1.5. леуметтік мінез-лы
37
Кеiстiктегі #атынастар адамны б"дан кейінгі іс-рекет тадауына
сер ететін леуметтік зара
байланыстарды алыптасуыны ажетті
негізі болып табылады. леуметтанушылар байланыстарды болжамды
жне к зге к рінетін кеістіктік байланыстар деп ажыратады.
Айырбасты# #атынастар. Жеке адамдар леуметтік байланыстарды
дамыта жне тередете отырып, ыса мерзімді аты ыстар а тсе
бастайды, оны барысында белгілі бір "ндылытармен алмасады (ма-
териалды заттар, апараттар, іс-рекет лгілері жне т.б.). Осындай
кездейсо жне ыса мерзімді айырбастар барысында жеке адамны
назары айырбас
жасаушы жеке адам а емес, айырбас затына шо ырла-
нады.
К%н сайын жеке адам к'птеген айырбасты# #атынас#а т%седі: к'лік-
ке билет сатып алады, метро немесе #оамды# к'лікте пікір алмасады,
белгілі бір мекемені #алай табуды с$райды.
=леуметтік 'зара рекет деп жеке адамдар мен топтарды арым-
атынас барысында з рекеттері арылы басалар а сер етуі тсіндірі-
леді. рбір леуметтік рекет алды ы леуметтік рекетті жне бір
уаытта келесі рекетті себебіне айналады, ал осындай рекеттерді
жиынты ы леуметтік зара рекеттер рдісін "райды.
леуметтанушылар леуметтік зара рекеттерді екі трін ажыра-
тады: ріптестік ("жым) жне баталасты (бсеке). Адамдарды леу-
меттік байланыстары рекеттерден жне серлерден т"ратын к птеген
зара байланыстарды "райды. атынас нтижесінде
біртіндеп берік
леуметтік байланыстар алыптасады, олар зара рекет етуші жеке
адамдарды рекеттеріні сйкестігін сипаттайтын згеше трге ие.
Осылайша, леуметтік атынастар дегеніміз — о амда алатын орнына
сйкес жне сйкесінше леуметтік р л мен мртебеге ие адамдарды
топтары мен жеке адамдарды атынастары.
=леуметтік #атынастарды 'зара рекеттерден айырмашылыы —
мні мен мазм$нына сйкес на#ты б'лінеді. Мысалы, бейтаныс топ#а тап
болан студент бас#а студенттермен дріс жне тжірибелік саба#тар-
да, сонымен #атар, о#у %рдісінен тыс уа#ытта #арым-#атынас#а т%се
бастайды. Біраз уа#ыт 'ткеннен кейін #айталанбалы 'зара рекеттер р
т%рлі мазм$нды леуметтік #атынастарды орнауына ы#пал етеді, мы-
салы, махаббат жне жек к'ру, сыйласу, жауласу, тиімді айырбас, мін-
деттерді орындау, $натпау жне т.б.
леуметтік зара рекеттерге мн мен мазм"н беретін негіз — "н-
дылытар болып табылады. Rзгермейтін "ндылытарды мні адам-
дарды леуметтік атынастарыны берік сипатымен аныталады.
38
I Блім. леуметтануа кіріспе
Мысалы, егер 'зара рекеттерде негізгі #$ндылы# — байлы# болса,
онда леуметтік #атынастар #$ндылы#тарды айырбастау шартына
сйкес #айырымдылы#, несие, экономикалы# мжб%рлеу жне т.б. болып
есептеледі.
Адамды "ндылытарды екі топа жіктеуге болады: л-ауат "н-
дылы ы (олайлылы, байлы,
шеберлік, а артушылы жне т.б.) жне
баса "ндылытар (билік, бедел, адамгершілік "ндылытар, аффек-
тивтілік жне т.б.). Бір жа ынан ал анда, леуметтік атынастар айта-
ланбалы зара рекеттер нтижесінде пайда болады, бір жеке адамдар
мен топтарда "ндылытар а ие болу мен оларды баылау ажеттілігі
болса, ал басаларда ала ан "ндылытар оры бар. Осы ан байла-
нысты леуметтік атынастарды мні мен мазм"ны айта б лінетін
"ндылытарды мні мен мазм"нына сйкес аныталады.
леуметтік атынастарды р трлілігі ішінен леуметтік туелділік
пен билік атынастары ерекше айындалады.
=леуметтік туелділік —
жеке адамдар арасында ы о ам мшесі ретінде бір-біріне саналы ре-
кеттеріні нтижесінде алыптасатын туелділік. Іс жзінде т"л а мен
леуметтік топ белгілі бір масата жету рдісінде баса индивид немесе
топа туелді, ал баса масата жету барысында басымды к рсетеді.
леуметтік туелділікті оны ызмет ету ерекшеліктеріне сйкес
жіктейді. Т менгі мртебелі жеке адамдар мен топтар егер оларды
рекеті
лауазымды# сатылы# #атынастармен байланысты болса, онда
олар а ара анда жо ары мртебелі жеке адамдар мен топтар а туелді
болады. Егер туелділік атынастар маызды "ндылытар а ие бо-
лумен к рініс тауып, ресми мртебе шешуші р лге ие болмаса, б"л
туелділік
латенттілік деп аталады.
Билік — жеке адамны немесе топты з еркін іске асыру абілеті
жне ммкіндігі, баса адамдар а немесе топтар а оларды келіскен
немесе келіспегеніне туелсіз сер ету. Адамны рекетінде
билік зор
маыз а ие.
Туелділік — билік атынастарыны ажырамас асиеті болып та-
былады. Туелділікті биліктен айырмашылы ы одан кетуге, "тылып
кетуге, жалтару а болады; туелділік атынастарында жол беру, келісу
туелді жаты ба
ыну а келісімі болмайды; туелділік атынастары
санасыз болуы ммкін, ал билік атынастары немі саналы болады.
Билік — б"л рекеттердегі туелділік, б"л туелділіктен жасырыну
ммкін емес. Мжбрлеу арылы кштеу немесе з еркімен болатын
леуеттік ммкіндіктер бедел негізінде туелді жа з рекетіні дербес
емес екендігін мойындайды, нтижесінде билік атынастары кшіне
енеді.
1.6. леуметтік институттар
Достарыңызбен бөлісу: