Орталық ЖҮйке жүйесінің физиологиясы
ТЫНЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
жүктеу/скачать 406 Kb.
|
| ТЫНЫС ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
1.Тыныс алу жүйесінің маңызы. Тыныс алу үрдісінің негізгі кезеңдері. Тыныс алу жолдары мен өкпелердің физиологиялық маңызы. Дем алатын ауаны кондинционерлеу механизмі. Тыныс алу деп ауадан оттегін сіңірІп, көмір кышқыл газың шығаруын қамтамасыз ететін өзара байланысты көптегеп процестерді айтады. Оттегінің қатысуымен организмде тотығу үдерісі өтеді. Құрамындағы органикалық заттардың тотығуы нәтижесінде клеткалар мен тканьдерде тІршІлікке қажет эиергия пайда болады. Мұнымен қатар тотығу барысында көмір қышқыл газы түзіледі, Бұл газ уақытында сыртқа шығарылып тұрмаса көптеген тіршілікке қажет процестер тоқтап денеде су тұрақтылығы;(изогидрия), жылу тұрақтылығы (изотермия) бұзылады да адам өміріне кауіп туады. Демек, организм ауадан үздіксіз оттегін алып, ұдайы көмір қышқыл газын сыртқа шығарып тұрса ғана өмір сүре алады. Тыныс алу негізінен бес кезеңнен (этаптан) тұрады: 1)сыртқы тыныс алу — ауадағы газдарды (атмосферадан)өкпеге әкеліп, өкпеден (тотыққан) қайтадан атмосфераға шығарып тұру; 2) өкпе көпіршіктеріндегі (альвеолалардағы) газдар мен қан кұрамыидағы газдардың алмасуы; 3) газдардың өкпеден тканьге, тканьнен өкпеге қан ағынымен тасымалдануы; 4) ткань мен қан арасында газ алмасуы; 5)ішкі тыныс алу — клетка құрамындағы органикалық заттардың тотығуы. Бұл — бнохимиялык процесс. Тыныс алудың ал ғашқы 4 кезеңін физиология, соңғысыи биохимия зерттейді. Сыртқы тыныс Дем алу және дем шығару механизмі. Сыртқы тыныс алу, яғни газдардың ауадан өкпеге өтуі, өкпеден қайта атмосфераға шығарылуы екі кезеңнен: дем алу (инспирация) және дем шығарудан(экспирация) тұрады. Инспирация мен экспирация тірі организмде өзара жымдасып үйлесім тапқан, өмірі бойы бірінен соң бірі кезекпен келіп алмасып отырады, Ауаны өкпеге тартып алып, ондағы газ алмасуына қатысқан ауаны тысқа шығару үшін өкпе біресе ұлғайып ,біресе тарылып тұруға тиіс. Бірак альвеола кабырғасында ет талшыктары болмағандыктан өкпе кеңейіп не тарылып көлемін өзі өзгерте алмайды, бұл процесс көкірек қуысының ұлғайып-тарылуыиа байланысты,Өкпе сыртындағы ауамен қатыспайтын көкірек қуысында ориаласқан. Сырт жатынан өкпе висцеральдык, (ішкі) және париетальдық (сыртқы) плевралық екі қабықпен қоршалған.Висцеральдық плевра өкпе тканмен біте байланысқан. Өкпе түбіріне жеткеи жерде париетальдық плевраға айналады да көкірек қуысын ішкі жағынан астарлап көмкереді, ондағы тканьдермен біте киылысады. Плевра қабыктарыныц арасында плевралық қуыс деп аталатын саңылау тәрізді өте тар (5—10 мкм-дей) кеңістік бар. Онда плевра кабықтарының ішкі беттерін майлап өзара үйкеліс кедергісін -азайтатын аздаған шырышты сұйықтық болады. Плевралық кеністік бітеу, оның ішінде ауа болмайды, сондықтан да плевра қабықтары дем алған сәтте бірінен-бірі айырылып алшақтай алмайды. Осыған орай көкірек қуысы кеңейгеи кезде париетальдык плевра висцеральдық плевраны өзіне тартып өкпенІ созады. Сол кезде оның ішіндегі қысым азаяды, соидықтан қысымы жоғары сырттағы ауа өкпеге кіріп, оны одан әрі кернеп кецейтеді. Дем шығарған сәтте көкірек қуысы тарылады да өкпе қысымы жоғарылағандықтан ауа сыртқа шығады, өкпе кішірейеді. Сонымен ‘ӨкпенІң кеңейіп-тарылуы көкірек аумағының өзгеруіне, яғни тыныс алу еттерінің жиырылып босауына байлаиысты.Адам демді ішке алған кезде инспирация еттері жиырыладыда,көкірек қуысын кеңейтеді: диафрагма жиырылады,оның күмбезі жазылып 1,5 см төмендейді.Сөйтіп көкірек қуысы жоғарыдаң төмен қарай кеңкді, сыртқы қабырғааралық және шеміршекаралық еттер тартылып, қабырғаларды жоғары қарай көтереді, осы кезде төс алға қарай ығысады да солдан оңға, оңнан солға және арттан алға қарай көкірек өлшемдері ұлғаяды, сөйтіп көкірек кеңейеді. Өкпе альвеолалары серпімді тканьдерге бай,осыған байланысты олар жазылып ұлғаяды да, көкірек қуысын кернеп, түгелдей жайлап алады. Осы сәтте альвеолаларда қысым азаяды да сырттан тартылған ауа өкпеге қарай ойысады. Одан әрі инспирация еттері босап қабырғалар мен төс әдеттегі орындарына түседі, іле-шала көкет күмбезі томпайып, жоғары қарай көтеріледі де көкірек қуысы тарылады, өкпенің аумағы кішірейеді. Қөкірек қуысының тарылуы экспирация еттері, яғни ішкі қабырғааралық еттердің жиырылуына байланысты. 