Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

деп,  кемсендеп  отыра  кететш  cari  окырманды  тамаша 
cc3iMre  белейдь  С ю ж етах  ш и ел етстщ   бул  тусына 
жазушыньщ  03i  де  айрыкша  мэн  берген-д1,  Эбд1рахман 
аузымен мынадай елен айткызады:
Жуз1  кубыла,  сез!  к^ран  Шугамныц,
Bip  Шуга  ушш  жанды  курбан  кьшамын.
Кстер1мдс  арманда боп  суйе ал май,
Евдреп  жыл ап  “Кдпкам!”  дедд-ау шырагым!..
Осындай ширыккан, шиыршык, аткдн cepinneni шиеле- 
шстер 6ip бэсендеместен барып, шарыктау шегше жетеда.
Шарыктау uteei  (латынша  calmen  — шьщ)  —  сюжеттж 
дамудыц ец жогаргы  сатысы;  адамдар  арасындагы  щмыл- 
ерекетт/'ц  мейлтше  кушеШп,  9p6in  жеткен  жер1; 
шыгармадат  драмалык тартыстыц  epicmen  шыккан  бит. 
Бул туста образдар да айрыкша анык, танылып, адам мгнез- 
flepi жан-жакты  ашылады.  Шыгарма  сюжеттн кутш  кезец- 
кеаендмен  тутастырып,  белгии  6ip  бутшдЬске,  ундеспкке 
экелш турган композициянын, аса жауапты тусы да — осы. 
Эйткею сюжеттж шарыктау шегше жетпеген шыгарманьщ 
композициясы  цапысыз,  шебер,  кызык  курылган  деуге 
болмайды. Сайьш 
к е л г е н д е , 
сюжеттж шарыктау — шыгарма- 
да  суреттелген  барлык,  шындык,  кубылыстар  мен  взекп 
окигалардьщ шогырлану шоктыш. Мэселен,  Н.В.Гогольдщ 
“ Ревизорындагы” Хлестаковтьщ Дуанбасынын, кызына куда 
тусш,  уйленбек болып сез байласуы;  М.Горькийдщ “Ана- 
сындагы” ананьщ сана-сез1мш эбден езгёрткен ереуш мен 
Павел  Власовтьщ  туткындалуы;  А.А.Фадеевтщ  “Тас-тал- 
канындагы”  партизан  отрядыныц  коршауда  калуы; 
М.А.Алигердщ “Зоясындагы” бас кд!гарманнъщ жауапталу 
сахнасы  —  осылардьщ 6api  ар  жанрда  жазылган  эр  алуан 
шыгармалардагы  сюжеттщ  шарыктау  шеп.  Ал  6i3  кдйта- 
кэйта  орала  зер  с алып  отырган  “ Шуганьщ  белпсшдеп” 
сюжеттщ шарыктау шеп — Шуганьщ кдтты куса боп, ауруга 
шалдыгуы; кызыньщ оцалмас турщ керген Есхмбектщ Эбдо- 
рахманды  амалсыз туткьшнан  босатуы.  BipaK  Шуга  сонда 
да жазылмайды.
— 
Жазылып  кереп  не?  — 
deUdi  ол  Креымжанга.
  — 
Bepi6ip 
мен 
бакьпты  бола  алмаймын.  Экем  аяса,  меш н  дерт1м  жаныма  баткдн 
соч аяп огыр...  0лем  деп те арман кылмаймын.  Жалгыз-ак; арманым 
бар  —  гунеуп  квргенде  Вбдарахман 
6ip 
ауыз  сез  айта  бшмехц. 
Bip 
Kepin 
сейлесш,  жаным  шыгарда  “ Шугам”  деп 
6eriMe 
бетш  типзсе, 
бар  арманым 
6iTin, 
дуниеден  армансыз втер  сдам...  Эй, ол ж ок  к.ой!..
182

Бул —  Шуганьщ соцгы ce3i.  Шыгарма сюжетш ширык,- 
тырып екеп, шарыкгау шепне жепазш турган осы узщдадеп 
ерекшежк  —  осыньщ  e3i.  Шуганьщ  елердеп  акырта  ce3i 
гана  емес,  шыгармада  дамыган  барлык, кимыл-ерекеттщ, 
адамдар  арасындагы  кдрым-кдтынастьщ  идеялык  аркдуда 
жаткдн езекп шындыктьщ да соцгы нуктес1, шыгандап кеп 
прелген сощы  туйыш  секши.  Ендх  будан  epi даму,  ербу, 
бшктеу болуы мумкш емес секшда. Композциялык жагынан 
шебер  курылган  сюжет  езшщ  шарыкгау  шепне  осылай 
кетершт, шешшше осылай келсе керек.
nietuiM  (орысша  развязка)  —  шыгарма  сюжетшщ  де 
шешугш кезендершщ 6ipi; суреткердщ ез/ суреттеп отырган 
вм1р  шындыгына  шыгарган  “ук/м/”;  адамдар  арасындагы 
карама-к,арсы тайталастардыц,  курде/ii курестердщ 6imyi; 
турлпие  тагдырлар  шартысынан  туган  пакты  нвтиже; 
окмгага катысушылардыц ецакыргы хал-куш; куш  кубылыс- 
квртстердщ соцгы сахнасы. Айталык, “Ревизордьщ” шешМ
—  пьеса  персонаждарынын  6api  жиналган  Дуанбасыньщ 
уйше жандарм Kipin, енда Хлестаков сиякгы жалган ревизор 
емес,  шьш ревизордьщ e3i келгешн  хабарлап,  Дуанбасыга 
“Арнаулы  ем1рмен  Петебургтен  келген  тере  ci3fli  дереу 
келсш  деп  буйрык  erri,  e3i  гостиницага  туей”  дегеннен 
кешнп  журттьщ  6api  “тепе  тастай  кдтып,  сшейш  турып 
кдлатын”  эйгш мылкду сахна:
Дуанбасы тап  ортада  дщ гектей  какайып, 
е ю
  колы н  екг  жакка 
созы п,  басын  ш алкайтып  тур.  О н  жагында  кызы  м ен  ейел1  буган 
карай умтылгандай  куйде; олардын артында — Почтмейстер жалпы 
халыкка  карап  турган  сурау  белгга  сиякгы ;  одан 
e p i 
Лука  Лукич 
бейкуне адамдай боп м эц п р ш  калган; ар жак, сахнанын; дал шетшде 
уш  к о н а к  ейел 
6 ip in e -6 ip i 
суйенш ,  Дуанбасыньщ  уй 
inriHe 
табалай 
кзраган жузбен тур. 
Дуанбасыньщ
 сол ж аган д а — басын 6ip жагына 
кы чы райты п,  алде 
6ip  
ты н  тындагандай  боп  Земляника  тур;  оган 
таяу —  ею  колы н  е ы  ж акха тарбайтып,  жерге  отыра жаздап, 
epHiH 
ыекдератын 
K icin ie 
немесе  “ м ессаган”  дейтш   Kicinie  бузып  турган 
судья.  Оган  таяу  —  к взш   сы гырайтып,  журткз  кзрап,  Дуанбасын 
м ы екы лдап  турган  К оробкин;  оган  таяу  ен   шетте,  колдарымен 
6ipiHe-6ipi умтылып, ауыздарын анкайтып, квздер! адырайып турган 
Д обчинский,  Б обч и н -ски й ,  езге. конак.тар  тек  какхан   казыкш а 
какдйып  кдлган.  Осындай  антарылган  куй,эд  6 sp i  де  6ip  жарым 
м инуггай  турады.  (Аударган 
М.Эуезов). 
1
Бул  —  эдеби  шыгарма  атаулыньщ  буюл  дуниежузшк 
классикадагы кдйталанбас, аса нускалы шецпмдершщ 6ipi. 
бзшщ осы шецпмшде Гогольдщ e3i де айрыкша мэн берген
183

ед1:  “Актер  мырзалар,  —  деп жазды  автор  комедия жайлы 
алдын  ала  ескертущце,  —  ец  соцга  сахнага  acipece  кдтты 
к ец т белсш. Ец сощы сез окыстан келш, бар журткд электр 
соккынындай тисш. Эп-сэтте бар топ халдх озгерте крйсын. 
Бар  эйелдщ  тацданган  уш  жалгыз  гана  кеудеден  шыккд- 
ньшдай шапшац болсын. Осы ескертулср еленбесе, бар тама- 
ша зая xeryi мумкш” . Зая кетед! демеюш, сюжетпк шеипш 
осал болса, буюл шыгарма боска жазылгандай коретш мшез 
тек  Гоголь  емес,  шебер  суреткердщ  бэрше  тэн.  “Ойымда 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: