Оқулық Алматы 2010 ббк 65. 051 Ш 78
жүктеу/скачать 2,85 Mb. Pdf көрінісі
|
Жалпы ұлттық табыс – жалпы ішкі өнімнен оған жердің, капиталдың, еңбектің таза факторлық табыстары (ТФТ) қосылуына байланысты сан жағынан ерек- шеленеді.
аумағындағы есептегі кезең ішіндегі нарықтық бағадағы түпкілікті нəтижесін білдіреді.
бастапқы табыстарының: ішкі экономика мен қалған əлем секторла- ры қызметкерлерінің; өндіріске салынатын басқа да таза салықтардың; экономиканың жалпы пайдасы мен жалпы аралас табыстардың сомасы ретінде анықталады.
түпкілікті тұтынуға жұмсалған шығыстың, капиталдың жалпы қорланымының жəне тауарлар мен қызметтердің таза экспортының сомасына тең болады.
секторларының нарықтық бағадағы сомасы ретінде есептеледі. Жартылай фабрикаттар – бір цехта өндіріс аяқталған, алайда басқа цехтарда, кəсіпорындарда одан əрі өңделуге тиіс өнімдер. Жасты көшіру əдісі – халықтың əрбір жас тобы белгіленген жаста өмірдің шегіне жету деңгейін ескере отырып келесі (келешектегі) кезеңіне көшеді. Жеке өнімділік индексі – жұмысшылардың өнім шығару немесе нақты өнім өндірісі еңбек сыйымдылығының көрсеткіштерінің өзгеруін сипаттайды. Жиынтық өнімділік индексі (жалпы жəне топтық) – жиынтықтың (барлық жұмысшылардың, жұмыс істейтіндердің, кəсіпорынның, өңірдің, елдің) барлық бірліктері өнімділігінің бірлесіп өзгеруінің жиынтық нəтижелерін біл- діреді. Жұмыс уақыты – қызметкер жұмысты немесе басқа да еңбек міндеттерін орындаған немесе орындауға тиіс уақыттың ұзақтығы. Жұмыс уақытының барынша көп ықтимал қоры (қолда бар уақыт) – белгі- ленген уақыт ішінде еңбек заңнамасына сəйкес жұмыс істелуі мүмкін барын- ша көп жұмыс уақыт саны (кезекті демалыс уақытын есептегенде).
ның шығыны, адам-күнде жəне адам-сағатта есептеледі. Жұмыс уақытының (күнтізбелік, табельдік, ең ықтимал жоғары) қорын пай- далану коэффициенттері – жұмыс істелген уақыт қорын тиісті теориялық ықтимал жұмыс уақытының қорына бөлуден алынған бөлінді ретінде анықталады.
көрсетеді. Жұмыс істелмеген уақыт – орынды себептермен пайдаланылмаған уақыт (ауру, демалыс жəне заңда рұқсат етілген басқа демалыс) жəне орынсыз себептермен 500 ГЛОССАРИЙ жұмысқа келмеу – жұмыс уақытының ысырабы (бос тұру, жұмысқа себепсіз келмеу).
істейтін халық. Жұмыссыз халық – жұмысы жоқ (табыс əкелетін жұмысы), алайда жұмысты бел- сенді түрде экономикалық белсенді жастағы (15 жəне одан жоғары) халық. Жұмысшының (қызметкердің) орташа айлық (тоқсандық, жылдық) өндірімі – бір жұмысшы (қызметкер) ай (тоқсан, жыл) ішінде өндірген өнімнің орташа көлемі, ай (тоқсан, жыл) ішінде өндірілген өнім көлемінің жұмысшылардың (қызметкерлердің) тиісті кезеңдегі орташа-тізімдік санына қатынасы ретінде есептеледі.
ресімделетін жəне басқа тұлғаға берілуі тиіс емес қаржы құралы (тұтыну кре- диті, сатып алуға жəне бөліп төленетін кредит, несие жəне коммерциялық кре- дитті қаржыландыру, қаржы лизингі туралы келісім). Инвестициялар – табыс (пайда) алу немесе оң əлеуметтік əсерге жету мақсатында ақша капиталын қаржы емес активтер мен елдің іші мен шетелдегі құрылысқа салу.
