Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823. Серия филологическая. №1. 2016
1
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің
ҒЫЛЫМИ ЖУРНАЛЫ
НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ
Павлодарского государственного университета имени С. Торайгырова
ПМУ ХАБАРШЫСЫ
Филологиялық сериясы
1997 жылдан бастап шығады
ВЕСТНИК ПГУ
Филологическая серия
Издается с 1997 года
№ 1 (2016)
Павлодар
Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823. Серия филологическая. №1. 2016
ПМУ Хабаршысы
2
3
НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ
Павлодарского государственного университета имени С. Торайгырова
Филологическая серия
выходит 4 раза в год
СВИДЕТЕЛЬСТВО
о постановке на учет средства массовой информации
№ 14210-Ж
выдано
Министерством культуры, информации и общественного согласия
Республики Казахстан
Бас редакторы – главный редактор
Жусупов Н. К.
д.ф.н., профессор
Заместитель главного редактора
Демесинова Г. Х., к.ф.н., доцент
Ответственный секретарь
Шахметова Н. А.
Редакция алқасы – Редакционная коллегия
Брицын В. М.,
д.ф.н., профессор (Украина)
Дементьев В. В., д.ф.н., профессор (Россия)
Еспенбетов А. С., д.ф.н., профессор
Жусип К. П.,
д.ф.н., профессор
Трушев А. К.,
д.ф.н., профессор
Казимирова И. А., ст. науч. сотр. НАН, Украина
Маслова В. А.,
д.ф.н., профессор (Белоруссия)
Пименова М. В.,
д.ф.н., профессор (Россия)
Ыскак Д.,
д.ф.н., профессор
Хасанулы Б.,
д.ф.н., профессор
Нургожина Б. В., технический редактор
МАЗМҰНЫ
Адиева П., Мағжан С.
Жырлардағы кейіпкерлердің коммуникация мәселесі ������������������������������������9
Адиева П., Мағжан С.
Фольклордағы диалогтың зерттелу деңгейі ���������������������������������������������������16
Айтбаева Б. М., Мәуленова Б. М., Мәуленова Ә. М.
Батырлық жырындағы бейнелеу құралдарының қызметі �����������������������������22
Аитова Н. Н., Сапина С. М.
Түркі тілдеріндегі арабизмдер (қазақ, башқұрт тілдері материалдары
негізінде) �����������������������������������������������������������������������������������������������������������29
Алиясова А. В.
Әлеуметтік желілердегі коммуникация жоғары оқу орнын алға бастыру
құралы ретінде (Павлодар облысының ЖОО-ның тәлімінде) ����������������������34
Алиясова А. В.
CLIL оқыту тұрғысында оқу және жазу интеграциясы: мен кейбір
практикалық шешімдер �����������������������������������������������������������������������������������39
Анафина Н. К., Садыкова Л. Н., Күнгозина Д. Қ.
Қазақ пен орыс халқының мақал-мәтелдерін салыстыру �����������������������������47
Әміреев Н. Ә., Бегалиева Л.
Іскерлік қатынастағы жазудың рөлі �����������������������������������������������������������������50
Әубәкір С. С., Трушев А. Қ.
Тіл және ойлау �������������������������������������������������������������������������������������������������55
Байдрахманов Д. Х., Сейтешева Т. А.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологияның
бірнеше саты арқылы қалыптасуы �����������������������������������������������������������������60
Бердібай А. Р.
Ұлтаралық байланыс нәтижесіндегі Жаяу Мұса әндеріндегі
музыкалық-поэзиялық құрылымдардың сантүрлілігі ������������������������������������67
Жансейітова С. С., Сүлеева Г. С., Мәшімбаева А. Ж.
Музыкалық кәсіби тілдік мәтіннің өзіндік ерекшелері �����������������������������������73
Ефремов В. А.
Заманауи орыс академиялық неографияның мәселелері ���������������������������78
Жанұзақова Қ. Т., Оңалбаева А. Т.
Смағұл Елубайдың «Жалған дүние» романындағы
символикалық образдар ����������������������������������������������������������������������������������86
Жанұзақова Қ. Т., Омарова Д.
Ж� Әбдіраш өлеңдеріндегі жанрлық ізденістер ���������������������������������������������92
Жарылғапов Ж. Ж.
Қазақ прозасындағы «мифологиялану» үдерісі ��������������������������������������������99
Жарылғапов Ж. Ж.
Роман жанрының ғылыми типологиясы хақында ����������������������������������������106
Жұмабекова Г. А.
Темірхан Медетбектің тәуелсіздік жылдарындағы публицистикасы ����������113
За достоверность материалов и рекламы ответственность несут авторы и рекламодатели
Редакция оставляет за собой право на отклонение материалов
При использовании материалов журнала ссылка на «Вестник ПГУ» обязательна
© ПГУ имени С. Торайгырова
Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823. Серия филологическая. №1. 2016
ПМУ Хабаршысы
4
5
Жүсіпов Н. Қ., Вафеев Р. А., Баратова М. Н.
Мәшһүр Жүсіптің фольклор туралы ойлары �����������������������������������������������119
Исаева Ж. Т., Тұнғұшбаева Г. Ж.
Ғылыми білімді таңбамен көрсету формасы ретіндегі кәсіби шағын тіл ���124
Қадыров Ж. Т., Жәмбек С. Н.
Тұрсынбек Кәкішев және сәбиттану мәселелері �����������������������������������������132
Керімбекова Б. Д.
Қазіргі қазақ поэзиясындағы постмодернизм ����������������������������������������������142
Косбармахова А. А.
Арнайы мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетін дамытуға
бағытталған когнитивті лингвомәдени кешенді үлгілеу ������������������������������149
Күдеринова Қ. Б.
Қазақ тілі орфоэпиясын оқытуда ескеретін мәселелер ������������������������������158
Құрманбаева Ш. Қ.
Елдің туристік имиджін арттыруда лингвоелтанымдық
сөздік жасаудың маңызы �������������������������������������������������������������������������������165
Мағжан С.
«Күлу» просодикалық амалының негізгі идеялары �������������������������������������172
Мағжан С.
Таңба ишараттардың семантикасы ��������������������������������������������������������������181
Мажитаева Ш., Кабыкен Ж.
Ахмет Байтұрсынұлы «Қырық мысалының» кейбір тілдік ерекшеліктері ��190
Мәуленова Б. М., Сапина С. М.
Тілді көпдеңгейлі жүйемен оқыту �����������������������������������������������������������������197
Муталиева Р. М., Муталиева Р. М.
Бальзак, Достоевский және қазақ жазушылары шығармаларындағы
портрет жасау шеберлігі ��������������������������������������������������������������������������������205
Оңалбаева А. Т., Жанұзақова Қ. Т.
Бейвербалды қарым-қатынастың проксемикалық мәні ������������������������������210
Саметова Ф. Т.
«Этнос» және «ұлттық мінез» концептілерінің мазмұны туралы ���������������215
Сартбаева Д. Қ., Шайхыстамова М. Б.
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиетін зерттеудің кейбір мәселелері �����227
Таусоғарова А. Қ.
Газет жарияланымдары этностереотиптерінің контент-талдауы ��������������237
Трушев А. Қ., Кабышев Б. Б.
XV-XVII ғасырлардағы ақындардың әдеби тілі ��������������������������������������������246
Шастина Т. П.
Алтай мемлекетінің әдебиеті: ұқсастық талдауда ���������������������������������������252
Авторларға арналған ережелер ���������������������������������������������������������������������260
СОДЕРЖАНИЕ
Адиева П., Магжан С.
Коммуникационная проблема персонажей эпосов �����������������������������������������9
Адиева П., Магжан С.
Уровень исследования фольклорного диалога ���������������������������������������������16
Айтбаева Б. М., Мауленова Б. М., Мауленова А. М.
Функции выразительных средств в героических эпосах �������������������������������22
Аитова Н. Н., Сапина С. М.
Арабизмы в тюркских языках (на материале
казахского и башкирского языков) ������������������������������������������������������������������29
Алиясова А. В.
Коммуникация в социальных сетях как инструмент продвижения высшего
учебного заведения (на примере вузов Павлодарской области) �����������������34
Алиясова А. В.
Интеграция чтения и письма в контексте CLIL обучения: некоторые
практические решения ������������������������������������������������������������������������������������39
Анафина Н. К., Садыкова Л. Н., Кунгозина Д. К.
Сравнение казахских и русских народных пословиц и поговорок ���������������47
Амреев Н. А., Бегалиева Л.
Письмо – отражение мысли ����������������������������������������������������������������������������50
Аубакир С. С., Трушев А. К.
Язык и мышление ��������������������������������������������������������������������������������������������55
Байдрахманов Д. Х., Сейтешева Т. А.
Формирование фразеологии в нескольких этапах
в казахском и английском языках �������������������������������������������������������������������60
Бердибай А. Р.
Многообразие типов музыкально-поэтической формы в песнях
Жаяу Мусы как результат межкультурного взаимодействия ������������������������67
Джансеитова С. С., Сулеева Г. С., Машимбаева А. Ж.
Характерные особенности профессионального подъязыка музыки �����������73
Ефремов В. А.
Проблемы современной русской академической неографии ����������������������78
Жанузакова К. Т., Оналбаева А. Т.
Символические образы в романе С� Елубая «Бренный мир» ���������������������86
Жанузакова К. Т., Омарова Д.
Жанровые особенности произведений Ж� Абдираш ������������������������������������92
Жарылгапов Ж. Ж.