2. Тыныс алу бұлшық еттері. Тыныс алу және шығару биомеханикасы. Өкпенің созылуы және аэродинамикалық кедергі туралы түсінік. Кеуде және өкпенің серпімділігі және серпімділік қасиеттері. Сурфактанттың рөлі. Плевра қуысындағы қысым, тыныс алу кезіндегі өзгерістер. Дем алу және дем шығару механизмі. Сыртқы тыныс алу, яғни газдардың ауадан өкпеге өтуі, өкпеден қайта атмосфераға шығарылуы екі кезеңнен: дем алу (инспирация) және дем шығарудан(экспирация) тұрады. Инспирация мен экспирация тірі организмде өзара жымдасып үйлесім тапқан, өмірі бойы бірінен соң бірі кезекпен келіп алмасып отырады, Ауаны өкпеге тартып алып, ондағы газ алмасуына қатысқан ауаны тысқа шығару үшін өкпе біресе ұлғайып ,біресе тарылып тұруға тиіс. Бірак альвеола кабырғасында ет талшыктары болмағандыктан өкпе кеңейіп не тарылып көлемін өзі өзгерте алмайды, бұл процесс көкірек қуысының ұлғайып-тарылуыиа байланысты,Өкпе сыртындағы ауамен қатыспайтын көкірек қуысында ориаласқан. Сырт жатынан өкпе висцеральдык,және париетальдық плевралық екі қабықпен қоршалған.Висцеральдық плевра өкпе тканмен біте байланысқан. Өкпе түбіріне жеткеи жерде париетальдық плевраға айналады да көкірек қуысын ішкі жағынан астарлап көмкереді, ондағы тканьдермен біте киылысады. Плевра қабыктарыныц арасында плевралық қуыс деп аталатын саңылау тәрізді өте тар (5—10 мкм-дей) кеңістік бар. Онда плевра кабықтарының ішкі беттерін майлап өзара үйкеліс кедергісін -азайтатын аздаған шырышты сұйықтық болады. Плевралық кеністік бітеу, оның ішінде ауа болмайды, сондықтан да плевра қабықтары дем алған сәтте бірінен-бірі айырылып алшақтай алмайды. Осыған орай көкірек қуысы кеңейгеи кезде париетальдык плевра висцеральдық плевраны өзіне тартып өкпенІ созады. Сол кезде оның ішіндегі қысым азаяды, соидықтан қысымы жоғары сырттағы ауа өкпеге кіріп, оны одан әрі кернеп кецейтеді. Дем шығарған сәтте көкірек қуысы тарылады да өкпе қысымы жоғарылағандықтан ауа сыртқа шығады, өкпе кішірейеді. Сонымен ‘ӨкпенІң кеңейіп-тарылуы көкірек аумағының өзгеруіне, яғни тыныс алу еттерінің жиырылып босауына байлаиысты. Плевралық қуыс қысымы Плевралық қуыс қысымын өлшеу үшін қатар орналасқан қабырға аралығына жуаң нмек ине тығып, оның сыртқы ұшын «U>тәрізді манометрмен жалғастырады. Плевральіқ қуыстағы қысым сырттағы ауа қысымынан төмен болады, сондықтан онымен жалғасқан сынап бағанасы жоғары қарай көтерІледі, ал атмосфсралық ауамен жалғасқан сынап бағанасы төмен түседі. Дем шығару кезінде, плевра жапырақтары аралығындағы қысым атмосфералық қысымнан 3 мм төмендейді. Атмосфералық ауа қысымы сынап бағанасы бойынша 760 мм-ге тең болса, плевралық қуыстағы қысым 3 мм кем болғандықтан, ол 760-3=757 мм-ге тең.болғаны, бұл қысым «-3» мм деп белгіленеді. Өкпенің серпімділігі мен серпін күші Өкпеде серпімді тканьдер көп. Сондықтан да ол созылып қайта тартылып алғашқы қалпына келе алады. Өкпе ширығуы мен созылуы тығыз байлаиысты. Созылған өкпе тканін бұрынғы қалпына келтіретін күш серпін күші деп аталады. Өкпе неғұрлым созылғыш келсе, оның серпімділігі де соғұрлым жоғары болады.'Серпін күші өкпенің аумағын тарылта отырып, висцеральдық плевраны париетальдық плеврадан тартып ажыратуға тырысады. Бұл -плевра куысындағы қысымды азайтатын негізгі себептің бірі. Созылған өкпенің кайта тарылуы бронх еттерінің тоиусына да байланысты, Плевра қуысында теріс қысымның тағы бір себебі альвеолалардың ішкі бетінде сурфактант атты беткі кернеу күші өте төмен заттың болуы. ӘрбІр альвеоланың. Ішкі беті осы сурфактантпеи майланған. Бұл белок аралас липидтен тұрады. Ол 11 пневмоциттерден бөлініп шығады. Сурфактанттың қалыңдығы 20-100 нм. Альвеоланың көлемі кішірейген сайын оның беткі кериеу күші төмендей түседі, Сондықтан сурфактантпен көмкерілген альвеола өкпенің трансмуральдық* қысымы қанша жоғарласа да кабыспайды, әркашан кернеліп тұрады. Сурфактанты "бар өкпеде ателектаз** болмайды. Сонымен альвеоланың серпімділігі сурфактант әсеріне де байланысты. Өкпенің созылған соң тарылғаштығы оның созылу дәрежесімен (С)белгіленеді. Өкпенің созылу дәрежесі (С) 'өкпе көлемі (ДV1) мен трансмуральдық қысымның (ДР,) өзгеруіне байланысты С = ДV1/ДР1- . Жасы келген адамда өкпеиің созылу дәрежесі су бағанасы бойынша 200 мл/см-ге тең, ал жасқа толмаған балада-5—10 мл/см. Өкпе ауруларын аныктауда бұл көрсеткіштерді пай.далануға болады. 3. Өкпе қан ағымы, оның вентиляция және гравитациямен байланысы. Веста аймақтары. Тыныстың минуттық көлемі Бір минут ішінде өкпе арқыльі өтетін ауаиың көлемі тыныстың минуттьщ көлемі (ТМҚ) деп аталады. ТМҚ бір минут ішінде өкпеге келіп түсетін оттегімеи сыртқа шығарылатыи көмір кышқылы мөлшеріиің арақатыиасына яғнн зат алмасу қаркынына байланысты. ТМҚ әдетте орта есеппен 6-9 л болса, ал ауыр, қара жұмыс істеген адамда 100-120. л-ге жетеді, тіпті одан да асады. ТМҚ қалыпты жағдайда шығарылған ауаиы Дуглас кабына жинап, газ санақшысынан өткізу арқылы өлшенеді немесе калыпты тыныс ауасының (ҚТА) көлемін- бір мннуттық тыныс жиілігіне (МТЖ) көбейту арқылы анықталады (ТМҚ- -ҚТА*МТЖ). МТЖ ересек адамда 14-20. ТМҚ осы аталған екі көрсеткіш мөлшеріне қарай өзтеріп отырады. ТМҚ өкпенін желдену мөлшерін, өкпе вентиляцнясын көрсетеді. Бірақ өкпенің жалпы желдену мөлшеріне альвеолалық желдёну мөлшері тең болмайды (кем келеді), өйткені өкпе көпіршігіне сырттан келген ауаның тек 70%-і ғана енеді, қрлғаны «өлі> кеністіктің желденуін көрсетеді. Альвеолалық желдену өкпедегі ' ауаның минут сайың жаңарып отыру мөлшерінің, өкпедегі газ алмасу қарқынының көрсеткіші. Қалыпты тыныс алу-кезінде альвеолалық желдену біркелкі болады. Мысалы, «өлі» кеңістік ауасы 150 мл, ал мннуттық тыныс 16 болса, «өлі» кеңістіктің желденуі (ӨҚЖ) 150x16=2400 мл тең. Ал ӨЖЖ (өкпенің жалпы желденуі) 8000 мл. делік, онда альвеолалық желденуі бұдан «өлі» кеңістіктің желденуі мөлшеріндей кем болады, яғнн 8000 мл -2400 мл = 5600 мл тең.Егер тыныс жиілігі екі есе өссе, онда альвеолалық желдену төмендейді. Мысалы, «өлі> кеңістіктің желденуі 150 (ӨҚА)*32 (МТЖ)=4800 мл болса, альвеолалық желдену-8000-4800 = 3200 мл болады, яғнн ол көп төмендейді. Сонымен «өлі»кеңістіктің желдену мөлшеріиің. өкпеде өтетін газ алмасуыиа әсері зор. «Өлі» кеңістік. Ауа жолын жайлаған ауа, газалмсу процесіне катыспайды, сондықтан бұл жол «өлі» кеңістік деп, ал ондағы ауа «өлі» кеңістік ауасы деп аталады. Өлі кеңістік көлемін анықтау ушін өлген адамның ауа жолын сұйық гнпске толтырадыда гипс қатқан сон оны басқа бір ыдыстағы суға салады, сөйтіп ығысқан су көлемі арқылы өлі кеңістік өлшенеді, Ол орта есеппен 140-150 мл. «ӨлІ» кеңІстік көлемі ауа жолы Құрылысының ерекшеліктеріне байланысты және тыныс ағзаларының қызмет ету қабілетіне қарай ол ұдайы өзгеріп отырады.Бұл альвеолалық желдену көрсеткішінің қан айналысының кіші шеңбері арқылы бір ми0нутта өтетін қан көлемінен едәуір төмеи екенін, яғни «өлі» кеністіктің ұлғайғанын көрсетеді. ЕгерQ^/Q = 1-ден жоғары болса, альвеолалық желденудің қан перфузиясынан (айналысьшан) көп жоғары, яғни өкпеде газ алмасуы деңгейінің төмен екеиін, басқаша айтқаңда «өлі» кеністік аумағының кеңейгенін көрсетеді. Желдену мен қан ағысы өкпенің әр жерінде әртүрлі, кейбір альвеолаларда қан ағысы төмен не мүлде жоқ. Керісінше қан ағысы әдеттегідей болса да желденбейтін альвеолалар болады . Сонымен «өлі» кеңістік аумағының ұлғаюы газ алмасуыньің төменДегеиін көрсетеді. Оның кеңеюі альвеолалық желдену мен альвеола қабырғасындағы көлемдік каи айналу жылдамдығына байланысты, сондықтан да’бұларға әсер ететін әртүрлі факторлар «өлі» кеңістік көлемін өзгерте алады. Мысалы» бронх еттері жиырылса, альвеолалар қабынса ауаның өкпеге өтуіне. кедергі туады, сөйтіп «өлі» кеңістік кеңейеді. Анатомнялық «өлі» кеңістіктің мынадай биологиялық маңызы бар; 1.Ауа жолының ішкі жағын астарлаған шырышты қабық ұдайы дымқылданып тұратын болғандықтаи өкпеге өтіп баражатқан ауа да дымқыл болады және тыиыс жолы құрғап кетпей,ұдайы дымқыл күйінде сақталады, 2.«Өлі» кеңістік ауаға ілесіп келген шаң-тозанды, ондағы микробтарды одан әрІ өткізбейді, сөйтіп өкпені, демек бүкіл адам денесін індеттен қорғайды, Ауадағы ұсақ заттар шырышты қабыктың бетіне қонады да, осы арддағы кірпікше эпителнйдін қимылымен сыртқа қарай ығыстырылады. Егер жиналып, топталып қалса, жөтелу, түшкіру, рефлекстері туады да сыртқа шығарылады. 3. «Өлі» кеңістік альвеоланы ыстық суықтан сақтайды, ауа жолындағы шырышты қабықтың қан тамырлары кеңейсе суық ауа жылынады, ал тарылса ыстық ауа суиды, Сөйтіп өкпеге қіретін ауаның қызуы ұдайы бірқалыпты ұсталады. 4. Өкпенің вентиляциясын зерттеу әдістері. Спирография, спирометрия. Өкпені желденуінің көлемдік және ағымдық көрсеткіштері. Спирометрия – өкпенің тіршілік сыйымдылығының (ӨТС) және оны құрайтын ауа көлемдерін анықтайтын әдіс. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы – адамның максимальді дем алып, дем шығарғандағы ең үлкен кқлемді ауа. Өкпенің көлемдері және сыйымдылығы көрсетілген, олар өкпенің функциялық жағдайын көрсетеді. Сонымен қатар дем алу қозғалысы мен өкпенің көлемі және сыйымдылығының байланысын сипаттайтын пневмограмма көрсетілген. Өкпенің функциялық жағдайы адамның жасына, бойына, жынысына, физикалық дамуына және т.б факторларға байланысты болады. Зерттелетін адамның тыныстыұ функциясын бағалау үшін, оның анықталған өкпе көлемдерін соған сай міндетті өлшемдермен салыстыру керек. Міндетті өлшемдерді формула немесе номограмма арқылы есептеуге болады. Олардың +/- 15 ауытқуы айтарлықсыздай деп есептейді.Өкпенің тіршілік сыйымдылығы (ӨТС) және оны құрайтын көлемдерді анықтау үшін сулы немесе құрғақ спирометр қолданылады. Спирография – қалыпты тыныс алу қозғалыстарые және форсирленген тыныс маневрлерін жасаған кездегі өкпе сыйымдылығының өзгерістерін тіркеудің графикалық әдісі. Спигрография кезінде өкпе вентиляциясын сипаттайтын бірқатар көрсеткіштерді алуға болады. Алдымен бұл кеуде клеткасы мен өкпенің эластикалық қасиетін сипаттайтын статистикалық көлемдер мен сыйымдылықтар, сонымен қатар уақыт бірлігіндегі дем алу мен шығару кезіндегі тыныс алу жолдарындағы ауаның көлемін анықтайтын динамикалық көрсеткіштер. Көрсеткіштерді тыныштық қалпында анықтайды, ал кейбіреулерді – форсирленген тыныс маневрлерін орындау кезінде 5. Өкпенің желденуінің обструктивті және реструктивті бұзылулары туралы түсінік. Желденудің обструктивті және реструктивті бұзылыстарының көрсеткіштері. Өкпенің обструктивтік ауруы жалпы дем шығаруды және тыныс алуды қиындататын жағдайларды қамтиды. Өкпенің обструктивті ауруының негізгі симптомы тұрақты ентігу болып табылады. Өкпенің обструктивті ауруымен ауыратындар өкпеге жиналған ауаны шығару қиынға соғатындықтан ентігуге ұшырайды. Дем шығарылған ауа баяу шығады, бұл өкпенің зақымдалуымен немесе тыныс алу жолдарының тарылуымен байланысты. Толық дем шығарудың соңында өкпеде ауа сақталуы мүмкін. Өкпенің бітелуі құрғақ жөтелмен (немесе ақ қақырықты аз мөлшерде дымқыл жөтелмен), гипоксиямен бірге жүреді. Ауыр жағдайларда адам тұншығып жатқандай сезінеді. Бронхобструкция қайтымды, шабуылды жеңілдету үшін ингалятор арқылы препараттарды ингаляциялау қажет. Әдетте, кедергінің ауыр шабуылымен адамдар жедел жәрдем шақырады. Содан кейін келген мамандар шабуылды жеңілдету үшін бұлшықет ішіне кортикостероидты препараттарды енгізеді. Өкпенің обструктивті ауруларының ең көп тараған себептері: Өкпенің созылмалы обструктивті ауруы (COPD), оған эмфизема және созылмалы бронхит кіреді Демікпе, бронхоэктаз, муковисцидоз Өкпенің обструктивті ауруы тыныс алуды қиындатады, әсіресе физикалық күш салудың жоғарылауымен. Тыныс алу жылдамдығы артқан сайын, келесі тыныс алу алдында барлық ауаны шығаруға уақыт аз болады. Өкпенің шектеуші ауруы Өкпенің шектеуші аурулары өкпе көлемінің азаюына, сонымен қатар плевраның, кеуде қабырғасының, диафрагманың зақымдалуына, жүйке-бұлшықет берілісінің бұзылуына әкеледі. Өкпенің рестриктивтік ауруы жедел немесе созылмалы болуы мүмкін. Өкпенің шектеуші ауруы бар адамдар өкпесін ауамен толық толтыра алмайды. Олардың өкпесі толық кеңеймейді. Рестриктивті өкпе ауруын тудыратын жағдайларға мыналар жатады: Өкпенің идиопатиялық фиброзы сияқты интерстициалды өкпе ауруы Саркоидоз, аутоиммунды ауру Семіздік, соның ішінде семіздік гиповентиляция синдромы Сколиоз Бұлшықет дистрофиясы немесе бүйірлік амиотрофиялық склероз (ALS) сияқты жүйке-бұлшықет ауруы Өкпенің обструктивті және рестриктивті ауруларының белгілері Өкпенің обструктивті ауруы және рестриктивті өкпе ауруы ентігуді тудырады. Өкпенің обструктивті немесе рестриктивті ауруларының ерте кезеңдерінде ентігу тек күш түскенде пайда болады. Өкпе ауруы асқынып кетсе, тыныс алудың қысқаруы ең аз белсенділікпен немесе тіпті тыныштықта болуы мүмкін. Жөтел өкпенің рестриктивті және обструктивті ауруларының жиі кездесетін симптомы болып табылады. Әдетте, жөтел құрғақ немесе өнімді, олар ылғалды, ақ қақырықты бөледі. Депрессия мен мазасыздық белгілері өкпенің обструктивті және рестриктивті ауруы бар адамдарда жиі кездеседі. Бұл белгілер өкпе ауруы белсенділік пен өмір салтында айтарлықтай шектеулер тудырған кезде жиі кездеседі 6. Альвеолярлы ауа құрамының салыстырмалы тұрақтылығы және оны сақтау механизмдері. Атмосфералық, дем шығаратын және альвеолярлы ауадағы оттегі мен көмірқышқыл газының парциалды қысымы және олардың қандағы кернеуі. Газдар қоспасындағы газдың парциалды қысымын есептеу. Дем алранда өкпеге кіретіи атмосфералық ауа мен деммен бірге шығатын немесе альвеолалық ауаның құрамындағы әр газ- дың мөлшерін жеке салыстырып өкпе альвеоласындағы газдар мен қаи құрамындағы газдардың өту бағытын байқауға болады. Негізгі газдар атмосферада, оның жеке қабаттарында ұдайы бір мөлшерде болады. Адам дем алғанда осы атмосфералық ауа өкпеге енеді, ал өкпедегі альвеолалық ауа мен дем шығярғанда шығатын ауада оттегі меи көмір қышқыл газ мөлшері ұдайы өз- гёріп отырады: оттегі азайып, көмір қышқыл газ көбейді Құрғақ ауаның құрамы (% есебімен) Ауа кұрамы . ог со5 жане инертті газдар Атмосфералық ауада 20,94 0,03 79,03 Деммеи бірге шыгатын ауада 16,0 4,5 79,5 Альвеолалық ауада 14.0 5,3 80,5 Деммен бірге шығатын ауа мен альвеолалық ауадағы оттегІ мён көмір қышқыл газ мөлшерін салыстырсақ деммен шыққан ауада оттегі көбірек, көмір қышқьгл газ азырақ; альвеолалық ауа өкпеден шығарда тыныс жолындағы («өлІ» кеңістіктегі) атмос- фералық ауамен араласып кетеді. Өкпеде газ .алмасуының иегізгі көрсеткіші — альвеолалық ауа- дағы газдардың құрамы мен. мөлшері. Атмосфералық ауамен альвеолалық ауа құрамындағы газдардың мөлшерін салыстыр- сақ, оттегінің атмосферадан қанға, ал көмір қышқыл газдың қаи- нан альвеолаға өтетінін байқауға болады. Белгілі бір ткань меи қан құрамындағы газдардың алмасу тәртібін білу үшін алдымең қандағы газдардың физикалық жайы мен мөлшерін,'кернеу кушін (меншікті қысымын) анықтал алу қажет. 7. Өкпеде газ алмасу. Альвеолярлық ауадағы оттегі мен көмірқышқыл газының парциалды қысымы және қандағы осы газдардың кернеуі. Өкпенің оттегі бойынша диффузиялық қабілеті. Өкпеде газ .алмасуының иегізгі көрсеткіші — альвеолалық ауа дағы газдардың құрамы мен. мөлшері. Атмосфералық ауамен альвеолалық ауа құрамындағы газдардың мөлшерін салыстыр сақ, оттегінің атмосферадан қанға, ал көмір қышқыл газдың қаинан альвеолаға өтетінін байқауға болады. Белгілі бір ткань меи қан құрамындағы газдардың алмасу тәртібін білу үшін алдымең қандағы газдардың физикалық жайы мен мөлшерін,'кернеу кушін (меншікті қысымын) анықтал алу қажет.Әрбір газ қанда еріген не химиялық жодмен байланысқан күйінде кездеседі. Биологиялық мембрана арқылы тек ерігеи газдар өтеді, Газдар қан айналысының үлкен және кіші шеңберлеріидегі калнллярлардан бір тәртіппёң өтеді, сондықтан өкпеде немесе белгілі бір тканьде өтетін газ алмасуын бірге қарауға болады. Әрбір газ бір және бірнеше қабатты мембранадаи өте алады. Оның өтуі мембрананың екі жағыидағы меншіктІ қысымға, оида ғы айырмашылыққа байланысты. Басқаша айтқанда, газ бір жерден екіиші жерге қысымның 'жоғары жағынан төмен жағына қарай диффузия жолымен көшеді. Ауадағы газдың меншікті кысымыи білу үшін алдымеи оиың молшерің (% есебімен) және барлық газдардың жалпы қысымын анықтап алу қажет. Мысалы, атмосфералық ауа қысымы (Р) сынап бағанасы ббйынша 760 мм, мұидағы оттегінің мөлшері 20,94% болса, онда оттегінің меншікті қысымы (РО2) = ~6^оо°~4 = 159 мм-гё тең болады. Ауадағы баска газдардың да меишіктІ қысымы осылай анықталады. Альвеолалық газдардың меншікті қысымыи анықтауда оның құрамындағы су буының қысымын (с, б. 47 мм) жалпы қысымнаи алып тастау қерек. (760—47)х14= ~---тай----= 99,8—100 ммсрнда оттегіиің альвеолалық ауадағы меншікті қысымьг қынап бағанасы бойынша 99,8 мм болғаны.. Қандағы жалпы газ'қысымыи 1858 ж. И. М. Сеченов анықтаған, Әр газдын меншікті қысымы қанда кернеу күшіне тең болса, сұйықтықта және ерітінді үстінде газ тепе-теңділігі пайда болады, Ал газдың меншікті қысымы кернеу күшінен жоғары болса,ол «ери» бастайды, кернеу күші жоғары болса, газ сұйықтықтын,кұрамынан бөлініп шығады.Қернеу күші деп бір молекула газдың ерітіндіден сыртқа шығуға жұмсайтын күшін айтады.Газдын, еруі ерітіндінің құрамына, сұйықтықтың үстіндегі газ қалпында сақталған газдардың көлемі мен мөлшеріне, ерітіндінің температурасына және газдың табнғатына байланысты болады.Газдың ерітіидіге көшуі мен ерітіиді үстіндегі газдар қатарына шығуы арасында тепе-теңдік^болады. Газ молекуласыиын. ерітіндіден бос газдар арасына пГығаратын күшін газдың сұйықтықтағы кернеуІ деп атайды,Бір жағынаң гаЪдың альвеола ауасындағы меншікті қысымыи,екінші жағынаи сол газдың артерия мен венадағы, сондай-ақ тканьдегі кернеу күшін өзара салыстыра отырып, газ днффузиясының бағытын анықтайды Қан айналысының кіші шеңберіндегі капиллярларда, оттегІнін меншікті қысымы венадағы кернеу күшінен 60 мм жоғары(100—40=60 мм. с. б.), сондықтан да оттегі альвеоладан венаға ауысады, сөйтіп вена қаны артерия қанына айналады. Венаканындағы көмір қышқыл газдың кернеу күші альвеоладағы меншікті қысымнаи 6 мм жоғары (46—40 = 6 мм. с, б.). Айырмашылықтың аздығыиа қарамастан көмір қышқыл газ венадаң Жалпы эсер ететін факторлар: 1. Газ атаулының днффузнялық қасиеті. .Мәселен, көмір қыш- қыл газдын бұл.қаснеті оттегінікінен 24 есе жоғары. Сондықтан көмір қыиіқыл газдың меншікті қысымы аз болса да мембрана- арқылы өте алады. 2.. Мембрананың өткізгіштік қасиеті. Бұіі қасиет неғұрлым жо- ғары болса, газ днффузиясы да соғұрлым шатшіаң болады. 3. Минут сайын канға өтетін газ мөлшері қан айналысының жылдамдығыиа байланысты. 4, Артерия мен вена арасындағы көпіршелер қан айналысына қатысады да капиллярдағы қанның ағысын, оның шапшаңдығын өзгертеді, демек бұл да газ диффузиясына әсер етеді 8. Оттегінің қанмен тасымалдануы. Оттегінің қанмен тасымалдау формалары. Оксигемоглобиннің диссоциация қисығы. Гемоглобиннің оттегіге жақындығына әсер ететін факторлар, олардың физиологиялық маңызы. Қанның оттегі сыйымдылығы. Оксигемометрия. Пульсоксиметрия. Оттегініқ қан арқылы тасымалдануы ОттегІ көбіне гемоглобннмен қоСылып оксигемоглобип түрінде тасымалданады. Қандағы газдардың, әсіресе еріген газдардың жалпы көлемі олардың атмосферадағы меншікті қысымына байланысты. Оттенінің меншікті қысымын әдені жоғарылатса, ол қанда көбейё түседі. Ал капнлляр эндотелнінен тек еріген газ өтетіні белгілі, осығаи орай оттегі тканьге де көбірек өтеді. Оттегінің бұл қаснеті медицинада емдеу мақсатымен кеңінен қолданылады (гипербарлык оксигендеу, яғни оттегін қанға қьь сыммен енгізу). Адам оттегіне толы қысым камерасына (барокамераға) кіргізіледі де оттегінің қандағы меншікті қысымы көбейтіледі. Мұның нзтижесінде қанда гемоглобин оттегімен әрекеттесіп, түгелдей окснгемоглобннге айналады, еріген оттегінің көлемі де арта түседі, сөйтіп қдн әбден оттегіне қанығады. Гемоглобнннің толық оксигемоглобинге айналуы, яғни 100 мл қандағы оттегіиің мейлінше (макснмум) көбеюі қанныц оттегіне қанығу сыйымдылығы деп саналады. Әдетте бір'лнтр қаниың оттегіне деген сыйымдылығы 180—200 мл. Мұны қандағы гемоглобнн мөлшеріне қарап есептеп білуге бойады. Бір грамм гемоглобнн 1,34 мл оттегімен әрекеттесетіні белгілІ. Демек, бір лнтр қаида 140 г гемоглобин болса, осы санды 1,34-ке көбейтіп, қанда қанша оттегі бар екенін анықтауға болады, ол 140,0X1,34=187,6 мл/л тең. Оттегі артерия қанынан тканьге түгелдей өтпёйді, оның біразы ғена қанында қалып қояды. Оттегінің артерия қанынаң тканьге келіп сіңген бөлігін оттегін сіңіру (пайдалану) коэффициенті деп атайды. Мұны білу үшін артерия қанындағы оттегі мен вена қанындағы оттегі сыйымдылығы арасындағы анырмашылық есептеп шығарылады да, бұл артерия қанының оттегі сыйымдылығына бөлініп, 100-ге көбейтіледі. Осылай шығару арқылы оттегіиің сыйымдылығы артерия қаиында 200 мл/л-ге, венада 120 мл/л-ге тең екені анықталды.Демек, оттбгін сіңіру коэффициенті (200—120): 200X100=40%.Әдетте тыныш отырған адамда ол 30—40%; қара жұмыс істеп көп күш жұмсаған адамда 50—60%-ке жетеді. Оксигемоглобиннің ыдырау сызығы гемоглобиннің оттегін өзіне қосып алу не сол қосылған оттегін бөліп шығару қаснетіне де байланысты. Гемоглобнңнің бұл қасиеті, біріншідеи, оттегінің қандағы меншікті қысымыиа (кернеу күшіне), екіншіден, гемоглобиннің, оттегімен тектестігіне б^йланысты. Гемоглобнннің оттеТІмен тектестігі эритроциттердегі 2,3 — дифосфоглицерат затына, оның гемоглобнн молекуласындағы орнына байланысты өзгеріп отырады. Оттегінің кернеу күші төмендесе 2,3 — дифосфоглицерат. гемоглобин молекуласының орта шеніне қарай жылжнды да, гемоглобнннің оттегіне^тектестік дәрежесін төмендетеДі, осыған орай окснгемоглобиннің ыдырау күші де арта түседі. Оксигемоглобнннен бөлініп, босап шыққан оттегі тез сол арадағы тканьге ауысады. оксигемоглобиннің түзілуі, оныҚ ыдырау қарқыны қандағы көмір қышқыл. газдың кернеу күшіие байланысты. Ткань капиллярларында көмір қышқыл газдың кернеу күші 40 мм-ге жетісімен оксигемоглобин жедел ыдырай бастайды. Мұнымен қатар қанда Н+ (сутегі) ноиы көбейіп, дене қызыуы аздап көтерілсе де оксигемоглобни тез ыдырайды. Оксигемоглобиннің ыдырау дәрежесі тканьиің оттегіи пайдалануына да байланысты. Қейбір ткаиьдер оттегін көп пайдаланады ол тотығу процесінің жылдамдығына тәуелді, Қорта қелгенде нақты бір тканьде тотығу процесі күшейген сайын қанда көмір қышқыл газ мөлшері көбёйе түседі, қышқыл өнімдер қорланып жиналады және тканьнің қызуы көтеріледі. Осының бәрі қосылып қан айналысының үлкен шеңберіндегі капиллярларда окснгемоглобин ыдырауын күшейтеді, сол арадағы тканьді Оз қамтамасыз ету жоғарылайды. Ал^қан айналысының кіші шеңберінде қарамақарсы жағдай туады: көмір қышқыл газ, сутегі нондары азаяды,өкпе тканінің қызуы төмендейді және гемоглобнннің оттёгімен тектестігі жоғарлайды. Мұның бәрі окснгемоглобин түзілуін күшейтеді. 9. Көмірқышқыл газын қанмен тасымалдау. Қандағы көмірқышқыл газының тасымалдау формалары. Оттегі мен көмірқышқыл газының газ алмасуы арасындағы байланыс. Қан айналысының үлкен шеңбер капиллярын жайлаған көмір қышқыл газы тіннен қанға өтеді.Оның көлемі артерия қанында 52%,венада 58% -ке жетеді.Мұның 4,5%-і карбогемоглобин ,2,5%-ы жай еріген газ ,51%-ы химиялық қосынды. Ал кіші шеңбер капиллярындағы артық СО2 -6% альвеолаға өтіп,ондағы ауамен сыртқа шығады.Вена қаны артерия қанына айналады. СО2 –нңғ қан арқылы тасымалдануы ,қызыл қан түйіршіктері –эритроциттерден қан плпзмасына ауысуы сол қандағы оттегінің алмасуымен де тығыз байланысты. Алдымен көмір қышқыл газ плазмаға,сосын эритроцитке өтіп,осмос қысымын жоғарылатады да,плазмадан оған су өтеді.Эритроцитке карбоангидраза ферментінің қатысуымен H2CO 3түзіледі.Эритроцитте көмір қышқыл ангидриді көбейіп кетеді,плазмада аз болғасын соған ауысады. -Плазмада көмір қышқылының натрий тұзы; -Эритроциттерде калий тұзы түзіледі.Қорыта келгенде газдың тіннен өкпеге тасымалдануы калий ,натрий тұздары ретінде жүреді.Өкпеде кернеу күші төмен болғасын, қаннан өкпеге өтеді. 10. Қан және тіндер арасындағы оттегінің алмасуы. Демалу кезінде және жаттығу кезінде тіндердің оттегін жою коэффициенті. Оттегі мен көмірқышқыл газының таралу жылдамдығына әсер ететін факторлар. Оттегі көбіне гемоглобинмен қосылып,тасымалданады.қандағы газдардың көлемі олардың атмосферадағы меншікті қысымына байланысты.Оттегінің меншікті қысымын әдейілеп жоғарылатса,ол қанда көбейе түс еді.Оттегінің бұл қасиеті медицинада кең қолданылады(гипербарлык оксигендеу ).Адам оттегіге толы камераға кіргізіліп,оттегінің қандағы меншікті қысымы көбейтйледі.Нәтижесінде гемоглобин оттегімен әрекеттесіп, оксигемоглобинге түгелімен айналады.Солай қан оттегіге әбден қанығады.100мл қандағы оттегінің мейлінше көбеюі –қанның оттегіге қанығу сыйымдылығы деп ат-ы.Әдетте 1л қанның оттегіне деген сыйымдылығы 180-200мл. Оттегі артерия қанынан тінге түгелдей өтпейді,оның біразы вена қанында қалып қояды.оттегінің артерия қанынан тінге келіп сіңген бөлігін -оттегін сіңіру коэффиценті дейді.әдетте тыныш отырған адамда ол 30-40%,қара жұмыс іститін адамдарда 50-60%ке жетеді.Зор қарқынмен қызмет атқарған ағзаның оттегін сіңіру коэффиценті әдеттегіден әлдеқайда жоғары болады. Демек, оттегін сіңіру коэффиценті ағзалар мен тіндердің қызмет қарқынының көрсеткіші . 11. Тыныс алу орталығы, оның құрылымы, орналасуы, функциялары. Тыныс алуды қамтамасыз ететін механизмдер. Мидың жоғарғы бөліктерінен тыныс алу орталығының бағаналы бөлімдеріне реттеуші әсер. Тыныс алу жүйке-гуморальды жолмен реттеледі.Тыныс алу үрдісін реттейтін орталықты анықтау үшін мидығ әр жерінен кесу әдісімен көптеген тәжірибелер жасалған.Мысалы ми бағаны варолий көпірінен жоғары кесілсе,тыныс алу қалыпты,ал одан төмен сопақша мимен түйіскен жерден кессе,тыныс алу фазасы қзарып барып сирейді.Сопақша мидан төмен кессе,тыныс тоқтаған.Демек орталық сопақша мида.Бірақ нақты анықтау үшін әр жерін инелеп бұру,бұзу, тітіркендіруді қолданған. Қазан университетінің профессоры Миславский осылайша тыныс орталығының ромба тәрізді ойықтың төменгі бұрышына жақын орналасқанын,бұл жерде инспирация ж/е экспирация бөлімдерінің бар екенін ,жұптаса орналасқанын анықтады. Сонымен қатар 1963ж. Лумеден варолий көпіршесінде орналасқан пневмотаксикалық тыныс алу орталығының қызметін анықтаған.Бұл орталық дем алу және дем шығарудың белгілі ретпен реттелуін қамтамасыз етеді. 12. Тыныс алу жолдарының, өкпенің және тыныс алу бұлшық еттерінің рецепторлары. Олардың тітіркенуіне жауап ретінде пайда болатын рефлекторлық реакциялар. Неміс ғалымдары Геринг пен Брейер рефлекстері өкпенің керу қабылдағыштарынан кезеген жүйке арқылы тыныс алу орталығына жететін сигналдардың тыныс алу жиілігін реттейтіні өкпеден орталыққа баратын серпіністер санына байланысты екенін тәжірибе жүзінде дәлелдеді.Сол үшін Геринг пен Брейер рефлекстері өзін –өзі реттеу рефлекстері деп те аталады. Бқдан өзге ирритантты рецепторлар тыныс жолындағы эпителий және субэпителий қабаттарында және өкпе түбірлерінде орналасқан.Бқл рецепторлардың механоқабылдағыш және хмоқабылдағыш қасиеттері бар. Бұлар күшті тітіркендіргіш әсерінен ,мысалы шырышты қабыққа шаң-тозаң қонғанда ,ауа құрамында химиялық заттар көбейгенде,т.б. қозады.Бұл реепторлар қозған сәтте адам жөтеледі.тынысы жиілейді,бронхтары тарылады,әлсін-әлсін күрсінеді. 