күрделі трансферттердің сальдосына тең. Институционалдық бірлік – активтері бар, міндеттеме қабылдауға жəне экономикалық қызмет пен басқа бірліктермен операция жасауға қабілетті экономикалық дер бес тұлға (жеке, заңды).
капиталға салынған əрбір теңге (салыстырмалы бағада немесе тұрақты бағада) ақшадан алынған өнімнің көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш.
ə) материалдық айналым қаражаты қорының өзгеруінің; б) құндылықтарды таза сатып алудың сомасы ретінде қалыптастырылады.
гі капиталдың орташа құнының алынған өнімінің (пайданы) көлеміне қатынасы.
құндылықтардың, материалдық емес жəне қаржы активтерінің қорлану про- цесін, сондай-ақ күрделі шығындарды қаржыландыру көздерін сипаттауға арналған. Капиталмен жасалатын операциялардан түсетін табысқа күрделі активті сату- дан түсетін табыс, мемлекеттік емес көздерден түсетін күрделі салымға салы- натын ерікті жарналар кіреді.
ГЛОССАРИЙ 501 Кедейшілік деңгейі – халықтың тұтыну деңгейі ең төменгі күнкөріс деңгейінің мөлшерінен төмен үлесі. Кино- жəне бейнетаспа өнімінің шығарылымы – жалға беру төлемінің көлемін- де есептеледі. Көлік саласының (тас жол шаруашылығын қоспағанда) шығарылымы жүк жəне жолаушылар тасымалынан, пошта тасымалдаудан, тиеу-түсіру жұ- мыстарынан, қойма үй-жайларын пайдаланудан алынған нақты табыстардың сомасы ретінде анықталады. Көтерме сауда тауар айналымы – өндірушілер мен сауда делдалдарының тауар- ды кейін қайта сату үшін өндірістік немесе көпшілік тұтынушыларға ірі топ- тармен сатуы.
ол кезең ішінде өндірілген өнім көлемінің кəсіпорынның барлық жұмысшылар нақты жұмыс істеген адам-күн санына қатынасы ретінде есептеледі.
орташа тізімдік санына көбейту. Күрделі салымдар – жаңа, сондай-ақ қолданыстағы негізгі капиталды кеңейтуге, қайта жаңартуға жəне техникалық қайта жарақтандыруға жұмсалатын ақша шығыны.
бюджеттен тегін қаржыландыру; капиталды жекешелендіру процесінде беру; өткен жылдардың берешегін кешіру, мұра, сыйға беру, меншік құқығын беру нəтижесінде алынған негізгі капиталға салық салу; едəуір залал; 2 жəне одан астам жылда қордаланған ірі шығынды жабу үшін ірі ақшалай төлем төлеу; мектеп, кітапхана, зертхана салуға жұмсаған шығынды жабу үшін үй шаруашылықтарының, кəсіпорындардың жасайтын ірі қайыр көрсетуі.
қажетті орталықтандырылған қорының табысы мен шығысы туралы есебі. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің табыстары мен алынған рес ми трансферттерінің экономикалық жіктемесі мынадай: табыстар (салық түсімдері, салық емес түсімдер, капиталмен жасалатын операциялар- дан түскен табыс) жəне алынған ресми трансферттер.
еңбекақысы мен меншіктен түсетін табыстан құралады. Қайта бағалау шотында қаржы жəне қаржы емес активтер мен пассивтердің ие- лері есепті кезең ішінде есептейтін оң немесе теріс холдингтік пайданы есепке алынады.
лер қайта сату мақсатында сатып алған тауарлар. Көтерме сауда жəне бөлшек сауда саудагерлер қайта сатуға арналған тауарларды өңдемейді, тек сату үшін
502 ГЛОССАРИЙ тартымды жəне қолайлы болу үшін тауардың түрін көркемдейді (жуады, сұрыптайды, орап-буады).
латын сыртқы экономикалық байланыстары көрсетіледі жəне оған сыртқы экономикалық байланыстар шоты, капиталмен жасалатын операциялар шоты мен қаржы есебі кіреді. Қаржы активтері қаржы емес активтерден айырмашылығы олардың көпшілігі басқа институционалдық бірліктерге талап қояды, яғни оларға институционалдық бірліктердің арасында орнайтын шартты дебиторлық- кредиторлық қатынастардың негізіндегі қаржы міндеттемелері қарсы тұрады. Қаржы емес активтер – шыққан тегіне, «жасалу тəсіліне» байланысты өндірілген жəне өндірілмеген; материалдық жəне материалдық емес активке бөлінеді. Қаржы операциялары – кредит алу, оларды өтеу, бағалы қағаз сатып алу жəне сату, сондай-ақ басқа қаржы құралдарымен жасалатын операциялар. Қаржы шотында институционалдық бірліктердің қаржы активтерін сатып алу- мен жəне қаржы міндеттемелерін қабылдаумен байланысты жасайтын опера- циялары көрсетіледі.
быс алатын баға бойынша тауар өндіретін жəне қызметтер көрсететін инс- титуционалдық бірліктер (кейбір жағдайда ішінара мемлекеттік бюджеттің есебінен). «Қаржылық корпорациялар» секторы – қаржылық қызметтер, яғни делдалдық (мысалы, өз атынан кредит беретін) жəне қосалқы (кредит бермей ақшалай қаражатты жұмылдырады) қызмет көрсететін институционалдық бірліктер.
халықтың орташа жылдық санына қатынасы ретінде анықталады. «Қоғамдық тамақтандыру» саласы өнімінің шығарылымына сатылған үстелме плюс тамақ жасау үшін пайдаланылған жəне өңделмей сатылған өнімдердің құны минус қосылған құн салығы минус өнімге салынатын басқа да таза салықтарға тең тауар айналымы кіреді. Қолда бар табыс – атаулы ақшалай қаражат минус міндетті төлемдер мен жарна- лар.
Қолма-қол ақша – айналыстағы жəне төмел құралы ретінде пайдаланылатын бан- кнота мен монеталар (іс жүзінде айналыста нақты болмайтын ескерткіш моне- таларды қоспағанда).
лігіне қанша тауар қоры келетінін сипаттайтын қатынасы. Құндылықтар – бұл өндіріс пен аралық тұтынуға арналмаған, өнеркəсіпте пайдалануға арналған экономикалық активтер (шикізат пен материалдан бас- ГЛОССАРИЙ 503 қа), олар үй шаруашылықтарында, коммерциялық ұйымдарда, мемлекеттік мекемелерде жинақтау құралдары ретінде сақталады. Құндылықтарға бағалы металдар мен асыл тастар, антиквариат, өнер туындылары, топтамалар, зер- герлік бұйымдар жатады.
тастарды, зергерлік бұйымдарды, антиквариатты жəне т.б. сатып алу мен олардың кетуінің арасындағы айырмаға тең.
капитал қайтарымының бір фактордың есебінен, яғни негізгі капиталдың ор- таша құнындағы құрылымдық өзгерістердің есебінен өзгеруін көрсетеді.
далы, тек негізгі қызметінің нəтижесі. «Құрылыс» саласының шығарылымы мына элементтердің сомасы ретінде анықталады: – құрылыс-монтаж жұмыстарының құны; – бейресми экономиканы, жасырын өндірісті есептеу; – құрылыс объектілерімен байланысты геологиялық-барлау, бұрғылау жəне жобалау-іздестіру жұмыстарының құны; – құрылыстың негізгі капиталын таратудан шегілген залал; – жерлерді жақсарту жөніндегі жұмыстардың құны; – объектілер мен уақытша тоқтатылған құрылыстарды консервациялауға жұмсалған шығындар; – ғимараттар мен құрылыстарды күрделі жөндеу; – ғимараттар мен құрылыстарды мердігерлік тəсілмен орындап күрделі жөндеу; – жол салу жəне оны күрделі жөндеу; – мемлекеттік бюджеттен емес өзге күрделі шығындар; – мердігерлік жəне шаруашылық тəсілмен салынған жеке меншік тұрғын үйлердің, саяжайлардың құны.
заттарының, жай-күйін; тұтынушының денесінің, сана-сезімінің жай-күйін өзгерту үшін жүзеге асырылатын əр түрлі іс-қимылдар.
біркелкі бөлінуінен ауытқу алаңының үлесі. Лоренц қисық сызығы – тік бұрыш координата жүйесінде графикалық түрде: абс- цисса осі бойынша – халық санының жинақталған жиіліктері (х), ордината осі бойынша – халықтың табысының жинақталған жиіліктері (y) көрсетіледі.
даяр өндірістік қорлардың, аяқталмаған құрылыстың құнының жəне кезеңнің басындағы тиісті көрсеткіштердің айырмасы ретінде есептеледі.
материалдық шығын сомасының өнім шығарылымына қатынасы ретінде есеп- теледі.
504 ГЛОССАРИЙ «Мемлекеттік басқару органдары» секторы – мемлекеттік бақылауындағы, мемлекеттік бюджеттің есебінен ұсталатын, халыққа жеке жəне ұжымдық сипаттағы нарықтық емес қызметтер көрсететін институционалдық бірліктер.
ұйымдардың негізгі капиталының тозуы, əскери техниканы, əскер қызметшілер- дің тамағы мен киім-кешегін сатып алуға жұмсалатын шығыс кіреді.
көрсеткен ұжымдық қызметтердің құнына тең болады. Мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемі тапшылықтың кері белгілі мөлшеріне тең. Мемлекеттік бюджет шығынының функционалдық жіктелімінде мемлекеттің экономика салаларын дамытуға жұмсалатын шығыстары көрсетіледі. Шы- ғыстар жалпымемлекеттік сипаттағы қызметтер, қоғамдық жəне əлеуметтік қызметтер, экономикалық қызметпен байланысты мемлекеттік қызметтер, өзге функциялар деп аталатын төрт категориядан құралады.
түсімдер. Мемлекеттік бюджеттің ағымдағы шығысы – мемлекеттің халықтың күнделікті қажеттілігін қанағаттандыруға арналған шығыстары. Мемлекеттік бюджеттің күрделі табыстары – капиталмен жасалатын операция- лардан түсетін табыс. Мемлекеттік бюджеттің күрделі шығыстары – өндірісті кеңейтуге жұмсалатын (негізгі капитал сатып алуға, қор жасау үшін тауар сатып алуға, жер мен материалдық емес актив сатып алуға, күрделі трансферттер).
мекемелерінің басқа секторлардың алдындағы тікелей міндеттемесінің ресми танылған төленбеген сомасы.
майтын төлемдер; олар мемлекет қызметінің қаржылық негізін құрайды. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығының (профицитінің) абсолюттік сомасы – егер бюджеттің табыстары мен алынған ресми трансферттері оның шығысынан асса, онда бюджеттің артығы немесе профицит пайда болады; егер, керісінше, таза кредиттеуді қоса алғанда, шығыстар табыс пен алынған ресми трансферт- тен асса, онда бюджет тапшылығының сомасы пайда болады.
кəсіпорындар, ұйымдар, мекемелер қажет күтпеген жағдайда тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатында резервтейтін шикізаттың, отынның, материалдардың, тұқымның, жем-шөптің қорлары. ГЛОССАРИЙ 505 Меншіктен түсетін табыс – экономиканың барлық секторлары пайыз, дивиденд, рента, тікелей шетелдік инвестициядан түсетін инвестициялық табыс ныса- нында алатын бастапқы табыстар.
халықаралық резерв ретінде сақталатын алтын. Монетарлық алтынға «құн- дылық» тобының активтеріне жататын өнеркəсіптік пайдалануға арналған ал- тын кірмейді. Монетарлық алтын құрамында Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) кепілдік сертификатымен расталған 995/1000 сынамалы монета, құйма жəне кесек алтын түрінде болады. Нақты еңбекақы мен нақты табыстар əрбір азамат өзінің еңбекақысы мен та- бысына сатып ала алатын материалдық игілік пен қызметтердің сомасын көрсетеді.