Процесс «мифологизации» казахской прозы ������������������������������������������������99
Жарылгапов Ж. Ж.
О научной типологии романного жанра �������������������������������������������������������106
Жумабекова Г. А.
Публицистика Темирхана Медетбека в годы независимости ��������������������113
Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823. Серия филологическая. №1. 2016
ПМУ Хабаршысы
6
7
Жусупов Н. К., Вафеев Р. А., Баратова М. Н.
Мысли Машхур Жусипа о фольклоре ����������������������������������������������������������119
Исаева Ж. Т., Тунгушбаева Г. Ж.
Профессиональный подъязык как форма знакового
представления научных знаний ��������������������������������������������������������������������124
Кадыров Ж. Т., Жамбек С. Н.
Турсынбек Какишев и проблемы сабитоведения ����������������������������������������132
Керимбекова Б. Д.
Постмодернизм в современной казахской литературе ������������������������������142
Косбармахова А. А.
Моделирование когнитивно-лингвокультурологического комплекса
ориентированного на формирование познавательных навыков
учащихся профильных школ �������������������������������������������������������������������������149
Кудеринова К. Б.
Проблемы обучения орфоэпии казахского языка ���������������������������������������158
Курманбаева Ш. К.
О значимости создания лингвострановедческого словаря
в укреплении туристского имиджа страны ���������������������������������������������������165
Магжан С.
Основные идеи просодического элемента «улыбки» ���������������������������������172
Магжан С.
Семантика жестовых знаков �������������������������������������������������������������������������181
Мажитаева Ш., Кабыкен Ж.
Некоторые языковые особенности «40 басен» А� Байтурсынова �������������190
Мауленова Б. М., Сапина С. М.
Обучение языку по многоуровневой системе ����������������������������������������������197
Муталиева Р. М., Муталиева Р. М.
Мастерство создания портрета в произведениях Бальзака,
Достоевского и казахских писателей ������������������������������������������������������������205
Оналбаева А. Т., Жанузакова К. Т.
Проксемический аспект невербальной коммуникации �������������������������������210
Саметова Ф. Т.
О содержании концептов «этнос» и «национальный характер» ����������������215
Сартбаева Д. К., Шайхыстамова М. Б.
Некоторые проблемы изучения казахской литературы XV-XVIII вв� ���������227
Таусогарова А. К.
Контент-анализ этностереотипов в газетных публикациях ������������������������237
Трушев А. К., Кабышев Б. Б.
Литературный язык поэтов XV-XVII веков ����������������������������������������������������246
Шастина Т. П.
Литература Республики Алтай: в поисках идентичности ���������������������������252
Правила для авторов �������������������������������������������������������������������������������������260
CONTENT
Adiyeva P., Magzhan S.
Communication problems of poetry personages �������������������������������������������������9
Adiyeva P., Magzhan S.
The level of folklore dialogue studies ����������������������������������������������������������������16
Aitbaieva B. M., Maulenova B. М., Maulenova А. М.
Functions of expressive means in heroic epos ��������������������������������������������������22
Aitova N. N., Sapina S. M.
Аrabism in the Turkic languages (based on the Kazakh
and Bashkir languages) �������������������������������������������������������������������������������������29
Aliyassova A. V.
Communication in social networks as a tool of higher institutions
(on the base of Pavlodar region higher education institutions) �������������������������34
Aliyassova A. V.
Integrating reading and writing into the context of CLIL classroom:
some practical solutions ������������������������������������������������������������������������������������39
Anafina N. K., Sadykova L. N., Kungozina D. K.
Comparison of Kazakh and Russian proverbs and s
a
yings ������������������������������47
Amreev N., Begalieva L.
Role of the business letter’s relationships ���������������������������������������������������������50
Aubakir S. S., Trushev A. K.
Language and thought ���������������������������������������������������������������������������������������55
Baidrakhmanov D. Kh., Seitesheva T. A.
Formation of many stages of phraseology in Kazakh and English languages ��60
Berdibay A. R.
The diversity of musical and poetic form in songs by Zhayau Musa
as a result of cross-cultural interaction ��������������������������������������������������������������67
Dzhanseitova S., Suleyeva G., Mashimbaeva A.
The characteristic features of professional music sublanguage ������������������������73
Efremov V. A.
Problems of contemporary Russian academic neography ��������������������������������78
Zhanuzakova K. T., Onalbayeva A. T.
Symbolic images in the novel of S� Elubay «The frail world» ����������������������������86
Zhanuzakova K. T., Omarova D.
Genre features of works by Zh� Abdirash ����������������������������������������������������������92
Zharylgapov Zh.
The process of mythology in Kazakh prose �������������������������������������������������������99
Zharylgapov Zh.
The genre of novel in scientific typology ����������������������������������������������������������106
Zhumabekova G. A.
Publicism of Temirkhan Medetbek in the years of independence ��������������������113
Zhussupov N. K., Vafeev R. A., Baratova M. N.
Mashkhur Zhusip and people’s mind ���������������������������������������������������������������119
Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823. Серия филологическая. №1. 2016
ПМУ Хабаршысы
8
9
Isaeva Zh. Т., Tungushabaeva G. Zh.
Professional sublanguage as a form for representing
scientific knowledge in symbols �����������������������������������������������������������������������124
Kadyrov Zh. T., Zhambek S. N.
Tursynbek Kakishev and the problems of Sabit-studies ����������������������������������132
Kerimbekova B. D.
The postmodernism in Kazakh poetry �������������������������������������������������������������142
Kosbarmakhova A. A.
Modeling of cognitive linguacultural complex directed
to the development of cognitive activity of profile school learners �������������������149
Kuderinova K. B.
Problems of teaching the Kazakh language orthoepy �������������������������������������158
Kurmanbayeva Sh.
The importance of creating a dictionary in the strengthening
of the country’s tourist image ���������������������������������������������������������������������������165
Magzhan S.
Key ideas of prosodic feature «smile» �������������������������������������������������������������172
Magzhan S.
Semantics of sign marks ���������������������������������������������������������������������������������181
Mazhitayeva S., Kabyken Z.
Some language features of «40 fables» of A� Baytursynov �����������������������������190
Maulenova B. M., Sapina S. M.
Multilevel system of language teaching ����������������������������������������������������������197
Mutalyeva R. M., Mutalyeva R. M.
Skill of creating a portrait in the works of Balzak, Dostoyevsky
and the Kazakh writers ������������������������������������������������������������������������������������205
Onalbayeva A. T., Zhanuzakova K. T.
Proxemic aspect of nonverbal communication ������������������������������������������������210
Sametova F. T.
On the concept of «ethnos» and «national character» ������������������������������������215
Sartbaeva D. K., Shaikhystamova M. B.
Some problems of research of Kazakh literature of the XV-XVII centuries �����227
Tausogarova A. K.
Content-analysis of ethnostereotypes in mass media publications �����������������237
Trushev A. K., Kabyshev B. B.
Literary language of the ХV-ХVІІ centuries ������������������������������������������������������246
Shastina T. P.
Literature of the Altai Republic: searching for the identity �������������������������������252
Rules for authors ����������������������������������������������������������������������������������������������260
ӘОЖ 398.204
П. Адиева, С. Мағжан
ф.ғ.к., доценттер м.а., Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университеті, Түркістан қ.
e-mail: magjan_saule70@mail.ru
ЖЫРЛАРДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕРДІҢ КОММУНИКАЦИЯ
МӘСЕЛЕСІ
Бұл мақалада қаһармандық жырлардағы кейіпкерлердің қарым-
қатынасы мәселесі, сол арқылы характерлерінің ашылуы, оқиғаның
өрбуі, жалпы диалогтық тәсілдердің қызметінің ерекшеліктері
айтылады.
Кілтті сөздер: коммуникация, диалог, фольклор, ғалым, ғылыми
пікірлер, қолдану.
Жырдағы оқиғаны тыңдаушыға қызықты етіп жеткізу мақсатында
бейнелеу құралдарды, әсіресе жыршылар әр кейіпкерді сөйлету арқылы сол
кезеңнің сөз өнерімен характердің тіл байлығын оны орнымен қолданудың
ұтымды тәсілдерін пайдаланады. «Әрине жыршы ақындар жырдағы
оқиғаларды үнемі баяндай бермейді… орынды түрде диалог пен монологты
да қолданады» – дейді М. Ғабдуллин [ 1, 208 б.]. Диалог көбіне кейіпкердің
көңіл-күйінен, ой-өресінен сол мезеттегі шиеленісті қызықтыра түседі.
Жырларды зерттеп жүрген Ш. Ыбыраев: «Іс-әрекет уақыты мен жырлау
уақыты бір-біріне жақын болған тұста эпос шындықты мейлінше дәл
бейнелейді. Мұндай жағдай жырда диалог, монолог, батырлардың жекпе-
жегі, оқ ату, т.б түрінде кездеседі. Бұл жерде эпос сахна өнеріне жақындап,
жырды айтудың ойындық (рольдік) сипаты артады. Сөйлеу – іс-әрекетті
баяндау емес, соның өзін бейнелеу болып шығады» – дейді [2, 91-92 бб.].
Ғалымдардың бұл пікірлерінің дұрыстығына қазақ эпосының кез-
келген мәтінін талдау арқылы көз жеткізуге болады. Әрине, қазақ эпосының
әр қилы жанры үлгілеріндегі диалогтың атқаратын қызметінде елеулі
айырмашылықтар болуы заңды нәрсе. Соған орай қазақ жырларындағы
диалогтардың ерекшелігі туралы ойларымызды қазақ эпосының жанрларына
байланысты жүйелей жазуды жөн көрдік.
Зерттеушілердің қазақ эпосының батырлар ерліктерін, ел-жұрттың
тыныштығы, тәуелсіздігі жолындағы күрестерін бейнелейтін жырларды
«көне эпос», «батырлар жыры» және «тарихи эпос» деп аталатын үш жанр
аясына топтастыра қарастыратыны белгілі.
Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823. Серия филологическая. №1. 2016
ПМУ Хабаршысы
10
11
Бұл жанрлық түрлер үлгілеріндегі диалогтың атқаратын қызметі,
ерекшеліктері негізінен ұқсас болғандықтан, оның үстіне қаһармандық эпос
үлгілерінің саны да, аса мол екендігін ескере отырып, біз бұл тұрғыдағы
пайымдауларымызды классикалық батырлар жырларға тоқталу арқылы
ортаға салмақпыз. Дегенмен, қазақтың көне эпосы мен тарихи жырларын
зерттеп жүрген ғалымдардың пікіріне де аракідік тоқталып отырамыз.
Ә. Қоңыратбаев: «Эпос халықтың тарихи өмірінің бүкіл жиынтығын, ұзақ
уақыт бойында қалыптасқан оның дүниетанымын, әдет-ғұрпын, арманын,
мүддесін, рухани өмірін бейнелейді. Эпос – халықтың рухани және мәдени
өмірінің синтетикалық организмі» – дейді [3, 14 б.].
Бұндай ұлық міндетті атқаруда эпоста қолданылатын үш тәсілдің ішінде
кейіпкерлердің монологтары мен диалогтарына қандай міндет жүктеледі
деген сауалға М. Әуезов «Манас» жыры туралы зерттеуінің бір тұсында
«Дастанда геройлардың характерлері көбінесе авторлық сипаттау арқылы
емес, үлкенді-кішілі іс-әрекет немесе сөздік арқылы беріледі»,– деген
тұжырым жасайды [4, 151 б.], ал, екінші бір тұсында: «Кейіпкерлердің жан
сырлары, сезім дауылдары, өткір қақтығыстары көбінесе оқиғаны өрбітетін
батырлардың сөздері арқылы берілсе, ал, олардың соғысы авторлық баяндау
арқылы жеткізіледі. Ұнамды кейіпкерлердің сөздері олардың көңіл күйлері,
өзара қарым-қатынастары асқындап шегіне жеткен шақтағы хал-халеттерін
сипаттайды немесе олардың іс-әрекеттерінің мотивировкасын тереңдете
түседі. Дастанда сөз сөйлеу үлгілерінің әр алуан түрлері бар»,– дей келіп [4,
149 б.], бұл жырда ақыл қосу түріндегі сөз, сес көрсететін сөз, айбат шегу,
өкінуді, қапалануды білдіретін сөздер, өсиет айтқан, бақылдасқан сөз (керез),
достық ақыл, наз және басқа да сөз түрлері бар екеніне тоқталады [4, 149 б.].
Көне эпостағы диалогтардың атап айтар ерекше айырмашылықтарының
бірі – батырдың жануарлармен сұхбаттасуы. «...оның тұлпары да өзіне сай
–ақылды, төзімді, иесіне шын берілген, ол қатерді алдын ала ескертеді, қиын
жағдайда адамша сөйлеп батырға қуат береді» [5, 324 б.]. Әрине, батырдың
атымен сөйлесуі қаһармандық эпостарға да тән. Дегенмен, көне эпостарда
аттың, құстың, арыстанның, дию, пері, жалмауыз кемпірдің, айдаһардың
батырмен сұхбаттасуы және сол арқылы мінездердің ашылуы, оқиғаның
өрбуі анық байқалады.
Жырларда кездесіп отыратын ақыл қосу түріндегі сөз, сес көрсететін сөз,
айбат шегу, өкіну, қапалану, өсиет, бақылдасу, ақылдасу, наз т.б көркемдік
элементтер міндетті түрде сұхбат нәтижесінде шешілетін мәселелер. Әрине,
өкіну, қапалану, өсиет сыртқы кейпі монологқа келеді. Дегенмен, ғалым
көрсеткендей жырдағы бұл сөздің түрлері диалог арқылы жүзеге асып,
диалог мағынасында беріледі. Мысалы, тарихи жырлардың поэтикасын
зерттеп жүрген Б. Рақымов: «Қақтығыс кезіндегі мұндай диалогтарды
тарихи жырлардан молынан кездестіреміз. Батырлық эпостағы жекпе-жектегі
мұндай заңдылық, тарихи жырларда да молынан ұшырасуы мотивке тән
ерекшеліктердің бірі» –дейді [6, 207 б.]. Тарихи жырлардағы диалогтардан
жекпе-жек кезінде жауына бірінші мүмкіндік беру қазақтың ерекше қасиетін
танытатындығын Б. Рақымов атап өткен. «Қаһарманның іс-әрекеті нақты
реалды тарихи эпоста көбіне диалог, монолог араласқанда ғана оңынан
келеді» – деп түсіндіреді ол [6, 148 б.].
«Қобыланды батыр» жырының тілдік-көркемдік сипатын зерттеген
О. Нұрмағамбетова диалогтардың жасалу жолдарында да ерекшеліктің бар
екеніне тоқтала отырып: «…диалогтарда дәстүрлі қайталаулармен қатар,
ұйқастардың өздері бірде лепті, енді бірде сұраулы сөйлемдер арқылы
беріледі. Мұның қай-қайсысы болса да кейіпкердің ойы, психологиялық
жай-күйімен тікелей байланысты» – дей келе [7, 108 б.]:
«Бұлғай да, бұлғай бұлғай ма?
Бұлғайдың түбі тынғай ма?
Өтірік айтқан оңғай ма?
Түлкі жиған тоңғай ма? – деген диалогтардағы ойдың ішкі болмысымен,
ұйқастардың жымдасып келуі сәтті-ақ» – дейді [7, 108 б.].
Ғалымның пікіріне сүйенсек, диалогтардың жасалу тәсілдерінің
өзі әрқилы болып келетініне де көзіміз жетіп отыр. Демек, мысалда
корсетілгендей бұл тұстағы диалог сұраулы сөйлемдер арқылы беріліп тұрса,
енді бірде хабарлап не лепті сөйлемдерде жыр жолдарында кездесіп отырады.
Осы тұжырымдар қазақ қаһармандық жырларындағы кейіпкерлер
сөздерінің атқаратын қызметтерін де аңғартады. Пікіріміз дәлелді болуы
үшін қазақтың батырлық жырлары құрамындағы сөйлесу түрлерін арнайы
қарастырайық. Эпостың негізгі арқауы сюжет болғандықтан ең алдымен
оқиғаны өрбітетін диалог түрлеріне талдау жасаған жөн секілді эпосы
үлгілерінің кіріспесінен бастап, сюжеттік шешіміне дейінгі көрінеді. Қазақ
қаһармандық оқиғалардың орын алуына сөз-мотивтердің де елеулі ықпалы
болғанын айқын аңғарамыз.
Эпостың баяндау әдісіне құрылатыны белгілі. Бірақ, кейіпкерлердің
сөйлесуі, тартысы, қарым-қатынасы жырларда кездесіп отырады. Себебі,
адам дамуы коммуникацияның жемісі десек, эпоста сол коммуникация
бар. Оның жемісі – диалог. Қаһармандық эпос пен ғашықтық жырларда
батыр дүниеге келгенге дейінгі сюжеттің дамуына кейіпкерлер арасындағы
диалогтар себепші болады.
Қаһармандық эпос сюжеттік инвариантының бастамасын құрайтын
тұрақты типологиялық мотивтердің бірі – кейіпкердің ғайыптан пайда
болуы. Бұл мотивтің де алуан түрі кездесетіні белгілі. Дегенмен, қазақ
батырлар жырлары үлгілерінің басым көпшілігінде қаһарманның қартайғанға
дейін перзентсіздіктің зарын тартқан қарт ата-анасының әулие-әмбиелерді
жағалап, зиярат етіп жүріп, Құдайдан сұрап алынған ұл екені суреттеледі
Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823. Серия филологическая. №1. 2016
ПМУ Хабаршысы
12
13
және көбінесе қартайғанға дейін тағдырдың салғанына көніп келген шал
мен кемпірді шешуші әрекетке итермелейтін оларды маңындағылардың:
«Қу бас!» – деп кемітуі, қорлауы екені анықтап көрсетіледі. Мұрын жырау
айтатын Қырымның қырық батыры циклінен алынған «Ақжонасұлы Ер
Кеңес» атты жыр: «Қырық таңбалы Қырымда, он екі жарым Үрімде он
екі жарым хан өткен. Сол хандардың біреуі Ақжонас болған. Өзінің жасы
жетпісте, әйелінің жасы елуде еді.
Өзінің баласы жоқ еді, бірақ Ақжонас оны ойға алмаған»,– деген кіріспе
сөздермен басталады. Бірақ Ақжонастың қаннен-қаперсіз тыныштығын,
бәйбішесінің оған:
Жас болса, жетті,
Үлкендік те меңдетті.
Бір перзент бермей бұл күнде,
Құдайдың өзі шөлдетті.
Алпыс деген алыс па !?
Ер өледі намысқа.
Құдайдан бала тілелік,– дегені бұзады [8, 271 б.].
Ханымның бұл сөздерінен кейін мұңға батқан Ақжонас: «Мен ертең
қазы, ғұлама, билерімді жинайын, сосын мұның қалай екенін сұрайын»,–
деген ойға бекініп, ертеңіне би-әкімдерінен ақыл сұрағанда, Аралхан деген
бір зор қазы:
«Бас тілесең , сұлтаным,
Шахимардан оған бар,
Алланың шері Арыстан,
Арыстан деп ат қойған,
Соған барып түнеңіз...»,– дейді [8, 271 б.].
Ш. Ыбыраев та “Қобыланды” жырының екінші версиясына жататын
нұсқалардың көбінде (Н. Байғанин, Н. Битілеуов, К. Еламанов, А. Байтабынов,
Е. Аманжолов, т.б. нұсқаларында) Ақшаханның (кей нұсқаларында Алшағыр,
Жәңгір, т.б.) тойына барған болашақ қаһарманның әкесін: «Қу бас! Бұл
тойда ұлсыздарға орын жоқ, қызсыздарға қызық жоқ»,– деп жәбірлеген соң,
Тоқтарбайдың ( кей нұсқаларда ол «Қыдырбай» деп аталады) тойдан кетіп
қалып, үйіне келіп, әйелімен ақылдасып, екеуі әулиелерді жағалап жүріп,
Құдайдан бала сұрап алғаны баяндалатынына назар аударған [8, 271 б.].
Ал, Мұрын жырау репертуарындағы «Қыдырбайұлы Қобыланды» жыры
Қыдырбайдың байлығын бассалып, сол елдің ханы – Ақшаханның билері мен
бектеріне: «Қыдырбайды өлтіріп, дүниесін қазынаға салайын. Ақ ару қатынын
қазынаға мал беріп бағайық»,– деп ақыл салғанын баяндауға ұласады. Билері
мен бектері: «Мақұл! Ал, оны қалай өлтіреміз?»– дегенде, Ақшахан:
«Алудың есебі табылғанда, өлтірудің есебін өзіңіз табыңыз. Жалғаннан
тай жасайық. Қыдырбайға хабар етіңіз, ертең келсін», – дейді.
Ханның тойына жүргелі тұрған Қыдырбайға бір жақыны келіп, мынадай
сөздер айтады:
Ай, Қыдырбай, Қыдырбай,
Ұлың болса орын бар,
Ұлың да жоқ, қызың да жоқ,
Маңдайыңның соры бар,
Дәулетіңнің қоры бар.
Ақшахандай залымның
Жалғаннан қылған тойы бар,
Өлтірейін деген ойы бар [9, 269 б.].
Осыны естіген Қыдырбай үйіне келіп, кемпірімен ақылдасып, әулие-
әмбиелерден бала сұрау үшін жолға шығады.
Ақжонастың да, Қыдырбайдың перзентті болуына Аршылан атты әулие
септігін тигізеді.
Ал, «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырының Жанақ нұсқасында
оқиғалардың дамуына диалогтың зор серпін беретіні байқалады. Бұл
трагедияның басталуына екі жас тумастан бұрын олардың әкелерінің құдалық
жөнінде уағдаластық жасағаны себеп болады.
«Сарыбай мен Қарабай аңда жүріп дос болады. Екеуі де перзентсіз
екен. Достық белгісі үшін екі бай іште жатқан екі баласын бір-біріне қосып,
белқұда болады. Сарыбай өзінің ұлын көрместен буаз маралды Қарабай тілегі
бойынша атқаны үшін қарғыс қаза табады. Қарабай жетім ұлға қызымды
бермеймін» деп бұзыла көшеді [10, 212 б.].
Жырдың жазбаға түскен барлық нұсқаларында осы мотив ауыспастан,
ұдайы қайталанып отырады. Барлығында да Қарабай мен Сарыбай екеуі
уағдаласады. Жырдың дамуы екі ата сертінің болашақ ғашықтардың өміріне
тікелей әсер етуінен бастау алады. Бірақ сол серттің бұзылуы трагедияға
ұласады. Жырдың трагедияға ұласуы серттің, анттың бұзылуынан болады.
Серт міндетті түрде диалог арқылы жасалады. Ант, серт, уағдаласу жалғыз
кейіпкердің еншісіндегі дүние емес, ол екі немесе бірнеше адамның қатысуы
арқылы жүзеге асады. Бұл жерде ант, серт, уағдаласу мағынасындағы
диалогтар халықтың санасында осы сөздердің үлкен орын алатындығын,
сонымен қатар оның бұзылуы үлкен трагедиялық жағдайға апаратынын
көрсетіп отыр.
«Жанақтың шеберлеп құрған сюжеттік, композициялық нұсқасында
екі жастың трагедиясы, Қарабайдың: «жетім ұлға қыз бермеймін» деп,
«мені жұтатын жалмауыз туыпты» деп, «тумай жатып әкесін жалмады» деп
айнуынан басталады. Осының бәрін сұмдық белгілердей танып, құдалықтан,
батадан бұзылуы жыр ішінде құрылатын ең алғашқы үлкен тартыс, түйін
болады» [10, 215 б.].
Вестник ПГУ, ISSN: 1811-1823. Серия филологическая. №1. 2016
ПМУ Хабаршысы
14
15
Жырда екі жастың бақытсыздығына себепші болған Қарабайдың бейнесі
мейлінше жиіркенішті болып көрінуі үшін диалог та шебер пайдаланылады.
Елдің жауыз байды жиренішті етіп көрсеткен бір мол көрінісі осы
образда. Сексен бес жасқа келген Қарабайдың бәйбішесі қыз туып, бір сақау
қатын өліп-өшіп Қарабайдан сүйінші сұрай келгенде, құлқыны жаман бай
оны «былшылдама» деп сөйлетпейді. Әйел сонда да:
«Қартайғанда көріпсіз бір перзентті,
Шыныменен бір шапан бермейсіз бе!»–
дегенде:
Сегіз өрме, бұзау тіс қамшысы бар,
Сақауыңды кетеді быртылдатып,–деп сипаттайды жыр [10, 226-227 бб.].
Қарабайда мейірім, адамгершілік жоқ. Адамды бағаламайды. Соның
ішінде өзегін жарып шыққан баласына да мейірімсіз, қатты екенін осы
диалогтан да байқаймыз. Яғни, кейде диалогтар оқиғаның өрбуі үшін
жақсы қасиеттер мен қатар жаман мінезді ашу үшін де қызмет етеді. Бірақ,
Қарабайдың да өз принципі бар типтік бейне екенін де ұмытпауымыз шарт.
Бар байлығын аман алып қалған Қодар құлға «таңдауыңды жаса» деп қызын
ұсынуына түсіністікпен де қарауға болатын жақтары бар.
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының 1910 жылы Кастанье орысша
бастырып шығарған нұсқасында, 1898 жылы Пантусов жазып алған
нұсқаларында да аздаған өзгерістер көрінетіні белгілі. Біздің мақсатымыз
жырдағы нұсқалардың өзгерген түрін емес, диалогтардың оқиғаларда
дамытушы қызмет атқаратындығын дәлелдеу.
Диалог эпикалық туындылар композициялық құрылымының барлық
бөлшектерінде сюжеттің дамуына септігін тигізіп отыратыны көрінеді.
Мысалы, эпос экспозициясының дағдылы қаңқасын құрайтын кейіпкердің
ғайыптан пайда болуы, батырға лайық балалық шағы, ат таңдауы секілді
типологиялық мотивтердің басым бөлігі диалогтан бастау алады. Мысалы,
перзентсіздіктің зарын тартқан қарт жұбайлардың әулие-әнбиелерден бала
тілеуіне олардың баласыздығына орай қорлау сөз естуі себеп болады.
Кейіпкердің өзіне лайықты тұлпар табуына да оның өзге кейіпкерлермен
пікірлесіп, сұхбаттасуы жәрдемін тигізіп жатуы эпоста жиі кездеседі.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Ғабдуллин, М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Екінші басылуы. –
Алматы : Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1964. – 320 б.
2 Ыбыраев, Ш. Эпос әлемі. – Алматы, 1993. – 296 б.
3 Қоңыратбаев, Ә. Қазақтың «Қозы Көрпеш» жыры туралы. – Алматы,
1959. – 150 б.
4 Әуезов Мұхтар. Шығармалар. Он екі томдық. Мақалалар, зерттеулер.
– Алматы : Жазушы, 1969. – Т. 11. – 480 б.
5 Бабалар сөзі: Жүзтомдық: Көне эпос. – Астана : «Фолиант», 2008. – Т.
52. – 352 б.
6 Рақымов, Б. С. Тарихи жырлардың поэтикасы: филол. ғыл. докт. ...
дисс. – Алматы, 2000. – 298 б.
7 Қазақ фольклорының поэтикасы. – Алматы : «Ғылым» ғылыми баспа
орталығы, 2001. – 250 б.
8 Қазақ фольклорының типологиясы. – Алматы : «Ғылым», 1981. – 271 б.
9 Қырымның қырық батыры. – Алматы : «Арыс», 2005. – 269 б.
10 Әуезов, М. Шығармаларының елу томдық жинағы.– Алматы : Жібек
жолы, 2007. – Т. 28. – 440 б.
28.01.16 баспаға түсті.
П. Адиева, С. Магжан
Достарыңызбен бөлісу: |