Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»



Pdf көрінісі
бет174/284
Дата21.04.2022
өлшемі3,48 Mb.
#31814
түріБағдарламасы
1   ...   170   171   172   173   174   175   176   177   ...   284
Байланысты:
Сөздер сөйлейді

қолжіп – қолды байлайтын жіп, ал бәзір-ді әзірге таба алмадық.

Алаулау.  Ұзақ  тарих  жолында  елін,  жерін,  ата  мекенін  қорғап 

не  жаңа  қоныстарды  іздеп  ұрыс-соғыспен  өмірі  ат  үстінде  өткен 

бабаларымыздың  тілінде,  оның  әсемдік  әлемі  өлең-жырларында, 

әсіресе ерлік эпостарында ұрыс-соғысқа қатысты сөздер аз болмаған 

сияқты.  Осы  күнгі  соғыс  деген  атауға  қатысы  бар  алаулау,  тоғыс/

тоқұш/тоғысу, ойнау деген жарыспалы қатарлары болған.



262

Тәңір оңғарса жолымды,



Алаулаған қалмақтан

Кегімді барып алармын, – дейді Қобыланды батыр. 

Күні кешегі Махамбеттің өзі:

Алты күндей алаулап,

Он екі күндей ой ойлап, – деп толғайды. 

Бұл  мысалдардағы  алаулау  –  «соғысу,  ұрысқа  шығу».  Сәл 

ілгеріректегі мектеп оқулығында батырлар жырлары мен Махамбет 

өлеңінде кездесетін алаулау етістігі «күйіп-жану» деп түсіндіріліпті. 

Әрине, бұл – мүлде қате түсінік.

Тоғысу. Шоқан жинаған «Едіге» жырында:

Тоқсан баулы ақ көбе



Тоғысқан  жерде  кигенмін,  –  деген  жолдардағы  тоғысу  етістігі 

қазақ тілінде бұл күнде осы жердегі мағынасында қолданылмайды. 



Тоғысу  сөзінің  мұндағы  мағынасы  –  «соғысу,  ұрыста  айқасу».  Сөз 

түбірі  –  тоқы  (тоқу)  етістігі  көне  түркі  тілдерінде  «сражение» 

(«ұрысу, соғысу»). Бұл етістік XVI ғасырдағы қазақ мәдениетінің жаз-

ба ескерткіші – Қадырғали бидің «Жами’ ат-тауарих» атты еңбегінде 

жиі  қолданылған.  Бұл  сөз  көне  түркі  тілдерінде  «бить,  ударять, 

стучать»  мағынасын  білдірген.  Бүгінгі  қазақ  тіліндегі  тоқайласу, 



тоқылдақ  (құс),  тоқпақ  (құрал)  сөздерінің  семантикасы  осы  көне 

тоқы- (тоқу) етістігіне алып барады. Тоқуш/тоғысу тұлғаларының 

бір  қатарда  тұруы  –  кәнігі  құбылыс.  Бұл  көне  сөз  осы  мағынада 

қазақтың өзге жырларында да кездеседі: 

Қыз Назымға таласып,

Екі батыр соғысты.

Бұлт шайнап, мұз бүркіп

Үркер мен айдай тоғысты («Қамбар батыр), – 

дегенде де Үркер мен Айдың бір қатарға келіп, айқасуына теңеп 

айтылған «соғысу» мағынасында келіп тұр. 

 

Тоғысу етістігінің қазіргі қолданыстағы мағынасы: «1) әр та-

раптан келіп бір-бірімен түйісу, тоқайласу; 2) бірге жиналу, бас қосу, 

кездесу» (ҚТТС. - 9-т., 1986, 157-бет).

Қадырғали бидің «Жылнамасынан» тоқушмақ (тоғысу) етістігін 

кездестіреміз:  «[Чингиз  хан]  ол  йыл  Бұйрұқ  ханға  тоқушмаққа  ат-

ланды».  Тоқыс,  тоқысу/тоғыс/тоғысу  тұлғалары  осы  көрсетілген 

мағынада сирек болса да, қазақ жырларында да бар:

Бас боп өзі Қараман 

Қыздырды қырғын соғысты.

Екі жақтың әскері

Жігермен қайта тоғысты («Төрехан батыр»). 




263

Тоғысу етістігі – бетпе-бет келу деген мағынада қазақ жырларын-

да бейнелі қолданыс:

Тоғалай салды соғысты,

Қызылқұмның ішінде

Екі батыр тоғысты («Едіге», Мұрын жырау нұсқасы).

Екі батыр соғысты,

Бұлт шайнап, мұз бүркіп,

Үркер мен айдай тоғысты («Қамбар батыр»). 

Бұл жерде тоғысу – «бетпе-бет келу, қарсы келу» деген поэтика- 

лық сөз үлгісі. Қазіргі қазақ тілінде «соғыс» мағынасындағы тоғыс 

зат есімі сөздіктерде тіркелмепті, демек, жоқ. Ал тоғысу етістігі бұл 

күнде: «1) әр тараптан келіп бір-бірімен түйісу, тоқайласу; 2) бір жер-

ге жиналу, бас қосу, кездесу» деп түсіндіріледі (ҚТТС. - 9-т., 1986).

Сөйтіп,  алау,  тоғыс  және  осылардан  жасалған  алаулау,  тоғысу 

етістіктерін  қазіргі  нормадағы  соғыс,  соғысу  сөздерінің  ескі 

эквиваленттері деп тану керек.

Бір қызығы – қазіргі ноғай тілінде соғыс/соғысу сөздері – кітаби 

сөз, ал «соғыс» мағынасында әдеби нормада қауға сөзі қолданылады 

екен  (Ногайско-русский  словарь.  -  М.,  1963),  соғыс  варианты 

«төбелесу,  жағаласу,  ұрысу»  дегенді  білдіреді.  Сан  ғасырлар  бойы 

елін, жерін қорғау, тілін, әдет-ғұрпын сақтап қалу жолында өмірін ат 

үстінде ұрыс-соғыста өткізген қазақ халқының сөздік қазынасында 

«соғысу, ұрысу, айқасу» мағынасында қолданылып келген синоним-

дер қатары едәуір. Солардың бірі – ескірген тоғысу сөзі болса, осы 

қатардағы ойнау етістігі де семантикалық ескіліктердің бірінен сана-

лады:


Екпіні қатты жас бала

Құлдарменен ойнады («Ер Сайын»). 

Бұл жердегі ойнау сөзінің мағынасы – «айқасу, соғысу», мұны осы 

жырдың келесі жолдары дәлелдей түседі:

Өзгесін қырып салды да,

Отызын жаяу айдады. 

Әрине,  бұл  жердегі  ойнау  –  балалардың  ойнауы  емес,  нағыз 

соғысу, ұрысу.

Жаугершілік  тақырыбына  жататын  ескі  сөздердің  тағы  біреуі  



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   170   171   172   173   174   175   176   177   ...   284




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет