Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

59
бір  тобын  зерттеушілер  (мысалы,  А.К.Боровков)  архаизмдер 
деп  тапқанымен,  азды-көпті  дыбыстық  өзгерістерімен  күні 
бүгінге  дейін  сол  мағынада  түркі  тілдерінде,  айталық,  оның 
ішінде қазақ тілінде қолданылып келе жатқан сөздер құрайды. 
Мысалы: йазуқ (жазық, күнә), Игә (Ие, Жаратушы ие, Құдай» 
мағынасында),  табуқ  –  табыну,  арығ  (ару)  т.б.  3)  Архаистік 
тұлғалардың сол кезеңдегі параллельдері қатар кездеседі: ай-/ 
айт-,  елкім  тутуб/қолым  тутуб,  қамуғ/барча,  біт-/йаз-.  4) 
Түркі сөздерінің ішінде жазба тілдің қарлұқ-ұйғыр дәстүрінен 
сақталған бірен-саран тұлғалар сол кезеңдегі оғұз-қыпшақтық 
параллельдермен  қатар  кездеседі:  йавуқ/йақын,  кечә-күндүз/
түн-күн,  дозақ  ічрә/дозақ  ічінде  т.т.  Түркілік  архаистік 
элементтердің қатарына ғ, г дыбыстарына аяқталатын сөздер 
жатады: шундағ, мундағ, андағ, оңлуғ-соңлуг, сарығ, улуғ, кічіг, 
тіріг,  танығ.  Бұл  –  әрине,  қыпшақ  тілдеріне  тән  емес  белгі. 
Зерттеуші  А.К.Боровков  мұны  Орхон  ескерткіштері  тілінен, 
көне  ұйғыр  жәдігерліктері  тілі  мен  Құтадғу  білік»  тілінен 
ауысқан көненің сарқыншағы деп түйеді. 5) Түркі сөздері мол 
фразеология  қорын  құрайды  және  олардың  дені  халықтың 
ауызекі  сөйлеу  тіліне  тән  күні  бүгінге  дейін  қолданылып 
келе  жатқандар  екені  байқалады.  Фразеологизмдердің  ішінде 
метафоралық  түрлері  өте  көп.  Мысалы:  қара  йуз  (қара  бет 
адам), көңүл құшы, ит нәфсі, йуз мың (сансыз, көп), йузі қара, 
қара  йер.  Сондай-ақ  жандын  кеч  (жаннан  безу),  йолдын  аз-, 
жан бер-, қол кушур- т.б. сияқтылары – қазіргі қазақ тілінің де 
фразеологиялық  қазынасының  «мүліктері».  Фразеологиялық 
тіркес жасауда, қазақ тіліндегідей, адамның дене мүшелерінің 
атаулары (башқа түш-, баш ұр-, қол қушур-), йол, көңүл, қара 
сияқты тірек сөздер (йолдын аз-, йолға кір- , көңүл кес-, көңлүм 
қара, қан йығла-, қанға бойа-, қанлар йут-) мен қызыл, қара 
сияқты түс атаулары жиі қатысады (қызыл йуз, қара йер т.б.).
Әрине,  лексика  саласында  қазіргі  қазақ  тіліне  жуыспай-
тын  топтары  жоқ  емес.  Олар:  а)  жоғарыда  көрсетілген  көне 
тұлғалар: нүчүк, ошәл, ошбу, елк, қурт (аң) т.т; ә) табла- (сүй-
),  әйлә-  (ет-,  қыл-),  бірлә  (мен),  асра-(сақта-),  дағла-  (өрте), 
кечә  (түн)  сияқты  сөздер  де  бүгінгі  қазақтар  үшін  бейтаныс 
тұлғалар;  б)  біраз  сөздер  «Хикметтер»  мәтінінде  сыртқы 

60
тұлғасы жағынан өзгеше болып келеді: сөзле- (сөйле), іч-у таш 
(іші-тысы),  сүңәк  (сүйек),  тағ  (тау),  ағыр  (ауыр),  бағыр  (ба-
уыр), ойғақ (ояу) т.т. Бұл өзгешеліктердің болу себептері, әрі 
қарайғы барысы, өзге тілдердегі көрінісі (бар-жоғы, өзгелігі) өз 
алдына арнайы зерттеуді қажет етеді.
Ясауи тілінің лексикасындағы парсылық қабатты А.К.Бор- 
овков  Ясауи  мұрасы  тараған  өлкелер  тұрғындарының  көп 
уақыт бойы түркі-парсылық қос тілді болып келуінің әсері және  
Ясауи  хикметтері  дегендердің  көбі  өзінікі  емес,  оның  поэти- 
калық  мектебін,  идеологиялық  ағымын  жақтап,  сол  жанр-
да  жазған  өзге  авторлардікі  болғандықтан,  солардың  қолы- 
ның ізі деп таниды. Бір қызығы – Ясауи мұрасының қолжаз- 
баларында  (мысалы,  Самарқанд  нұсқасында)  Қазанда  бас- 
ылған  нұсқаларымен  салыстырғанда,  парсы  сөздері  кемірек 
кездеседі. Мысалы, 1896 жылғы Қазан басылымында ду ’алам, 
қолжазбада  екі  жиһан,  сол  сияқты  гунаһларың/йазуқларың, 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: