П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ИНТОНАЦИЯ
дауы ш ы ны ң айты лу ұзақты лы ғы басы м ы рақ және ж оғары рақ келетін жеңіл тонда орнектесе, онда сөйлемнің эмоциялы қ мағынасы көтеріңкі болып, мақтаныш ты, қуанышты білдіреді. Я ғни “ол бұры нғы дай мектеп оқуш ысы емес, енді оны ң студент” екенін, есейіп, бұры нғы дан жоғары мәртебеге ие болғанын білдіреді. Ал егер Ол - студент деген сөйлем тоны төм ен , бас- т а у ы ш ы м е н б а я н д а у ы ш ы н ы ң а й т ы л у ы ұзағырақ, тембрі мысқылды интонациям ен ай- тылса, онда оны ң, яғн и субъектінің нақты ж ағ- дайда студент болғаны оры нсы з (студенттікке лайы қ емес) екенін корсетеді. Енді ж оғары дағы сөйлемнен өзгеше Ол с т у д е н т // сабаққа келмей жүр (5-УГ не Ы-УГ) деген с о й л е м н ің ай ты лу и н т о н а ц и я с ы н ы ң ерекшеліктерін қарап көрейік. Бұл екі ы рғақтық топтан, яғн и екі синтагмадан құры лған, баста- уышы мен баяндауышы паузамен бөлініп, бас- тауыш тобы болып тұрған сөз тіркесінің Ол сту- дент (есімдік ол - аны қтауы ш , зат есім студент - анықталуш ы сөз) айтылу ұзақты лы ғы , жалаң сөйлем нің Ол деген ж алғы з созден болған бас- тауышының айтылу ұзақтылығымен барабар ке- летін сөйлем болады. Сөйлемнің жалпы интона- циясы н алып қар асақ, екі ы рғақты топты ң арасы ндағы паузасы тым қы сқа, шамалы ғана болады. С ондай-ақ, баяндауыш болып тұрған екінші ы рғақты топтың басы мен бастауыш бо- лып тұрған ы рғақты топтың соңы бір тоналды деңгейде беріліп, баяндауыш болып тұрған ыр- ғақты топ соңы на қарай төмендегенмен, бас жағы акценттеліп ны қ айтылып тұр. Келтірілген сөйлемнің интонациялы қ сызы ғы оның жалпы коммуникативтік мағынасының кінәлаушылықты білдіріп тұрғанын көрсетеді. Ол студент / / сабаққа келе алм ай жүр де- ген сөйлемнің екі ырғақты тобының арасындағы паузасы алды ңғы сөйлем м ен салы сты рғанда ұзағы рақ, ал осы алды ңғы сөйлемдегідей үш сөзден емес, торт сөзден тұратын баяндауыш то- бының айтылу ұзақтылығы - алдыңғы сөйлемнің баяндауышымен бірдей берілген жэне көтеріңкі айтылып акценттелген сөз сөйлемнің аяғы н а жақын орналасқан. Бұл сөйлемнің интонация- сының м ағы насы аяу, есіркеуді білдіреді икеле алмай жүр ”. Сонымен, интонация компоненттері әртүрлі коммуникативтік, эм оциялы қ м азм ұнға ие бо- лып, сөйлем ішінде озара қаты настарға түсіп, сөйлем нің ж алпы м азм ұны мен эм о ц и ял ы қ реңкін түрлендіруде айрықш а қызмет атқарады. Қазақ тілінде бастауышы мен баяндауышы сөйлемнің предикативті озегін құратын екі құрамды сөйлемдермен қатар бір ғана тұрлаулы мүшесі бар, я ғн и не бастауыштан, не баянда- уыштан ғана тұратын бір құрамды сөйлемдер де бар екені белгілі. Олар баяндауыш құрам ы нан болатын ж ақсы з сөйлем , ж алпы лам а ж ақты сөйлем дейтіндер жэне бастауыштан ған а (бас- тауыш құрам ы нан) тұратын атаулы сөйлемдер. Егер де олар жеке есім создерден, не есімге ба- ғы ны ш ты сөз тіркестерінен болып айры қш а сөйлемдік интонациямен айтылса, атаулы сөйлем болады. Мысалы: Көктем. Көкорай шалғын. Сайраған қүстар. Бұлар “ 5 ” не “ Ы” деген формуламен жазылады. Атаулы сөйлемдер эдет- те осы шақта тұрып, айналада, өмірде қазіргі с и т у а ц и я д а б о л ы п ж а т қ а н о б ъ е к т и в т і құбылыстарды атайды. Бұл атаулы сөйлемдерді сойлем қатарына қосып тұрған жалпы сейлемнің үш белгісінің бірі болып табылатын интонация ғана. С оңғы кезде атаулы сойлемнің тағы бір түрі деп вокативті сойлемдер айтылып жүр. Вокативті сөйлем деп озіне ғана тән тоны, ұзақты лығы, акценттелуі бар айры қш а интонациям ен айты- латын, екі ара сойлеушілерге ғана белгілі, ерекше предикативті маңызы бар, қаратпа сездерді ай- тады. Мысалы, анасы баласына қарап: Бүл істеп т үрған ісің дүрыс емес деп, қанша айтамын де- ген сөйлемді жалғыз ғана ерекше интонациямен айты лған Б а -а -ла -а м ! деген қаратпа сөзбен-ақ білдіреді. Бұл жерде Балам! - деген қаратпа соз жоғарыда аталған компоненттерімен бірге айрық- ша интонация арқылы сойлем деңгейіне котеріліп, сойлем мазмұнына ие болып тұр. М ұндағы интонация компоненттерінің ролі мен корінісі - баса атап кететін жайттардың бірі: Балам деген вокативті сойлем болып тұрған сөздің эр буынының айтылу ерекшелігінің мэні зор, бірінші буын котеріңкі тонмен интенсивті айтылса, екінш і буын н ы қ акценттеліп созы- лы ңқы айтылып барып тоқтайды. Қ азақ тілінде бастауышы ж оқ, жалғыз ба- яндауыштан тұратын бір құрамды сойлемдер де бар. Мысалға жалғыз етістіктен тұратын сойлемді алып қарайық: Білеміз (құрылымдық схемасы \Т (р1) деген сойлем (ешбір озгеріссіз) интонация- сына қарай түрлі м ағы наға ие болуы мүмкін. Мысалы, бұл сойлем жай, саябырлы орта деңгейлі тонмен айтылса, хабарлы жай сойлем б о л ад ы .' Ал ж оғары , жеңіл тембрлі, ж арқы н тонмен ай- ты лса, қуаны ш ты , ри заш ы лы қты білдіретін сойлем болады. Егер де бұл сойлем созылыңқы, ұзағырақ, томен тонды, зілді тембрмен айтылса, онда жақтырмағандықты, кекесінді, мысқылды білдіреді: “Сенің немесе оның кім екенін білеміз” деген сияқты мағынада қолданылады. |