Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»



Pdf көрінісі
бет144/284
Дата21.04.2022
өлшемі3,48 Mb.
#31814
түріБағдарламасы
1   ...   140   141   142   143   144   145   146   147   ...   284
Байланысты:
Сөздер сөйлейді

Алдымен,  қазақ  тілі  сияқты  өте  әріден  келе  жатқан  аса  бай, 

икемді,  көрікті  тілдің  бұрынғы-соңды  лексикалық  қазынасын  ба-

рынша  түгендеп,  қалың  жұртшылыққа  және  білім-ғылым  әлеміне 

көрсету мақсаты тұрса, екіншіден, ғажайып бай қазақ әдеби мұрасын 

бүгінгі  оқырмандардың  әрі  жақсы  түсініп,  әрі  сүйсініп  оқуларына 

көмектесу көзделеді. Әрине, бұл қазақтың ауыз әдебиеті мен ақын-

жырауларының  мұраларын  түсіну  қиын  деген  сөз  емес.  Керісінше, 



216

өте ертеден сақталып келе жатқан әдеби үлгілердің, әсіресе эпостық 

жырлар  мен  қазақтың  кең  даласының  әр  қиырында  жасап  өткен 

ақын-жыраулар  мұрасының  тілі  қазіргі  қалың  жұртшылыққа  түгел 

түсінікті, бұларда жергілікті ерекшеліктер мен көне сөздер көп емес 

екендігін  баса  айтуға  болады.  Дегенмен  азды-көпті  бейтаныс,  се-

мантикасы  күңгірт  тартқан  немесе  тұлғасы  біршама  өзгерген  жеке 

элементтердің болуы заңды. Олардың болу себептері де әртүрлі. Ал-

дымен, қазақтың эпостық жырларының көбі, әсіресе «Едіге», «Алпа-

мыс», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» 

сияқты жырлар бүгінгі күндерімізден әлдеқайда көп бұрын дүниеге 

келген. Демек, олардың ең алғаш пайда болған (жырланған) кезінде 

қолданылған  сөздер  мен  көрікті-бейнелі  сөз  тіркестері  азын-аулақ 

сақталып отырады. Бұған поэзия дүниесінің «тәртіптері» де себепкер 

болады: өлеңнің ұйқас өлшем сияқты шарттары кейде мәтін сөздерін 

ауыстыруға,  өзгертуге,  жаңғыртуға  жібермейді.  Мысалы,  ХV-ХVІ 

ғасырлар  аралығында  жасап  өткен  (шамамен  1465-1560)  Шалкиіз 

жыраудың бір шағын толғауының:



Ақ киіктің шабар жері майдан-дүр,

Кешу кешмек сайдан-дүр.

Батыр болмақ сойдан-дүр.

Жалаңаш барып жауға ти 

Тәңірі өзі біледі

Ажалымыз  қайдан-дүр?  (Алдаспан,  1971,76-бет)  –  деген  жол-

дарында майдан сөзі – «көгал, көк шалғын жер» деген ескідегі бір 

мағынасын  білдіреді.  Бұл  жерде  әңгіме  ұрыс-соғыс  алаңы  (қазіргі 

майдан сөзіндегідей) емес, демек, осы толғауды бізге жеткізушілер: 

шабар  жері  көгал-дүр  деп  алмастыра  алмаған,  өйткені  майдан  – 

сойдан деген ұйқасты бұза алмайды. Сол сияқты сой сөзі де – ескі 

қолданыс, ол «ата тегі, нәсілі» деген мәнде келіп тұр, мұны да ба-



тыр  болмақ  тегінен-дүр  деп  ауыстыруға  болмайды,  өйткені  бұл 

ескі сөздерді алмастыруға өлеңнің ұйқас суреті мен тармақ өлшемі 

жібермейді.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   140   141   142   143   144   145   146   147   ...   284




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет