Ономикалық талдау (2 БӨлім) Оқу кұралы Қостанай, 2016 2
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
табыс әкеледі және де экономик алық өсімге қа білетті ; « қиын бал алар » —бұлар ереже бойын ша бола шақта « жұлдыз » болатын , әзірге пайда әк елмейтін жарнама ға мұқтаж нарыққа ұмтылат ын жаңа тауарлар ; « өлі жүк » неме се « жолы болм ағанд ар » —пай да әкелм ейтін , эконо мика лық өс імге пайд асы ж оқ жә не өм ірге қабіл етсіз ; 12 – слайд
талдау Кәсіпорынның бағалық саясатын талдау мына сұрақтар маңызды бо лып
келеді :
бағаның өзгеруіне кәсіпорын қалай әсер етеді ; - баға белгілеу кезінде ұксас тауарларға мемлекеттік , саясат қандай - баға қаншалықты шығындардың деңгейін көрсететінін анықтау; - сатып алушылардың баға езгерісіне әсері қандай
- бағаға әсер ету саясаты қолданылады ма ; ; - бәсекелестіктердің бағаларымен салыстыруда кәсіпорын бағалары тартымды ма .
52
13 - слайд Бәсекеге қабілеттілік бойынша бәсекелес - тауардан
айырмашылығын көрсететін тауарды жалпылама негізгі кажеттіліктерді канағаттандыру деңгейі бойынша сипаттау қолданылады
-
ник алық ( тау ар м әні оның қол дан у м ен бел гіле ну о блыс ы ); - эргон омик алық ( тау ард ың адам ағза сым ен б айл аныс та б олу ы ); - эс тетик алық ( тау ард ың сыр т көр ініс і ); - эк оном ика лық ( осы каж еттіл ікті ң қан аға ттан дыр уы үшін тұт ыну шыд а та уар бағ асын ың дең гейі , оның сервис тік қыз мет ету і , қарж ы м өлш ері бар ).
14 – слайд
: Баға және өнімнің бәсекеге түсе алатындығын болжау Оның деңгейіне әсер ететін факторларды зерттеу ; Өнімнің бәсекеге түсе алатындығы деңгейіне қажетті жабдықтама бойынша шара қолдану
53
15 - слайд Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін талдау әдістемесі Нарықты оқу Бәсекелестер туралы мәліметтер Сатып алушылардың сұраныс ын зертгеу Бұйымга талаптардың түжырымы және тауардың бәсекеге түсе алатындығын , баға көрсеткіштерінін тізімін анықтау Экономикалык параметрлер Техникалық Нормативтік Жеке және топтық параметрлердің деңгейін анықтау Бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткішін есептеу Бәсекеге түсе алатындықтарды жоғарылату жөнінде шара қолдану
16 - слайд Бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін талданып жатқан өнімнің көрсеткіштерін және сатып алушынын қажеттілігіне сәйкес бәсекелес тауарлардың деңгейін сапыстыру керек . Бірлік көрсеткіштер кандай да бір техникалық және экономикалық параметрлердің өнім бәсеке параметрі көлеміне пайыздық өлшемін көрсетеді : Топтастыру көрсеткіштері (G) бірлік керсеткіштерін біріктіреді (g і ) параметрлері біркелкі топ бойынша ( техникалық , экономикалық , эстетикалык ) салмақтық коэффициент көмегімен ( аі ), нақты сарапшылық жолымен :
(I) топтау көрсеткіштерінің техникалық параметрлері бойынша қатынасын көрсетеді (Gm)
экономикалық пара
; метрлері бойынша топтау көрсеткіштеріне (G э ): 54
3 Маржиналды талдау негізінде басқарушылық шешімдерді дәлелдеу әдістемесі Мақсаты: Маржиналды талдау түсінігі мен есептеріне анықтама беру. Маржиналды талдау негізінде басқарушылық шешімдерді дәлелдеу әдістемесін зерттеу 3.1 Талдау түсінігі мен мәселелері 3.2 Өнім өндірісі көлемі мен шығындары арасындағы функционалды байланыс талдауы 3.3. Шығындар, сатылым көлемі мен пайда арасындағы функционалды байланыс талдауы. Кәсіпорынның қауіпсіз зоналарын және сатылымның шығынсыз көлемін анықтау
