П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет170/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   166   167   168   169   170   171   172   173   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ИНТОНАЦИЯ
С өйлем нің сөйлем болып құралуындағы инто- 
нац ияны ң м аңы зы зор, оны сойлем түзудегі 
тұрақты грам м атикалы қ құралдардың бірі деп 
есептейді.
Сөйлемді түзуде, ажыратуда басқа да жалпы 
грамматикалық құралдардың бар екенін (мыса- 
лы, сұрау есімдігі, сөйлемдегі сөздердің орны, 
шылау сөздер т.б.), бірақ олардың барлық тілде 
біркелкі тұрақты еместігін де ескеру керек.
И нтонацияны ң екінші - жеке ком муника- 
тивтік типтерді ажырату функциясы - сейлемнің 
актуальды мүшеленуіне қатысады. И нтонация- 
ның бұл ф унциясы бір сөйлемнің ғана құра- 
мында қаралады. Мысалы:
Ерке балалар//ж үм ы ска шыдамсыз
деген 
сейлем Ерке балалар қандай болады? деген 
сұраққа жауап беріп тұр. Ал 
Ж үмыска шыдам-
сы з//ерке балалар
деген сөйлем Ж ұм ы сқа ш ы- 
дамсыз кім? деген сұраққа жауап береді.
Бұл сойлемдердегі екі синтагманың біріншісі
- белгілі инф орм ацияға ие 
тема
да, екіншісі - 
енді білуге тиіс жаңа информацияны білдіруші 
рема
болады. Реманың құрамындағы сұраққа тура 
жауап беретін соз акценттеліп, мол интенсивтілік 
және ұзақтылықпен ерекшеленеді. Сөйлеудің ак- 
туальды мүшеленуінде создердің орын тәртібі мен 
интонациясы зор рол атқарады.
И нтонацияны ң үшінші ф ункциясы на маз- 
м ұ н н ы ң ер екш ел іктер ін аж ы ратуы ж атады . 
Сойлемнің жалпы коммуникативтік м ағы насы - 
на интонация арқылы басқа үстеме мағына, яғни 
қосы м ш а м ағы на берілуі мүмкін. Олар мазмұ- 
н ы н а қ а р а й , с а н а м а л а у
и н т о н а ц и я с ы , 
қарсылықты интонациясы, біріктіру, жалғастыру 
интонациясы, қыстырма соз, сойлем интонация- 
сы болып болінеді. Мысалы: 
А б а й ,// Б ір ж а н,//
Ербол,//Әйгерімдер тысқа шығып//оларды аттан-
дырды. Сол сәт т е,//неге екенін ка й д а м ,//М ен-
деш есіме түсті. Біз сырпща ш ы ғайы к,//бірак
үзап кетпейік.
И н т о н а ц и я н ы ң т о р т ін ш і ф у н к ц и я с ы
мәтіндегі сойлемдерді бір-бірінен ажыратып, 
олардың жігін белгілейді. И нтонацияны ң бұл 
қызметінің маңызы қазіргі замандағы оркендеген 
радио мен теледидардан сөйлеушілердің сөйлем 
түрлерін дұрыс м әнерлеп, олардың жіктерін 
ажыратып, создерін аны қ айтуында мәні зор. 
Интонация ғана сойлемді синтагмаларға бөліп, 
оның ішіндегі создерді мағынасына қарай әрбір 
сойлем мүшелерінің айналасына топтастырады. 
Сойлемдегі пауза арқылы бір болек топтасатын 
сөздердің қай синтагмаға жататындығын, яғн и
ол сөйлемді аяқтайтын соңғы синтагма ма, әлде 
олай емес пе - осы ны ң бәрін тек интонация 
арқылы ғана білуге болады. Мысалы: 
Жаңа оқу
ж ылында//70 мыңнан аса мектеп т үлект ері//
бастауыш және орта кэсіптік білім беру орын-
дарында//бюджеттік негізде//оқуларын ж алға-
стыра алады.//Жаңа заманға сай//мамандық алу
үш ін//оқу орындарына//қүжаттар қабы лдау//
аяқталып келеді.
Интонацияның бесінші функциясы, әр түрлі
- эм оц и яларды ай қы н д ау болы п табылады. 
Сөйлемнің коммуникативтік мағынасымен бірге 
эмоциялы қ-экспрессивтік түрлерін анықтайды. 
Бұл функция адамдардың түрлі ой-сезімін, оның 
құбылуын, өзгеруін білдіреді. Кейде сойлемнің 
реңкі ғана озгеріп қойм ай, оны ң негізгі м ағы - 
насы да озгеріп кетуі әбден мүмкін. Мысалы, 
Мен сізді жақсы білемін
деген сойлем эр түрлі 
м ағы наға ие болуы мүмкін. Бұл сойлем жағым- 
ды, котеріңкі эуенмен, қуаныш сезімді интона- 
циямен айтылса, ол дұрыс ж ай-күйді білдіреді 
де, ал ж ағымсыз, томен, созылыңқы интонаци- 
ямен ерекшеленсе, ол кекесін, жағымсыз мағы- 
наға ие болады. С ондай-ақ, интонация сойлеп 
тұрған адамның хал-ахуалы мен оның айтылып 
тұрған ойға, ж ағдай ға қалай қарайтынын да 
білдіреді. Мысалы, сойлеушінің айтылған ойды, 
ж ағд ай ды қ о л д а й ты н -қ о л д ам а й ты н ы , о ған
қ у а н ы ш - р е н іш п е н , не м ы с қ ы л с е з ім м е н
қарайты ны и н тон ац и я арқы лы анықталады. 
И н то н ац и я н ы ң бұл ролі тілдегі м одальды қ 
категориясымен шектесіп жатыр.
Өзара тығыз байланысты болып келетін ин- 
тонацияның функцияларын ешқашан бір-бірінен 
ажыратып, болек қарауға болмайды. Сойлеушінің 
алдына қойған мақсаттарына қарай, сойлемдегі 
и н то н а ц и я ф у н к ц и я с ы н ы ң қолданы луы да 
түрленіп тұрады. Ол кейде жай хабарлы комму- 
никативті мағынаны білдірсе, кейде хабарға үсте- 
ме эмоциональды мағынаны, ал кейде фактылар 
туралы айтылған ойлардың мағы налы қ ақиқат- 
ты ғы ны ң бір-бірімен сэйкестігін, тағы да басқа 
сезімге, түйсікке байланысты ф акторлары н ай- 
қ ы н д а п тұ р а д ы . С о н ы м е н , и н т о н а ц и я н ы
с о й л е м д е р д ің т ү р л е р ін т ү з у д е о л а р д ы ң
си н та гм ал а р ы н а ж ы р аты п , соз тізб ектерін
синтаксистік қы зметі мен м азмұнына қарай 
топтастырып түсінікті ететін, түйіндеп айтқан- 
да, сойлем дерді адам ^ о ғ а м ы н ы ң қаты н ас 
құралына айналдырып, адамдардың бір-бірімен 
түсінісуін қамтамасыз ететін негізгі құралдардың 
бірі деп санауға болады.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   166   167   168   169   170   171   172   173   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет