Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түс қыңды. Күннің түстен ауған, қайтқан сәтін түс қыңды,
43 түс қиды дейді. Ойлағандай, түс қия берген кезде көрші ауылдан қайтқан қауыммен тағы бір хабар әкелді (М.Әуезов. Абай жолы). Әдетте, ертеде, шаруа адамына түске дейінгі шақ, сірә, тым ұзақ болып көрінсе керек. Күн түске дейін көк өгізге мінеді, түстен кейін қара жорғаға мінеді (Куфтин Б.А. Календарь...) дейді халық. Бұл – түстен кейінгі уақыт тез өтеді дегені. «Күйеу келсе қыз тұрмас, бесін келсе күн тұрмас» деген мақалдың да мазмұны осыны аңғартады. Бесін. Түстен кейінгі күн қақ маңдайға келген шақ – бесін. Әрине, бесін атауын сыртқы ұқсастығына қарап бес сөзіне қатысты деуге болмайды. Бесінді «мешін» (маймыл) атауымен байланысты дейтін де пікір бар. Бірақ бұл сөз түркі тілдеріне парсылардан ауысқан деуге болады. Парсы тілінде пишин «түс мезгілі», намаз пишин «бесін намаз» 44 дегенді білдіреді. Иран тілдерінде пеш «маңдай» деген сөз. Пешенесіне жазылған дегендегі пешене – «маңдай». Бесін мезгіл - күн маңдайға келген шақ. Халық тілінде бесін мезгілін екі шаққа бөліп атайтындығын байқаймыз. Бірінші – ұлы бесін. Жырларда кездесетін айна бесін осы «ұлы бесінмен» мағыналас деуге болады. Әлде өтірік, әлде рас, мен жоқ едім қасында, Айна бесін болғанда, батырың елге құлады (Ер Қосай), Екінші – кіші бесін. Бесінге қатысты тағы бір атау – қожа бесін. Қожа 42 Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. Алматы, 1960, 66-б. (Ш.Ш.Сарыбаевтың материалы). 43 Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. Алматы, 1965, 144-б. 44 Миллер Б.В. Персидско-русский словарь. М., 1953, 102-б. 38 бесін болғанда, Қобыландыдай батырым бір төбеге барады (Қобыланды). Екінді. «Екіндіде елге сүйкімді қонақ келеді» дейді қазақ мақалында. Бесін ауып, күн батуға таянған шақ – екінді. Солмай ма көктемдегі әдемі гүл, Оңбай ма бетке біткен әдемі тұр? Еңкейіп екіндіге күн құласа, Көріксіз көрінбей ме дүние бір (Жамбыл). Халық тілінде екінді мен жарыса қолданылатын сөздің бірі – намаздыгер. Діни салт бойынша оқытылатын үшінші намаздың аты есебінде қолданылған бұл сөз де ертеректе мезгіл, шақты білдіретін атауға айналған. Намаздыгер мезгілін Шу бойында дігер намаз шағында деп те айтатындығын кездестіреміз. Күн байығаннан (батқаннан) кейінгі мезгіл – іңір, ымырт; ақшам, намазшам. «Іңірде жатқан ырыссыз қалар» дейді халық мақалы. Іңір мезгілінің өзі қызыл іңір (қоңыр іңір) және іңір қараңғысы деп екі шаққа бөлінетіндігі белгілі. жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|