қарамастан жеке тұтыну үшін сатып алған тауарлар мен қызметтердің құны жəне мемлекеттік басқару органдары жалпы қоғамға көрсететін ұжымдық қызметтердің құны. Нақты халық – осы елді мекенде олардың тұрғылықты мекеніне қарамастан нақ- ты тұратын (тұрақты немесе уақытша) азаматтар. Нақтыланған қолда бар табыс – жалпы ұлттық қолда бар табыс плюс «үй шаруашылықтары» секторы алған табиғи нысандағы əлеуметтік трансферт- терге тең.
өнімге салынатын салық шегерілген (ҚҚС пен импорт салығын қоспағанда), алайда өнімге берілген субсидия қосылған бағасы.
дан астам), бірнеше рет немесе өзгермейтін натуралды-заттық нысанда, өзінің құнын жасалатын тауарлар мен қызметтерге бірте-бірте көшіре отырып пайда- ланылатын өндіріс құралдары, экономикалық қаржы емес актвитері. Негізгі капиталдың пассив бөлігі – негізгі капиталдың өндіріс процесін қалыпты ұйымдастырып, оны жүргізу үшін жағдайды қамтамасыз ететін ғимарат, құрылыстар сияқты түрлері.
пы табыс минус басқа шығын (жарнама бойынша, нарықтың жағдаятын зерт- теу, сақтандыру жəне т.б. бойынша).
анықталады – бұл негізгі капиталдың ескіру мен тозуынан негізгі капиталды жоюдан кейін сатудан түскен түсім.
ды ұдайы өндірісінің негізгі капиталды түгендеу мен қайта бағалау негізінде анықталатын ағымдағы бағалар деңгейінің өзгеруі есепке алынған құны.
506 ГЛОССАРИЙ Негізгі капиталды тұтыну – өндірісте пайдаланылатын негізгі капитал құнының есепті кезең ішінде табиғи жəне сапалық тозу немесе кездейсоқ бүліну нəтижесінде азаюы.
бойынша құны. Негізгі капиталдың актив бөлігі – негізгі капиталдың еңбек заттарына, яғни машиналарға, жабдықтарға, құралдарға жəне т.б. тікелей ықпал ететін түрлерінен құралады.
amortizatio – өтеу). Негізгі капиталдың амортизациясының жалпы сомасы мынаған тең болады: бастапқы құн плюс күрделі жөндеудің құны плюс жаңғыртуға жұмсалатын шығын минус жою құны.
ған тозу сомасы шегерілген бастапқы құны. Негізгі капиталдың бастапқы (толық) құны – салықтар мен жиындарды қоса алғанда активті салуға, сатып алуға жұмсалатын шығынның, сондай-ақ оны жеткізу, құрастыру, орнату, пайдалануға беру жəне оны тағайындалуына сəйкес пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен байланысты басқа да шығындардың құны.
алады.
Негізгі капиталдың жай-күйінің көрсеткіштері –тозу мен жарамдылық коэф- фициенттері. Негізгі капиталдың жалпы қорланымы резидент-бірліктердің келешекте жаңа табыс алу үшін оларды келешекте өндірісте пайдалану ұзақ уақыт пайдаланы- латын инвестициялық объектілерге қаражат салуы.
гі капитал құны плюс күрделі жөндеуге жұмсалатын шығынға тең. Негізгі капиталдың кеңейтілген ұдайы өндірісі күрделі салымның есебінен қамтамасыз етіледі. Негізгі капиталдың қозғалыс көрсеткіштері – жою, түсу мен жаңару коэффи- циенттері. Негізгі капиталдың моральдық тозуы – қолданылатын негізгі капиталдың ұдайы өндірісінің арзандауына немесе бұдан да жетілдірілген негізгі капиталдың жа- салуымен байланысты оның құнының төмендеуі.
жүктеу/скачать 2,85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|