Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Басқару психологиясы оқу құралы by Ахтаева Н.С. (z-lib.org)
|
3.10 Билік – басқару іс-әрекетінің реттеуіші ретінде. Жетекшілік және көшбасшылық
Ұйымның тиімді жұмысының негізгі шартының қамтамасыз етілуі басқарудың басты функциясы болып табылатын атқару- шылардың жоғары мотивіне байланысты. Дегенмен бұл тек ұйымның тұрақты және тиімді қызметі үшін жеткіліксіз. Бас- қару іс-әрекетінің мұндай реттеуішінде мотивтендіру емес, мәжбүрлеу сипаты бар қажеттілік туындайды. Мұнсыз басқару іс-әрекеті мүмкін емес. «Жоғарыдан» басқару әсерінің барлығының негізі – атқа- рушылар іс-әрекетінің мотивтенуі мен өзара іс-әрекеттегі билік. «Билік» ұғымы «жетекшілік» және «көшбасшылық» ұғымдары- мен, олардың типтерімен және олардың арасындағы қатынас- тармен байланысқан.
195
көшбасшылық Ұйымдар мен топтардың барлығын негізгі екі ресми және бейресми типке бөлуге болады. Ресми ұйым – институционалды белгіленетін қандай да бір мақсатқа жету үшін бірігетін адамдар қауымдастығы. Бейресми ұйым адамдардың кездейсоқ белсен- ділігі нәтижесінде түзіледі, олар өзара реттеулік қарым-қаты- насқа енеді. Барлық топтар мен ұйымдарды екі топқа бөлуге болады: ресми және бейресми. Бейресми топтардың пайда болу себептері: – әлеуметтік қолдаудың қажеттілігінен, яғни оны қанағат- тандыру әлеуметтік және тұлғалық жайлылық сезіміне алып келеді, ал қанағаттанбаушылық күшті негативтік эмоциялар шақырады; – көмектің қажеттілігінен; – қорғаудың қажетттілігінен; – қатынастың қажеттілігінен, ол жоғарылатылған ақпаратта- нуға алып келеді, соның арқасында адамның бейімделу мүм- кіндіктері кеңейеді және оның сыртқы әлеммен байланыстар тиімділігі артады. Ресми топта – ресми көшбасшы – ол жетекші, ал бейресми топта ресми емес көшбасшы басқарады. Ресми де, бейресми топтар да қалай да ұйымдасқан болуға тиіс. Сондай ұйымдасудың ең қарапайым тәсілі – топ мүшелері арасынан оны үйлестіру жөніндегі функция жүктелетін адамды атап көрсету. Ресми топ үшін ресми көшбасшының – жетек- шінің болуы, ал бейресми топ үшін – бейресми көшбасшының болуы тән. Ресми және бейресми көшбасшылықтың ұқсастығы мен айырмашылығын айқындау басқару іс-әрекетінің мәнін түсіну үшін қажет. Ресми топтар бейресмиге және керісінше тасымалдана алады – бұл бөліну абсолюттік болып табылмайды. Топтар туындау механизмі бойынша айырмалана отырып, құрылымның, «жетекші» және «жетектегі» мүшелердің болуы, жалпы әлеуметтік-психоло- гиялық құбылыстар сияқты маңызды жалпы сипаттарға ие болады. Осы және басқа да ұйымдар шағын топтарға дифференцияланады.
196
Ресми ұйым өзінің ішінде бейресми топтардың мүлде бол- мауын емес, керісінше, олардың болу мүмкіндігін білдіретіні өте маңызды. Сонымен ұйым құрылымында олардың құры- лымдануының ресми және бейресми тәсілдері тығыз өзара байланыста болады. Ұйымның ішінде мұндай өзара іс-әрекет басқарудың басты проблемаларының бірі болып табылады. Дәл осы жерде негізгіні атап көрсетеміз: топты ұйымдасты- рудың екі типінің болуы – оларды басқарудың екі түрлі тәсіл- дерінің және көшбасшылықтың екі типінің себебі. Олар күр- делі қарым-қатынасқа түседі, сабақтасады, ажырамайды, өзара іс-әрекетте болады. «Көшбасшы» ұғымы топтағы «вертикаль бойынша» психо- логиялық қатынастарға тән (үстем болу – бағыну). Әдебиеттерде ресми көшбасшылықты белгілеу үшін «жетекшілік» ұғымы, ал бейресмилікті белгілеу үшін қарапайым «көшбасшы» ұғымы қолданылады. Ағылшынша leadershіp термині нақты «көшбас- шы» дегенді білдіреді, бірақ көшбасшылықты да, жетекшілікті де белгілеу үшін синонимдік қолдануды білдіреді. «Organіzatіo-
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|