13. Организмдегі рН, СО2 және О2 рецепторлары, олардың орналасуы және тыныс алуды реттеудегі рөлі. Жаңа туған баланың алғашқы тыныс алу механизмі. Жаңа туған нәрестенің 1 жұма бойы тыныс жиілігін реттеуде ,әсіресе тыныс шығару кезеңін қысқартуда геринг пен Брейер рефлекстерінің маңызы зор. Өкпеде механорецепторлармен қатар капилляр арасында юкстаальвеоларлық рецепторлар бар. Тынысалу орталвғынат өкпе альвеолары аралығындағы тін капиллярларына жақын орналаскан J-рецепторлар калыпты жағдайда сау адамда тітіркенбейді.Паталогияда –өкпе тінінде жасушааралық сұйықтық жиналғанда яғни өкпе қабынғанда .эмболияда тітіркенеді. Мұның әсерінен тыныс жиілейді-гиперпноэ. 14. Дененің ішкі ортасының тыныс алу тұрақтылығының салыстырмалы тұрақтылығын сақтаудың функционалды жүйесі. Тыныс алуға қатысатын жүйелер: 1. Сыртқы тыныс алу аппараты (ауа өткізетін жолдары мен плевралық қуысы бар өкпе, оны қозғалысқа келтіретін бұлшық еттері бар кеуде қуысы). 2. Жүрек қан тамыр жүйесі. 3. Қан жүйесі. 4. Зат алмасу (тіндік жасушаны қамтамасыз ететін жасуша органеллалары тыныс алу). Нейро-гуморальды реттеу 15. Жүректің функционалдығын анықтайтын көрсеткіштер. Жүрек резервтерін шектейтін факторлар туралы түсінік. Коронарлық қан ағымының резервін сипаттайтын және миокард ишемиясын көрсететін ЭКГ көрсеткіштері. Ағзаның бейімделуінің дамуын анықтайтын ЖҚС функционалды жағдайының негізгі көрсеткіштеріне жүрек соғу жиілігі (жүрек соғу жиілігі), систолалық (СО) және минуттық қан көлемі (ХОК), қан қысымының барлық түрлері (систолалық (АДТ), диастолалық (АДТ) және импульстік (ПД)) жатады. Артерия интимасында макрофагтар липидті қосылыстарды сіңіріп атеросклеротикалық өзгерістердің пайда болуына қатысатын көбік жасушаларына айналады. Интиманың жыртылуы және түйіншектер жарылуы, сондай-ақ оған қан кету және тромбоз нәтижесінде оның люмені ішінара не толық бітеледі. Клиникалық түрде түйіншектердегі қан кету және коронарлық артерия тромбозы ОКС арқылы көрінеді. Миокард ишемиясының ерекше ЭКГ белгілері: - ST сегментінің көлденең немесе көлбеу депрессиясы тереңдігі кем емес. 0,1 мВ және ұзақтығы бір және одан көп бұрмаларда j нүктесінен кейін 0,04-0,08 с кем емес (сурет. 2); - ST сегментінің екі және одан да көп бұралымдарда кемінде 0,1 мВ транзиторлы көтерілуі (вазоспазм туралы куәландыруы мүмкін). 16. Сыртқы тыныс алу жүйесінің функционалдық мүмкіндіктерінің көрсеткіштері. Тыныс алу жүйесінің резервтерін шектейтін факторлар туралы түсінік. Оттегі жетіспеушілгі. Сыртқы тыныс алу 2 кезеңнен тұрады:инспирация және экспирация.Ауаны тартып алып ,қайта тысқа шығару үшін өкпе біресе ұлғайып,біресе кішірейіп отыруы тиіс.Бірақ өкпедегі альвеолаларда ет талшықтары болмағандықтан өз көлемін өзгерте алмайды.сыртынан өкпе висцералдық және париеталдық 22 қабықпен қоршалған.Ортасында плевралық қуыс деп аталатын саңылау бар.Ол бытеу,ішінде ауа болмайды. Адам дем алған кезде инспирация еттері жиырылады да,көкірек қуысын кеңейтеді:көкет жиырылады,күмбезі жазылып,төмендйді. Іле-шала көкет күмбкзі томпайып,жоғары көтеріледі де көкірек қуысы тарылады,өкпенің аумағы кішірейеді.Көкірек қуысының тарылуы экспирация еттерінің ,Яғни ішкі қабырғааралық еттердің жиырылуына байланысты.Дәл осы кезде альвеолаларда ауа қысымы күшейеді де,ауа өкпеден сыртқа шығады.Осылайша сыртқы тыныс алу процесі жүреді.Демді қатты шығарған кезде дененің тура,қиғаш,көлденең жолақты құрсақ еттері жиырылады. 17. Газ алмасуды жүзеге асырудағы кардиореспираторлық жүйенің резервтерінің интегралды көрсеткіштері. Оларды анықтау принциптері. Дене белсенділігі бар функционалдық тесттер (тексерулер). Велоэргометрия (PwC-170 сынамасы). ВЭМ теріс сынамасы-ең жоғары жүктемеге жеткен кезде қалыпты физиологиялық көрсеткіштер сақталды. Бұл ретте ЖИА көп жағдайда алынып тасталады. Оң нәтиже-ЭКГ-да ишемия туралы айтатын өзгерістер тіркелді, көбінесе стенокардия шабуылының пайда болуымен бірге жүреді. Күмәнді нәтиже- ауырсынуға шағымдану, бірақ ЭКГ-да өзгерістер жоқ. Ақпараттық емес сынақ-зерттеу толық жүргізілген жоқ, пациент бас айналу, қатты бас ауруы немесе құрысулар салдарынан тестілеуді жалғастырудан бас тартты, дегенмен ЖИА белгілері байқалмады. Көптеген пациенттер үшін велоэргометрияның барлық ақпараттылығы үшін нақты сынама нәтижелерінің белгісіздігі қосымша зерттеулер тағайындауды талап етуі мүмкін. Тредмил тестінің шифрын ашу іс жүзінде ВЭМ нәтижелерін декодтаудан ерекшеленбейді. Тредмил сынағы үшін қалыпты көрсеткіштер, сондай-ақ ВЭМ сынамалары теріс көрсеткіштер болып табылады. жүктеу/скачать 406 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|