Талдау түсінігі мен мәселелері Маржиналды талдау әдістемесі маңызды экономикалық көрсеткіштердің үш тобы арасындағы байланысты зерттеуге негізделеді: шығындар, өнім өндіру (жүзеге асыру) мен табыс көлемі және осы көрсеткіштердің әрқайсысының шамасын басқалардың берілген мәнінде болжамдау. Басқарушылық есептеудің берілген әдісін шығынсыз талдау немесе табысқа қолдау көрсету деп те атайды. Әдістеме негізіне өндіріс көлемінің тұрақты және айнымалы болып өзгеруіне байланысты өндірістік және сауда шығындарының бөлінуі мен маржиналды табыс категориясын қолданылуы кіреді. Кәсіпорынның маржиналды табысы - бұл табыс алынған айнымалы шығындар. Өнім бірлігіне деген маржиналды табыс осы бірліктің бағасы мен оған кеткен айнымалы шығындар арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Ол өзіне тұрақты шығындарды ғана емес, табысты да қосады. Ол табыстың маңызды факторлардың шағын ортасына тәуелдігін зерттеуге және осының негізінде оның шамасының қалыптасу үдерісін басқаруға мүмкіндік береді. Маржиналды талдаудың негізгі мүмкіндіктері мына анықтамаларда көрініс табады: 1. тұрақгы және айнымалы шығындардың, бағаның берілген өзара қатынасы негізіндегі сатылымның шығынсыз көлемі (безубыточного объема продаж (тиімділік табалдырығы, шығындардың орнын толтыру); 2. кәсіпорынның қауіпсіз (шығынсыз) зоналары; 3. табыстың берілген көлемін алу үшін қажет сатылымның көлемі; 4. маржиналды табыстың берілген деңгейі бойынша тұрақты шығындардың кризистік деңгейі; 5. сатылымның берілген көлемі мен тұрақты және айнымалы шығындардың деңгейінде жүзеге асырудың кризистік бағалары. Талдаудың негізгі кезеңдері. 1. Талдауды өткізуге қажет бастапқы ақпаратты жинау, дайындау және өңдеу, өнім өндіру мен жүзеге асыруға кеткен тұрақты және айнымалы шығындар сомаларын анықтау.
55
2. Зерттелетін көрсеткіштер шамасын есептеу. 3. 3ерттелетін көрсеткіштер деңгейінін салыстырмалы талдауы. 4. 3ерттелетін көрсеткіштер деңгейі өзгерісінің факторлық талдауы. 5. Өзгеріс ортасындағы олардың шамасын болжамдау.
байланыс талдауы
Кәсіпорынның өндіріспен және өнім өткізумен байланысты барлық шығындарын тұрақты және айнымалы деп бөлуге болады. Айнымалы шығындар өнімді өндіру мен сату көлеміңе байланысты. Көбінесе бұл өнімді өндіру мен жүзеге асыруға кеткен ресурстардың тура шығындары (тура еңбекақы, шикізат, материалдар, жанармай, электр қуаты шығыны және т.б.) Тұрақты шығындар өнімді өндіру мен сату көлемі динамикасына байланысты болмайды. Олардың бір бөлігі кәсіпорынның өндірістік куатына байланысты (басқарушы және атқарушы персоналының мерзімдік ақысындағы амортизациясы, жалгерлік ақысы, еңбекақысы және жалпышаруашылық шығындар), екіншісі - өнімді өндіру мен өткізуді басқару мен ұйымдастыруға байланысты (зерттеу жүмыстарына, жарнамаға, жұмысшылар біліктілігін көтеруге кеткен шығындар және т.б.) Тұрақты және айнымалы шығындардың болуы кезіндегі жұмсалулар түзуі бірінші деңгей теңдеуін көрсетеді:
Ү = а + bх (6)
Мұнда, Ү - өнім өндіруге кеткен шығындар сомасы; а - талданатын кезеңдегі тұрақты шығындардың абсолютті сомасы; b — айнымалы шығындардың өнім (қызмет көрсету) бірлігіне деген мөлшерлемесі; х- өнім өндіру (қызмет көрсету) көлемі. Өнімнің өзіндік құнының өнім келемінің әсер етуі кезіндегі өзгеріс сипатын нақты мысалда қарастырайық.
5 кесте - Шығындардың жалпы сомасы мен өнімнің өзіндік құн бірлігінің өндіріс көлеміне байланысты болуы
Өнім өндіру көлемі, дана
Барлық шығарылымның өзіңдік кұны, млн. теңге Өнім бірлігінің өзіндік кұны, мың теңге
Тұрақты
шығындар Айнымалы шығыңдар барлығы
Тұракты шығындар Айнымалы шығындар барлығы 500
50 40
90 100
80 180
1000 50
80 130
50 80
130 1500
50 120
170 33
80 113
2000 50
160 210
25 80
105 2500
50 200
250 20
80 100
56
Берілген мысалда 5 кесте 50 мың теңге көлеміндегі тұрақты шығындардың жалпы сомасы өндірістің барлық көлемі үшін тиянақталған болып табылады. Оның абсолютті шамасы өнім өндіру көлемін арттырғанда өзгермейді, алайда өнім бірлігіне шығындар оның өсіміне пропорционалды түрде азаяды: өндіріс көлемі 5 есе көбейді және өнім бірлігіне деген тұрақты шығындар 5 есе азайды. Айнымалы шығындар барлық шығарылымның өзіндік құнында өндіріс көлемінің өзгерісіне пропорционалды түрде өседі, есесіне өнім бірлігінің өзіндік құнында олар тұрақты шамаға ие болады: Шығындар сомасының өндіріс көлеміне тәуелдігі 2 суретте көрсетілген. Абсциссалар осінде өнім өндіру көлемі орналасады, ал ординаталар осінде - тұрақты және айнымалы шығындар сомасы. Суреттен көрініп тұрғандай, өндіріс көлемін өсіргенде айнымалы шығындар сомасы өседі, ал өндіріс құлдырағанда сәйкесінше тұрақты шығындар түзуіне жақындап төмендейді.
2 сурет - Шығындардың жалпы сомасының өндіріс көлеміне тәуелдігі Керісінше жағдай 3 суретте көрсетілген, мұнда өндірістің әр көлемі үшін, ең алдымен, өнім бірлігіне деген айнымалы шығындар деңгейлері, содан соң тұрақты шығындар сомасы орналастырылған. Айнымалы шығындардың мәндерін қосу арқылы абсциссалардың түзу, параллель остерін, ал содан соң тұрақты шығындар деңгейлерін қосқаннан кейін, өнім бірлігінің қисық өзіндік құнын аламыз. Қисық өзіндік құн өндіріс көлемі өскенде ақырындап айнымалы шығындар түзуіне жақындайды, ал өндіріс құлдырағанда ол екпінді түрде көтеріледі.
3 сурет - өнім бірлігінің өзіндік құнының оны өндіру көлемінен тәуелдігі
Өте маңызды мәселе - тұрақты және айнымалы шығындар сомаларын нақты анықтау, өйткені бүгін көбінесе талдау нәтижелері тәуелді. Осы мақсат 57
үшін әр түрлі әдістер қолданылады: корреляциялық-регрессиялық талдауға негізделген алгебралық, графиктік, статистикалык, талдаудың әр статьясы мен шығындардың элементтерінен кұралған мазмұнды әдіс. Алгебралық әдісті өнім көлемінің табиғи көрсеткіштері (х 1 мен х 2 ) мен оларға сәйкес шығындар (z 1 мен
z 2 ) туралы ақпараттың болуы кезінде қолдануға болады. Өнім бірлігіне деген айнымалы шығындарды (b) келесі түрде анықтауга болады:
(7)
Өнім бірлігіне деген айнымалы шығындарды анықтағаннан кейін, тұрақты шығындар сомасын (о) есептеп шығару қиын емес:
a= z 2 - bx 2 немесе a= z 1 - bx 1 (8)
Мысалы, кәсіпорын қамтамасыз ете алатын өнім өндірудің максималды көлемі 2000 дананы құрайды. Өндірістің мұндай көлемінде шығындардың жалпы сомасы - 250 млн. теңге. 1500 данаға тең өндірістің минималды келеміне 200 млн. теңге сомасына тең шығындардың жалпы сомасы сәйкес келеді. Ең алдымен, өнім бірлігіне деген айнымалы шығындарды анықтаймыз: (250 - 200)/(2000 - 1500) = 0,1 млн. теңге Сосын тұрақты шығындардың жалпы сомасын табамыз: 250 - 0,1 х 2000 = 50 млн. теңге немесе 200 - 0,1 х 1500 = 50 млн. теңге Берілген мысалға шығындар теңдеуі мына түрге ие болады Ү = 50 + 0,1х. Бұл теңдеуден: берілген релеванттық қатар бойынша өндірістің кез келген көлемі үшін шығындардың жалпы сомасын болжамдауға болады. Тұрақты шығындар сомаларын табудың графиктік әдісі келесіден тұрады. Графикте өндірістің минималды және максималды көлемі үшін жалпы шығындарға сәйкес келетін екі нүкте белгіленеді (4 сурет). Сосын олар шығындар деңгейлері орналасқан ординаталар осімен қиылысқанға дейін қосылады. Ординаталар осін қиятын түзуі бар нүкте -өндірістің максималды және минималды көлеміне де бірдей болатын тұрақты шығындардың шамасын көрсетеді.
4 сурет - тұрақты шығындар сомаларын табудың графикалық әдісі 58
Шығындардың жалпы сомасының теңдеуін (Ү = а + bx) корреляциялық талдау көмегімен.де алуға болады, егер өнім шығарылымы мен шығындары туралы мәліметтердің қажет іріктемесі болса (6 кесте).
6 кесте - Өнім келемдері (х) мен шығындары (у) туралы мәліметтер Айы
X У ху х 2 Қаңтар 120 62
Акпан 130 63
Наурыз 150 65
Сэуір 140 64
Мамыр 180 68
Маусым 200 70
Шілде 200 70
Тамыз 270 77
Қыркүйек 280 78
Теңдеулер жүйесін құрамыз және оны шешеміз:
Бірінші теңдеудің барлық мүшелерін 2300-ге, ал екіншісін 12-ге кобейтіп, келесі теңдеулер жүйесін аламыз:
шығындар сомасы 50 млн. теңгені, ал өнім бірлігіне деген айнымалы шығындар 100 мың теңгені құрайтынын көрсетеді.
Шығындар, сатылым көлемі мен пайда арасындағы функционалды байланыс талдауы. Кәсіпорынның қауіпсіз зоналарын және сатылымның шығынсыз көлемін анықтау
Шығынсыздық - бизнес не табыс, не шығынға әкелмейтін жағдай. Бұл кәсіпорын табыс таба бастауға қажет түсім. Оны шығындарды жабу үшін сатуға қажет өнім бірлігінің санынан көрсетуге болады. Бұдан кейін сатылған өнімнің әрбір қосымша бірлігі кәсіпорынға табыс әкеледі. Жүзеге асырылған өнімнің нақты саны мен сауданың шығынсыз көлемі арасындағы айырмашылық - бұл қауіпсіздік зонасы (табыс зонасы). Ол үлкен болған сайын, кәсіпорынның қаржылық жағдайы берік болады. Берілген Көрсеткіштер есебі 59
өзара әрекеттестікке негізделеді: шығындар -сауда көлемі - табыс. Олардың деңгейін анықтау үшін графиктік және аналитикалық әдістерді қолдануға болады. Мысалы, кәсіпорынның өндірістік куаты 20 мың теңге бағасымен сатылатын 1000 өнім шығарылымына есептелген. Өндірілетіннің бәрі - өткізіледі, қоймаларда аяқталмаган өндіріс пен дайын енімнің қалдығы жоқ. Сондыктан, өнім өндірудің көлемі сауда (түсім) көлеміне, яғни 20 млн. теңгеге тең. Түрақты шығындар (амортизация, үстеме шығындар және т.б.) 4 млн. теңгені күрайды. Өнім бірлігіне деген айнымалы шығындар - 12 мың теңге, ал өнімнің барлық жоспарланған шығарылымына - 12 млн. теңге. Бұндай жағдайларда өнімді жүзеге асырудан түскен табыс 4 млн. тенгені іқұрайды (20 - 4 - 12). Осы мәліметтер негізінде график құрамыз ( 5 сурет). Көлденеңнен кәсіпорынның өндірістік қуатынан өнімді жүзеге асыру көлемі пайызбен, немесе нақты бірліктерде (егер өнімнің бір түрі шығарылса), немесе ақшалай бағада (егер график өнімнің бірнеше түрлері үшін күрылса) көрсетіледі, тігінен — екеуі бірге жүзеге асырудан түскен түсімді күрайтын сатылған өнімнің өзіндік қүны мен табыс.
Y , млн теңге.
5 сурет - Табыс, өнімді жүзеге асыру көлемі мен оның өзіндік құны арасындағы тәуелділік
кәсіпорынның табыс табатынын, ал қандай көлемінде таппайтынын керуге болады. Сонымен қатар шығындар өнімді жүзеге асырудан түскен түсімге тең болатын нүктені де анықтауға болады. Ол өнімді жүзеге асырудың шығынсыз көлемінің нүктесі, немесе табыстылық табалдырығы, немесе шығындардың өтімділік нүктесі атауына ие болды. Біздің мысалымызда нүкте өнімді жүзеге асырудың мүмкін көлемінің 50% деңгейінде орналасқан. Егер кәсіпорын өнімдеріне тапсырыс пакеттері оның өндірістік қуаттылығынан 50% көп болса, онда табыс болады. Тапсырыстар пакеті өнімнің мүмкін көлемінен 75% болған кезде табыс максималды соманың жартысын қүрайды, яғни 2 млн. теңге. Егер де тапсырыстар пакеті нақты өндірістік қуаттылыктан 50% кем болса, онда Кәсіпорын шығынға батып, банкротқа ұшырайды. Демек, алдын ала бұндай мөлшердегі өнімді шығарудың ұйымдастырылуының мақсаттылығы туралы сұрақ шешілуі керек. Сауданың нақты және шығынсыз көлемі арасындагы айырмашылық - қауіпсіздік зонасы. Егер кәсіпорын өзінің өндірістік қуатын толық қолданып,
60
1000 өнімді жүзеге асырып шығарса, онда қауіпсіздік зонасы (каржылық түрақтылық қоры) 50%-ды құрайды, 700 өнімді жүзеге асыру кезінде -20% және т.с.с. Қауіпсіздік зонасы сауданың нақты көлемі табыстылық нольге тең болатын кризистіктен қанша пайызға жоғары екенін көрсетеді. Графиктік әдістен басқа, аналитикалық әдісті де қолдануға болады. Сауданың шығынсыз көлемі мен кәсіпорынньщ қауіпсіздік зоналарын есептеудің аналитикалыц әдісі графиктік әдіспен салыстырғанда өте ыңғайлы. Формулаларі. қатарын шығарып, олардың көмегімен берілген көрсеткіштерді есептеуге болады. Бұл үшін 6 суретті қолданамыз. Маржиналды табыс категориясының анықгамасына сәйкес табыс зонасы мен түрақты шығындар зонасын біріктіру үшін графикте айнымалы және тұрақты шығындардың орындарын ауыстырамыз.
6 сурет - Өнімді жүзеге асыру көлемі, оның өзіндік кұны мен табыс сомасы арасындағы тәуелділік
Формулаларды шығару оңай болу үшін келесі белгілерді колданамыз: Т - өнімді жүзеге асырудың шығынсыз көлемінің нүктесі (табыстылық табалдырығы, тепе-теңдік нүктесі, сауданың кризистік нүктесі); Дм - маржиналды табыс (жалпы сома); Ду - өнімді жүзеге асырудан түскен түсімдегі маржиналды табыстың меншікті салмағы; Дс - өнім бірлігіне деген бағадағы маржиналды табыстың ставкасы; Ц - өнім бірлігінің бағасы; Н - пропорционалды емес (тұрақты) шығындар; Рп - пропорционалды (айнымалы) шығындар; В - енімді жүзеге асырудан түскен түсім; К — сатылған өнімнің табиғи бірліктердегі саны; V - меншікті айнымалы шығындар. 6 суретке сәйкес маржиналды табысты есептеуге арналған формула мынадай болады: Дм = П + Н. Сонымен қатар маржиналды табысты өнімді жүзеге асырудан түскен түсім мен айнымалы шығындар арасындағы айырмашылык ретінде анықтауға болады:
Дм = В - Рп (9) Біздің мысалда маржиналды табыс сомасы 8 млн. теңгені қүрайды (20 -12). Графикке сәйкес, мынадай пропорцияны жазуға болады: Т/ Н = В/Дм. Бұдан
61
сауданың шығынсыз көлемінің нүктесін ақшалай өлшемде есептеу үшін мына формуланы шығаруға болады: Т = В * Н/Дм немесе Т = Н/ (Дм/В) = Н/Ду Біздің мысал үшін ол 20 х 4/8 = 10 млн. теңгені, немесе 4/(8/20) = 4/0,4 = 10 млн. теңгені құрайды. Жүзеге асырудың кризистік көлемінің нүктесін 100% деп алынатын максималды көлемге пайызбен есептеу үшін, (мына формула қолданылуы мүмкін: Т = Н/Дм*100% (Т = 4/8*100%=50%) Тұрақты шығындардың маржиналды табыстың жалпы сомасына қатынасы графиктегі өнімді жүзеге асырудың кризистік көлемі нүктесінің орналасқан жерін анықтайтын коэффицент екенін байқау қиын емес. Егер өнімді жүзеге асырудың ақшалай өлшемдегі максималды көлемін (В)
жүзеге асырудың табиғи бірліктегі сәйкес көлеміне (К) ауыстырса, онда жүзеге асырудың табиғи бірліктегі шығынсыз көлемін есептеп шығаруга болады: Т
= К*Н/Дм (Т
=
1000*4/8=500
бірлік) Өнімді жүзеге асырудың кризистік көлемі нүктесін анықтау үшін маржиналды табыс сомасының орнына маржиналды табыстың өнім бірлігіне деген бағадағы мөлшерлемесін қолдануға болады (Дс): Дс=Дм/К.
=
8
000 000 / 1000 = 8000 теңге. Кризистік көлемін былай есептеуге болады. Т= Н/(Р-V); Осыдан Дм = К У Д
, келесі формуланы мынадай түрде жазуға болады: Т
= Н/Дс (Т
=
4000000/8000=500
бірлік). Маржиналды табыс мелшерлемесін баға (Р) мен меншікті айнымалы шығындар-(Т) арасындағы айырмашылық ретінде көрсетуге болады: Дс = Р - V Егер табыстың нақты сомасын алу үшін өнімді жүзеге асырудың көлемін анықтау мақсаты қойылса, онда формула мынадай түрге ие болады: K=H+П/P-V=4000+2000/20-12=750бірл. Алынған шама табиғи өлшемдегі сауданың шығынсыз көлеміне қарағанда 1,5 есе көп болады (750:500). Бұдан тыс өнімнің 500 бірлігін кәсіпорынның тұрақты шығындарын жабу үшін және 250 бірлігін 2000 млн. теңге табыс табу үшін жасап жүзеге асыру керек. Көпноменклатуралық өндіріс кезінде бұл көрсеткіш құндылық көрінісінде анықталады: Дy = Н+П/ В=4000+2000/15000=0,4 Қауіпсіздік зонасын цүндыльщ көрсеткіштер бойынша анықтау үшін аналитикалық әдіспен келесі формула қолданылады: ЗБ=В- Т/ В=20000- 10000=0,5немесе50% Өнімнің бір түрі үшін қауіпсіздік зонасын сандық көрсеткіштер бойынша табуға болады: ЗБ=К- Т/К=1000-500/1000= 0,5немесе50% Бақылау сұрақтары: жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|