Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| жарты,
жарым, жеке, жалқы, сыңар, жалғыз, некен-саяқ, дара, т.б.; Екінші: 1) абстрактілі сан ұғымды сөздер: бір үйір жылқы, бір келе түйе, бір табын сиыр, бір отар қой, көз көрім жер, ат шаптырым жер т.б.; 2) счеттік (нумеративтік) сөздер: бір үзім нан, бір қарын май, бір жұтым су, бір уыс бидай, бір құлаш арқан, т.б. [104, 48 б.]. Белгілі ғалым Ә.Болғанбаев «Өлшемдік ұғымдарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері» деп аталатын мақаласында қыруар мөлшер мәнді сөздер мен сөз тіркестерін жинақтай келіп, лексика-семантикалық ерекшелігіне қарай: 1) уақыт-мерзім өлшемдері; 2) ұзындық, қалыңдық, тереңдік, биіктік өлшемдері; 3) көлем өлшемдері деп үш топқа бөледі [18, 133-142 бб.]. Сондай-ақ бұл сөздердің пайда болу негізін халықтың тұрмыс-тіршілігімен, дүниетанымымен байланыстыра баяндайды. Ғалым түрлі өлшемдік мәндегі сөздерді жинау, семантикалық талдау жасауды ғана мақсат тұтқандықтан, грамматикалық ерекшеліктері мен ғылыми-теориялық мәселелері жайлы сөз қозғамайды. Мөлшер мәнді тілдік бірліктердің грамматикалық ерекшелігін ғылыми деңгейде зерттелуге айтарлықтай үлес қосқандардың бірі – Ж.Көпбаева. Зерттеуші «Қазіргі қазақ тіліндегі мөлшер пысықтауыш» атты кандидаттық диссертациясында мөлшер мәнді сөздердің тіркестүзім ерекшелігі, сөйлемдегі синтаксистік қызметі жайлы тыңғылықты зерттеулер жүргізді. Қазақ грамматикасында бұған дейін айтылмаған, пысықтауыштың жаңа түрі «мөлшер пысықтауыш» ұғымын ғылыми айналымға енгізді. Сондай-ақ «мөлшер пысықтауыш» қызметін атқаратын күрделі құрамдардың байланысу тәсілдерін, олардың сөз таптарына қатысын сөз етеді [105]. Бұл зерттеу мөлшер мәнді сөздердің қазақ тілі грамматикасындағы орнын, маңызын ғылыми негізде анықтаудағы сәтті қадамдардың бірі болды. Сонымен қатар, пысықтауыштың 24 өзге түрлері сияқты, «мөлшер» де зат пен қимылға тән қасиет, әрі объективті, әрі субъективті ұғым екенін көрсетті. Тілдегі мұндай ауқымды ұғымдарды жеке бір сала ретінде қарастыруға болатынын байқатты. Мөлшер мәнді тілдік бірліктер туралы өзгеше пікір шетел қазақтары тарапынан айтылды. 2002 жылы Үрімжі қаласында шыққан «Қазіргі қазақ тілі» атты академиялық грамматикада кейбір мөлшер мәнді сөздер жеке сөз табы ретінде берілді. Зерттеуші Нұрғабыл Сұлтаншәріпұлы ұзақ жылдар бойы бұл тақырыпта ізденіп, мөлшер мағыналы сөздердің құрылымдық, лексика- семантикалық, синтаксистік ерекшеліктеріне талдау жасайды. Нәтижесінде кейбір өлшемдік мәні бар сөздерді «мөлшерлік» деп атай келіп, қазақ тіліндегі оныншы сөз табы ретінде ұсынады. Ал «мөлшерлік» ұғымына: «Сөйтіп мөлшерлік дегеніміз – заттың немесе қимылдың шамасын білдіретін сөз табы, яғни заттың салмағы, тұрпаты, ұзындығы, сыйымдылығы және қимылдың шамасы секілділерді білдіретін сөздер», – деген анықтама беріледі [106, 244 б.]. Аталған академиялық грамматикада мөлшер сөздерді жеке сөз табы ретінде негіздеу үшін құрылымдық грамматикадағы сөзді таптастырудың ғылыми ұстанымдары бойынша ауқымды мәселелер қозғалған. Мұнда біршама көңілге қонымды тұжырымдар бар. Алайда ағаттықтардан да ада емес. Әсіресе, қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесі туралы қалыптасқан теориялық тұжырымдарға қайшы келетін тұстары кездесіп жатады. Біз бұл зерттеуді мөлшер мәнді тілдік бірліктердің табиғатын тануда жасалған оң қадамдардың бірі деп есептейміз. «Мөлшер» ұғымын көбіне өлшем бірліктермен байланыстыру тілтаным тәжірибесінде жиі кездеседі. Сондықтан өлшем бірліктерді жинау, мағынасын түсіндіру, қанша мәнге тең екенін негіздеу бағытындағы жұмыстар жиі кездеседі. Бұл да қажетті үдерістердің бірі. Осы бағытта жасалған жұмыстардың бірі ретінде А.Құралұлының «Қару-жараққа, құрал-жабдыққа, өлшемге, ойындарға байланысты терминдер мен сөз тіркестерінің түсіндірме сөздігі» атты шағын сөздігін атауға болады. Сөздікке «аудан», «көлем», «салмақ», «қашықтық», «уақыт» ұғымдарын білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, күрделі құрылымдар біршама мол енгізіліп, олардың мағынасына, қанша шамаға тең екеніне нақты түсіндірме берілген [107, 35-54 бб.]. Қазақ тілінде мөлшер семантикалы біралуан сөздердің барын айтып, оларды мағыналық ерекшеліктеріне қарай өзінше топтастырған және зерттеудің тәсілдерін ұсынып, жасалу жолын, сөйлемдегі қызметін, сандық мәнін, халықтық өлшемдер ретінде мағынасын түсіндірген, бұдан басқа да түрлі мәселелері бойынша танымдық мақалалар арнаған авторлар біршама мол. Олардың қатарында Э.Өтебаева [108], Г.Назарқұлова [109], Ф.Р.Ахметжанова [110], Л.А.Байназарова [111], Б.Кәмалашұлы [112], С.Кенжеахметұлы [113], Б.Қинаятұлы [114], Г.Қалиқызы [115], Ж.Кейкин [116], С.Б.Бектемірова [117], Т.Тілеубекұлы [118], т.б. зерттеушілер бар. Мөлшер мәнді тілдік бірліктерді арнайы қарастырмаса да, маңызды танымдық ақпараттар беріп, жанамалай сөз еткен диссертациялар да бар. Бұл топқа А.Елешеваның «Қазақ тіліндегі сан есімді фразеологиялық бірліктер» [119], Қ.Ғабитханның «Киелі сандарға байланысты тұрақты тіркестер» [120], А.Солтанбекованың «Қазақ тіліндегі шақтық локальдылық/шақтық бейлокальдылық функционалды-семантикалық категориясы» [121] атты кандидаттық диссертацияларын жатқызуға болады. 25 Жоғарыда берілген деректер көрсеткендей, мөлшер мәнді тілдік бірліктер көбіне құрылымдық бағытта қарастырылған. Көпшілігі өлшем бірліктерді жинау, мағыналық топтарға жіктеу, оның тілдегі зерттелмей жатқан біралуан құбылыс екенін айтумен шектеледі. Лексика-грамматикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері, сөйлемдегі қызметі, жасалу формалары, т.б. күрделі теориялық мәселелері жүйелі қарастырылмайды. Алайда құрылымдық бағыттағы осы жұмыстардың өзі де аталмыш тілдік бірліктердің табиғатын тануға айтарлықтай септігін тигізеді. жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|