал  айнала- 

мызды қоршаған байырғы түрғыны бар осы елдің алдында 

түрған іс жүзіндегі мәселелерді шешу барысындағы өте үлкен 

маңыздылықты ескерсек, мен қазір Ассоциация үшін өлеу- 

метгік антропология мен осы континештің байырғы халық- 

тарына жүргізілетін ғылыми зерттеу жүмысын әрқилы ын- 

таландыру және жан-жақты комек корсету бағытынан басқа 

маңызды  жүмыс  болуы  мүмкін  емес  деген  үсынысқа  ба- 

тылдық танытар едім.

Эдвард Э.  Эванс-Причард

ӘЛЕУМЕТТІК АНТРОПОЛОГИЯДАҒЫ 

САЛЫСТЫРМАЛЫ  ӘДІС*

1963 жылдың  14 мамырында Лондоннын Экономика және 

Саяси Ғылымдар Мектебінде (Лондон университеті) Л. Т. Хоб- 

хауз рухына бағыштап оқылған дәріс

Л.  Т.  Хобхаус  рухына  бағышталған  осы дәрістің тақы- 

рыбы  ретінде  мен  өзім  кеңінен  қолданған  зерттеу тәсілін 

тандап алдым. Салыстырмалы әдісті Радклиф-Браун, ал одан 

кейін профессор Гинсберг  қарастырғандықтан оны өрі қарай 

талқылаудың қажеті ж оқ деп ойлауға болар еді.  Шынында 

да осы іске кіріскен бойда соңғы жылдары бүл мөселе сон- 

шалықты көп жазылғандығын  үқтым.  Kén жаңа  нэрселер 

немесе  жалпы жаңалық айтам деуге  менде  ешқандай  үміт 

жоқ-ау деп корқам. Берілген өдістің белгілі-бір сыни шолуы-

'Е .  Е.  Evans-Pritchard. The Comparative Method in Social Anthropology 

/ /   E.  E.  Evans-Pritchard.  The  Position  of Women in  Primitive  Societies.  L> 

1965,  p.  13-36.

348

нан сіз  шүбөсіз таба  алатын  кейбір  сәттерді,  мен тек қана 

аясырата алам және өзімнің жеке көз-қарасымды білдіре ала- 

мьін.  Бүл жерде қамтылған мөселелердің үстанымды және 

щешуші мәні зор болғандықтан, менің кешірім сүрауым осы- 

мен аяқталады.

Негізінде мен салыстырмалы әдістің тарихи шолуымен 

көбінесе  біздің елді  қарастырумен  шектелемін.  Оған  қоса 

мен өзімнің шолуымды оны қолданудың бірнеше ғана мы- 

садцарымен шекгелемін (соньщ ішіңде, сіздердің естіп қалар- 

мын  деген  —  Ф рэзер,  Макс  Мюллер  жөне  Вестермак 

есімдері — бүл жерде еске түсірілмейді).  Бүл өдісті толығы- 

мен қарастыру антропологияның барлык әдебиетін қамтып 

шығу болар еді,  өйткені кеңінен Караганда антропологияда 

басқа әдіс жоқ.  Салыстыру, сөз жоқ, кез келген ғылымда ең 

маңызды  рет-жосықтардың  (рөсімдердің)  бірі  жөне  адам­

дык ой-өрісінің үстірт үрдісінің бірі болып келеді. Ж әне де 

елеуметтік институттар туралы жалпы ой-пікірлерді айтып 

салу кажеттілігі қоғамдардың кең ауқымды спектрінде ғана 

оларды салыстыру арқылы іске асуы мүмкін екені анық.

Бүл бүрын-ақ қүпталған болатын және кейіннен салыс­

тыру әдісі  ретінде  белгілі  болып  танылған  ресімді  кезінде 

мемлекетгік қүрылымның әртүрлі нысандарын зерттеу ба­

рысында Аристотель  іске  асырды,  одан  кейін  басқарушы- 

лардың  билікті  сақтап  не  одан  айрылып  қалатын  (саясат 

өнері) жағдайларын зерттеу барысында Макиавелли пайда- 

ланды жөне баскарудың (бүгінгі күнде үстемдіктің ең жо- 

ғарғы  түрпаты  болып  танылатын)  әртүрлі  нысандарымен 

аралас пайдаланылған өртүрлі институттарды,  қүндылық- 

тарды,  сезімдер  мен  ішкі жағдайларды  зерттеу  барысында 

Монтескье қолданған болатын.

Біз тек үш классикалық мысалдарды гана еске түсірдік. 

Бүкіл XVIII жүзжылдық бойы салыстырмалы әдіс әлеуметтік 

антропология мен социология предтечалары деп айтуға бо­

латын біздің елдегі Адам Ферпосон мен Джон Миллар, Фран- 

Чиядағы Тюрго,  Кондорсе жэне Конто есімді ғалымдармен 

Қолданылған.  Бірақ  олардың  өдісі  салыстырмалыдан  горі 

Иллюстративті болды.  Мысалдар олармен дедуктивті түрде 

Щьігарылған тезисті растау үшін келтірілген, сонымен бірге 

®Үл жүйелі емес түрде жасалып отырған. Айта кететін және 

Ф жайт, біз, өлеуметтік антропологтардың,  негізінен айна- 

льісып  жүрген  сол  кездегі  қарапайым  қоғамдар  туралы

349

білімдер,  Ағартушылық философтарына үлкен қызығущЬь 

лық білдіртседе ете тапшы болған. Дүниежүзілік көлемдегі 

қарагіайым қоғамдарға салыстырмалы талдаудың ең біріңцц 

нағыз  жүйелілік  өрекеті  М ак-Леннанмен  “Ертедегі  неке” 

(1865)  кітабында  және  оның  кейінгі  жүмыстарында  көр- 

сетілді.  Бүл кітапта  М ак-Леннан кіші рулық топтар,  экзо­

гамия,  әйелдерді тартып алу арқылы болатын неке,  қыздар- 

ға байланысты инфантицид, туыстықты есептеп шығаратьщ 

матрилинейлік тәсілі мен полиандрия өзара тәуелді инсти- 

туттар болып келетіндігін және бәріде даму сатысының бір 

түрінен отетін кездерінде кез келген қоғамдарда белгілі бір 

түрленімдерде кездесетінін корсеткісі келді. Ал егерде осы 

институттар  негізінде бірге табылып жатпаса,  Мак-Леннан 

өзінің “рәміздер” деп атап келген күдікгі куәліктерді қолдан- 

ған,  нақты  айтқанда  ескілік пен  коне  ғүрыптар  туралы бір 

кездерде осындағы лайықты салт пен институттарды, соньщ 

ішінде,  қалындықты  алып  қашу арқылы  болатын рәміздік 

неке бір кездерде әйел үрлау арқылы болатын некенің шын 

мәнінде болғандығын растайтьш ескілік ретінде корінген. Мак 

Леннанның дәйектері басқа да кемшіліктерден киындыққа 

түсіп отырган, дегенмен мамандығы заңгер болып оте шын­

ды к түрде  баяндалып жатса да.  Бірнеше  кемшіліктер оның 

теориялық  қүрылымдарының  қисынында-ақ  баршылық. 

Қиын екен, мысалға, өйедді үрлап алу арқылы болатъш некені 

қыздарға байланысты инфатицидпен байланыстыру,  не де­

генмен бүл оны пайда қылған себебі еді.

Б ірақ  та  ең  салмақты  сыншылды  қарсы лы қ  білдіруі 

дөлелдердің мүлдем М ак-Леннанның көрсетіп бергеніндей 

емес  екенінде  түрады,  дегенмен  ол  мүны  білмеуі  мүмкін 

еді.  Сонымен  қатар,  Лоуи  айтып  кеткендей,  қарапайым 

халықтар  арасындагы  қарым-қатынастарда  қағида  болып 

яқталмайтын араздық, жөне олардагы қыздарды қинау мен 

полиандрия барлық жерлерінде десе де болады басым келетіні 

ш ындыққа  сәйкес  келмейді.  Жөне  де  ш ындыққа  сәйкес 

келмейтіні — ол жабайы халықтардың басым  кепшілігінде 

матрилинейлікгік окгем ететіндігі, ол барлық австралиялыК 

байыргылар матрилинейлікті екендігі, және туыстық міндетп 

түрде қанньщ ортақтьнымен белгіленетіндігі, және де ежелгі 

қогамдар  неке  мен  әулеттің  институттарын  білмейтіндігі, 

жөне  т.б.  Осы жаңылыстар  көбінде  макленнандық дәйек- 

тердің күшін төмендетіп жіберді. Мак-Леннанның жаңашыл-

350

r

дьі  зертгеулерінде  кең  ауқымды  көлемдегі  салыстырмалы 

эдістін қолдануының мықты жақтары сияқты әлсіздеу жақ- 

тары  да  анық  белгіленіп  шықты.  Әдістің  күші  —  авторға 

ортакты жекеден бөлуге ыңғай туғызғандығы,  сөйтіп осы- 

нын арқасында әлеуметтік антропологияньщ дамуьша деген 

үлкен мәні бар жіктеулерді жасап шығаруға ықпал еткенінде. 

Бұл бүкіл жер бетінде шашылып жатқан,  соның ішінде эк­

зогамия, тотемизм, матрилинейлік, рәмізді түрде үрлап қашу 

аркылы неке және оның экзогамиямен байланысы бар осы 

ертүрлі қоғамдарда институтгардың бір түрінің ғана қалып- 

тасуына  жалпы  себебтерді  іздестіруге  ықпал  еткен.  Басқа 

жагынан салыстырмалы әдіс алдымен тарихи болжамдарды 

қүрастыру үшін пайдаланған, ақиқатгылығын оның немесе 

жалғандығын тарихи дерекгердің болмағандығынан жоғары 

түрде анықтап шығу мүлдем мүмкін емес болған.  Бүл әдіс 

салыстырмалы филологияда, салыстырмалы юриспруденция- 

да жэне салыстырмалы мифологияда керемет нәтижелерге 

жетуге ықпал етті.  Бірақ осы салыстырмалы әдіс тура дар- 

виндік биологияда жасалғандай етіп қолданғандықтың арқ- 

асында болып отыр,  — онда ортақ текгілігімен үқсастығын 

байланыстырып отырған түсіндірмелерді алу үшін,  ал зерт­

теулер  ортақ  әлеуметтік жэне  мэдени  бастаулары  бар  ха- 

лықтардьщ институттарымен шектеліп отырған; нәтижесінде, 

шыққан қорытындыларды дәлелдеуге мүмкін емес болған 

кезде де  олардың  биік дөрежеде  болуы  ықтимал  еді.  Осы 

зерттеулердің  әсерінен  туындаған  шабыттың  өзі  тарихшы 

Фрименді салыстырмалы әдісті қолдану жонінде қолдайтын- 

дығына ниеттендірді. Мак-Леннанның болжаулары мен айт- 

Қандай-ақ уакыт откелі этнографиялық дәлелдердің басы- 

мынан опырылып қүлады.  Оның күнделікті жазуларының 

көрсетулеріне  қарағанда,  (бүларды  Фрэзердің  әлде-қайда 

кейінгі  күңцеліктерімен  салыстырғаны  қы зы қ  болар  еді), 

сол кездерде  болған  қарапайым халықтар туралы білімдер 

Жеткіліксіздеу және  оте  тапшылы  болған,  әсіресе  осылар- 

Дьің  негізіне  кейбір  қорытымдарды  түрғызатын  болса,  ал 

°сыған ол әрекет жасаған.

Тіпті  бүдан,  дүниежүзілік  колемде  откізілген  кейінгі 

салыстырмалы ізденістер корсеткендей,  бірде-бір жалғыз 

басты ғалымға, тіпті бірде-бір ғалымдар тобына да өте үлкен 

санДЫ 

бір-бірімен  қабыспайтын  медениеттер  мен  қоғам- 

Дардың  кең  ауқымды  этнографиялы қ деректеріне  тиісті

351

бақы лау жасау әлсізді  болды. Ал  мұның орындалуы бар- 

ған  сайын  қиы нды ққа түсіп жатыр,  өйткені  этнография - 

л ы қ   мағлүмат  ауқым  жағынан  да,  күрделігі  жағынан  да 

үлкейіп жатыр.

Келесі де Герберт Спенсерге көңіл аудару қажет,  кейіні- 

нен мүлдем елемесе де, дегенмен, оньщ салыстырмалы әдістің 

дамуына  деген  үлесі  оте  мардымды  болган.  Оның  сегіз 

бөлімнен  түратын  “Сипаттамалы  элеуметгану”  кітабы 

(«Descriptive Sociologyn)  1873-1881 жылдар аралығында жа- 

ры ққа ш ыққан, одан соң оның жариялануы тоқтап қалды, 

әйтпегенде авторды қаржы апатына әкелер еді. Спенсердің 

ойы — барлық қоғамдар туралы мағлүматгарды әртүрлі тақ- 

рыпнамалары бар кестелерге боліп тастау арқылы, әлеуметтік 

феномендердің қандай түрде  бір-бірімен ара қатынасаты- 

нын корсетуден түрған; ал бүл тез салыстыру мүмкіншілігін 

қамсыздандыру керек еді. Кейбір айдарларга  жататын атау- 

лы рет-жосықтың нәтижелері “Әлеуметтану үстанымдары” 

(“The  Principles  o f  Sociology”)  (1882-1883)  екітомдық 

еңбегінде көрсетілген.  Спенсер барлық қоғамдарды екі та­

пка:  өскерилерге  (бүларды  ол  жақтырмайтын  ды)  жөне 

өнеркөсіптілерге (осыларды ол қүптайтын еді), бөлуге бола- 

тындығын  корсету  үшін  орасан  зор  жігерлігін  жүмсады. 

Әскери қогамдардың ерекшелігі бірге болатын іс-әрекеттер 

күшпен белгіленетіндігімен, ал адамдар арасындагы қарым- 

қатынастар қоғамдық жағдайға сәйкесті болатындығымен 

сипатталады. Ал өнеркөсіпті когамдарда өрекеттесу еркіндік 

негізінде  орнатылады,  ал  әлеуметтік қатынастар  келісімді 

түрде  болып  жатады.  Мүндай  қарапайым  түрлітанумен 

келісуге болатындығы екі талай,  ал егерде тіпті мүндай ай- 

ырма-ш ылықтың  озі  ізгілікгі  түрдің үлгісі ретінде  мүмкін 

болса да,  бүл  анықтауды  қажет  етеді.  Осыны  ескере  оты­

рып,  менің  айтып  салуга  батылданатыным,  Спенсердің 

сөйкестіктер  барлығын  корсетіп  оту  әрекеті  (бүл  оның 

сүйсініп  айтатын  создерінің  бірі)  —  бір  жағынан  өскери 

түрдегі  қоғам  мен  полигиния  арасындагы  әйелдің  қысым 

корудегі жайы мен  перемониалдықтың әртүрлігі  (ізеттілік 

мөнерлерімен, лауазымдар, эмблемаларыжәнет.б.), ал екінші 

жагынан онеркәсіп түрі мен моногамия арасындағьг, әйелдің 

биік мәртебесі мен перемониалдықтың жоктығы — айтар- 

лықтай ештеңеге жеткізбеді.  Қай жерлерде дәлелдіктер оньЩ 

козқарастарына қарамақайшы келсе, ол әр қашанда ейтеуір

352

бір кішігірім қорғаныс формуласын тауып жататын.  Спен­

сер ойлайтын, елу екі халықтың іріктелуінен жеткізіліп оты­

ратын  мағлүматтар  — “дене жазалары  шығу тегі  бойынша 

бағынудың белгісі болып келетіндігі” туралы оның болжа- 

масын  растайды  деп,  демек,  мүндай  жазалардың  қолдану 

көлемі мен қатандығы жэне социум араларында байланыс 

болу керек; жэне де осы жазалар қарапайымдыларға сипат- 

тылы  емес,  ал  әскери  үйымдары  мен  саясаттық  аппараты 

(оған  жол-жонейлі  субординациясымен)  бар  бір  күрделі 

қоғамдарға сипаттылы. Ал кейбір Дәлелдіктер осы түжыры- 

мға сәйкесті болмай жатқан жағдайларда, мысалы, бушмен- 

дермен және австралиялық байырғылармен болғандағыдай, 

ол  бүл  халықтар  әлдеқайда  жоғары  әлеуметтік  жағдайдан 

түсіп  қалған  ғой,  деген  дәлелдемелерді  келтіре  қояды. 

Спенсердің еңбекқорлығы мен оның ой-өрісінің жинақты- 

лығына біз қанша танданып жатсақта мүндай түрдегі қоры- 

тындылар, жүмсақ тілмен айтқанда, қарапайымды көрінеді. 

Спенсерлік  таптастырулары  добалды  сападағы  бағаларға 

негізделеді,  жэне  де  олар  көбінде  орынсыз  биологиялық 

үқсастықтармен  ауырланған,  ал  нашар  тексерілген  жөне 

біржақты таңдалынып алынған мөліметтер негізінде қойыл- 

ған сәйкестіктер күдікті және мүмкінділігі аздау,  сонымен 

қатар өте кең жөне жалпылы сипатымен ерекшеленуі сон- 

шалықты ешкімгеде олармен пайдалануға осы уақытқа дейін 

мүмкінді болмады.  Бүл деректер “Сипаттамалы әлеуметта- 

ну” монументалды еңбегінде кестелерге орналастырылған. 

Маған белгіліше, содан кейін ешкімде олармен салыстырма­

лы зертгеулерде қолданбаған және таптастыру жүйесінің ерсі 

оқиғалы нәтижесінде де,  сол кезде болған этнографиялық 

мағл үматтар тапшылығының нәтижесінде де оларға қандай 

болсада қолдануын табу мүмкінді екенін ойламаған да. Аф- 

рикаға арналған томдардың біреуісі  1930 жылы  менің ескі 

Досым Эмиль Тордеймен бүгінгі заманға сай жаңартылған; 

жүмыс  әрі қарай жалғасар  еді,  бірақ Спенсердің мүрагер- 

лерінің өтінінггерімен тоқтатылған болатын.  Қүжаттардың 

айтулы топтамасы мағлүматтардың сүраусыз қалған дерек- 

намасы болып қала берді.

Тайлор бастапқьі антропологияның әлсіз жақтарын откір 

сезген.  М ак-Ленанның кітабынан  кейін  23  жыл  откен  соң 

Жарияланған, озінің  1888 жылда оқыған  “Неке жоне туыс-

353

ты қ зандарына тіркеудегі институттар дамуын зерттеу өдісі 

туралы”  (“On  a  Method  o f Investigating  the  Development  of 

Institutions;  applied to  Laws of Marriage and  Descentu)  әйгілі 

дәрісінде ол — антропология өзін ешқашанда өздерін сый- 

лайтын  ғалымдар арасында қадірлеушілікті таба  алмайды, 

егерде зерттеу нәтижелерін сандылы — немесе тағы басқа- 

шалай айтқанда, сөтсіздеу болсада,  статистикалы — мөнерде 

(мұндай  Мак-Леннанда  да,  Спенсерде  де  болмаған)  өзін 

көрсете алатын әлдеқайда қатал талдауды қабылдап  алмаса.

Тайлор өзіне мақсат қойды, институттардың дамуы тап- 

тастыру мен кестелер көмегінің арқасында зерттелуі мүмкін 

екенін көрсету үшін.

Ол неке қиюы мен ататегі басталуының төртіптері тура­

лы өдебиетті зейін салып зерттеді,  олар кемінде үш жүзден 

аса әртүрлі халықтардан қабылданған, жэне де осы халық- 

тарды кестелерге боліп тастады,  “байланыстар” деп атала- 

тындарды  орнату үшін,  немесе  әдеттегідей  — корреляция- 

ларды (Спенсердікінде олар “сәйкестіктер” деп көрінетін).

Басқаша айтқанда,  егерде атаулы дөстүр жеткілікті коп 

сандағы жағдайларда бар кезде басқада озгешелі дәстүрлер 

қосқатар табылып жатса,  онда мүндай сәйкес келуі кездей- 

соқ болуы екі талай.  Тайлор ойлаған,  осылай біз өмбебапты 

себебті түсініктерді түжырымдай аламыз деп.  Осындай рет- 

жосыкты қолданьт, Тайлор, сонымен қатар,  “бас тарту” сал- 

ты бірге күн коріс түрлерімен байланысты екенін байқады, 

ал ол екеуімен  “тектонимия”* салты сакбақтасады (түңғы- 

шына байланысты әйелдің атын ауыстыру салтына ол коңіл 

аудармады).  Осындай  мәнерде  Тайлор  басқа да салттарды 

түсіндірді:  левират  (ол  левират  пен  өмеңгерлік  арасында 

ешқандай айырмашылықты жүргізбеген), куваду, алып қашу 

арқылы  болатын  неке,  экзогамия  мен  туыстық  атаунама- 

ның таптастыру жүйесі.  Тайлордың барлық зерттеулерінен 

қызыл жіппен барлық қоғамдар озгеріссіз  “матриархалды” 

институттардан  “патриархалдыларға”  жол  жүріп  өтетінін 

дәлелдеу үмтылысы жүріп отырған.

Тайлордың салыстырмалы әдісті пайдалану төсіліне қарсы 

салмақты конбеушіліктер бар, сонымен қоса ол шешуге оңай 

емес бірнеше проблемаларды көтереді.

* Ата-анасына баласының есімін қою.  — Аудармашының ескертпесі.

354

Келтірілген бекітулерге қайшылы болатьш дәледцер пайда 

болған да, — мысалға патрилокальность пен қатар күйеудің 

9 3

  әйелінің  ата-анасынан  аулақ  жүру  салты  бар  болуы, 

негізінде осындай жай болып жатады да, — Тайлор бүл қиын- 

ціылықты өзіне дейін Мак-Леннанның жасағанындай амал- 

мен айналып өтуді әрекеттенеді,  ал бүл менің көзқарасым- 

мен,  онын  байланыстар  қағидасы мен  мүлдем  сәйкес 

келмейді(үштаспайды).

Ол  бүл  матрилокальдық  кезеңінің  ескілігі  дейді  (оған 

бұл түсінік “геологиялық” больш келеді). Бірақ ол өзі бекітіп 

айтты емес пе бірге өмір сүру төсілі константа болып келеді, 

ал бас тарту — ауыспалы деп.  Сондықтан түсініктеме алғың 

келеді, неге константа өзгерісімен қатар ауспалысы өзгермейді, 

жөне де  неге  кейбір  қоғамдарда  сақталады да,  басқаларда 

сақталмайды.

Тіпті, егерде ол ең алдымен барлық қоғамдардың “мат- 

риархальдық” жүйеден  “патриархальдық” жүйеге өтетінін 

көрсеткісі келсе, онда осы байланыста да кейбір жағдайлар- 

ды байқау керек: біріншіден, кейбір ең козге түскен матри- 

архальдық үстаным мысалдары — наярлар, минангкабау мен 

ирокездерді — ең қарапайым халықтардьщ қатарына қосуға 

болмайды,  ал  екіншіден,  күдікті  корінеді,  жалпы  тарихта 

бір рет болса да боддыма  осындай оту жагдайы, соңғы кездегі 

барлық туыстық байланыстардың ыдырауга үмтылуын есепке 

алмағанда,  бүгінгі  замандагы  қалалық  және  онеркөсіптік 

ортада болгандай.  Сондықтанда, кезінде Галтон айтып кет- 

кендей,  білу қажетті,  салыстырудагы салттар қаншалықты 

бір-бірінен тәуелсіз екенін, әйтпесе, олар озінің пайда болу 

тегін бір жалпы көзден бастауы және де бір ғана сол түптүсқа- 

ның көшірмесі болуы мүмкін; тап осындай жагдай,  айтар- 

лық, ағылшын тілі мен парламенттік жүйенің таралуы. Жөне 

Де, сол кезде Флауэр байқап айтқандай,  мүмкін-ақ,  айтулы 

әдіс  түгелдей  салыстыру  бірліктерінің  эквиваленттігіне 

Қарайды.  Мысалга,  цейлондық веддтердегі  “моногам ия” 

Батыс  Еуропадагы  “моногамия”  сияқты тура сол жата ма? 

Іслам ды қ  “м он о теи зм ”  пи гм ейлердің  “м о н о теи зм ін е” 

барабар ма?  Келесі киындықтың пайда болуы қандай топ- 

тарды  кестелерге  енгізу  үшін  белгілеу  керек  екендіктен 

Шыгады.  Сонымен қатар,  австралиялық аборигендерді бір 

топ  немесе  бірнеше  топтар  ретінде  қарастыру  қажет  пе?

355

Немесе:  қытайлар мен ағылшындарды бөлек бірлік ретіңце 

қарастыру  қажет  пе,  айтарлық,  пенандық  ордаға  барабар 

ретінде?  Менде  ешқашанда  сенімдік  болмапты,  осындай 

сұрақтарда Тайлормен бекітілетін “кездейсоқтан да бетер” 

сәйкестіктер сол мағынаны қүрайтынына, оның оларға бай- 

ланыстырганындай.  Әрі қарай,  мынадай сүрақ туындайды, 

корреляциялар, оған орнаттым деп көрінетін, ажыратылған 

болшектердің арасындагы корреляциялар болып келмей ме 

екен,  ал дәлдік феномендер емес екен,  нақты айтқанда, ол 

түтастықты бүзған жоқпа екен,  кемінде кейбір жағдайлар- 

да, жэне де сонымен қоса жария етіп көрсеткен жоқпа, сол 

түтастықтардың оларға бөлінген элементгерінің бір-бірімен 

тіркесетінін?  Егерде оның зерттеулері корсеткенде,  банан- 

дардьщ өсетін облыстары  “кездейсоқтан да бетер”  куваданьщ 

таралу облыстарымен сөйкес келетініне, ал левират “кездей- 

соқтан да бетер” моносиллабикалық* тілдермен тіркесетініне, 

онда нақтылы проблемалар қойылатын еді.  Бүлай болғанда, 

біз айтар едік, статистикалық түрғының көмегімен алынған 

осындай қорытындыларды растауды күту қүқылы деп.

Тайлордың  зерттеуінің  кейбір  басқада  әдістемелік 

кемістік-терін еске салып кету қажет. Жаңашылды зерттеу- 

лерден копті талап етпеген дүрыс, тіпті ол үлы және біртумалы 

ойшылмен  өрекеттенген  болсада,  сонымен  қатар  өділетті 

болады,  егер біз айтсақ,  маңыздылыққа үміттенетін корре­

ляциялар үқсастық пен айрмашылықты жай ғана анықтау 

шекгеулігінен шығып нақты деректілі мағлүматтармен қуат- 

танып отыру керек. Тайлор ешқашанда дерекгерді жарияла- 

маған, егерде оның негізінде қорытынды жасамаса, сондық- 

тан да бізге оның қолданған мағлүматгарынан ештеңе белгілі 

емес,  не оның есептеріне қандай халықтар кіргізілгені тура­

лы (Спенсердің жүмыстарында оларды байқау — өте қиынға 

түсетін іс).  Нөтижесінде біз оның келтірілген қорытынды- 

ларын тексеретін ешқандай қүралдарсыз қалдық. Ж әне де 

ақырысы,  тағы  бір  қиындық,  еркімнің  қақтығысатыны, 

әсіресе кім затгарды (салттардьг), ал ол нәрсенің сапасы не­

месе  қүбылыстарын  емес,  салыстыруға  әрекеттенсе,  олар 

кейбір жерлерде бір-бірімен үқсас бола алады, болу керекте,

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: